Uniwersalny system ochrony praw człowieka – uwagi ogólne

System ochrony praw człowieka funkcjonujący w ramach Organi-zacji Narodów Zjednoczonych określany jest mianem systemu uniwer-salnego (powszechnego)215. Jego powstanie w sposób bezpośredni związane było z przeniesieniem kwestii praw człowieka ze sfery wyłącz-nej domeny poszczególnych państw do sfery prawa międzynarodowego, umożliwiającego poddanie stanu ich przestrzegania międzynarodowej kontroli, rozumianej jako „wynikające z umowy międzynarodowej działania organów międzynarodowych, mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie podmiotów prawa międzynarodowego zgodne jest

215Należy zaznaczyć, że uniwersalny charakter omawianego systemu wynika przede wszystkim z dwóch aspektów: przynależności do ONZ niemal wszystkich państw świata oraz przekonania, że powstał na podstawie i dla ochrony wspólnych wartości, podziela-nych przez wszystkich skupiopodziela-nych w ONZ członków wspólnoty międzynarodowej. R. Wieruszewski wskazuje w tym kontekście na fakt, że choć uniwersalizacja systemu ochrony praw człowieka była ambicją i zamierzeniem twórców systemu ONZ-owskiego, projekt ten musiał napotkać na wiele trudności wynikających z tak znaczącego zróżnico-wania państw skupionych w ONZ, zarówno w wymiarze ich kultury, tradycji prawnych, poziomu rozwoju cywilizacyjnego, jak i akceptacji określonych norm etycznych. Zob. R. Wieruszewski, ONZ-owski system ochrony praw człowieka (w:) System ochrony..., s. 60. Nie można jednak w tym kontekście pominąć coraz częściej podnoszonego problemu tzw. relatywizmu kulturowego, który podważać ma twierdzenie o uniwersalizmie praw człowieka. Analiza zasygnalizowanego tu jedynie, niezmiernie złożonego problemu, zdecydowanie wykracza jednak poza ramy niniejszej pracy. Na ten temat zob. w szcze-gólności J. Donnelly, Universal Human Rights in Theory and Practice, Ithaca 2003.

z przyjętymi przez nie zobowiązaniami”216. Ta fundamentalna w swoim charakterze zmiana nastąpiła w wyniku dramatycznych wydarzeń drugiej wojny światowej, które uświadomiły wspólnocie międzynaro-dowej konieczność podjęcia wysiłków na rzecz poszanowania i zagwa-rantowania praw człowieka. Jak zauważa J. Morsink, „Natychmiast po zakończeniu drugiej wojny światowej nastąpił zadziwiający konsensus wokół praw człowieka, powstały po odkryciu zniszczenia moralności, którego dokonano w obozach koncentracyjnych”217.

Wyrazem nowego podejścia do problemu ochrony praw człowieka było zawarcie w uchwalonej dnia 26 czerwca 1945 r. Karcie NZ218 zobo-wiązania państw członkowskich ONZ do samodzielnych oraz podjętych wspólnie z innymi państwami, w ramach tej organizacji, wysiłków na rzecz poszanowania praw i wolności każdej jednostki, bez względu na jej rasę, płeć, język lub wyznanie219. Jednocześnie, jak wskazuje J. Symo-nides, „Ogólnikowa forma, w jakiej zasada poszanowania praw człowie-ka występuje w Karcie NZ, postawiła niejako naturalnie Narody Zjed-noczone wobec konieczności podjęcia dalszych prac nad jej rozwinię-ciem i konkretyzacją”220. Urzeczywistnianie tej idei rozpoczęło się przyjęciem dnia 10 grudnia 1948 r. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka221. Zgromadzenie Ogólne NZ ustanowiło tym samym

216 J. Symonides, Kontrola międzynarodowa, Toruń 1964, s. 7.

217 J. Morsink, The Universal Declaration and the Conscience of Humanity (w:) Human Rights and History. A Challenge for Education, red. R. Huhle, Berlin 2010, s. 36.

218 Karta Narodów Zjednoczonych, Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawied-liwości i Porozumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych (Dz. U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90 z późn. zm.).

219 Zgodnie z art. 1 ust. 3 Karty NZ zmierza do „osiągnięcia międzynarodowej współpracy przy rozwiązywaniu zagadnień międzynarodowych o charakterze gospodar-czym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również przy popieraniu i zachę-caniu do poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Z kolei według art. 55 lit. c Karty NZ: „Mając na widoku stworzenie warunków stałości i dobrobytu, które są niezbędne do pokojowych i przyjaznych stosunków między narodami, opartych na poszanowaniu zasady równo-uprawnienia i samostanowienia ludów, Narody Zjednoczone będą popierały (...) c) po-wszechne poszanowanie i zachowywanie ludzkich praw i wolności podstawowych dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Artykuł 56 Karty NZ stwierdza zaś: „Wszyscy członkowie zobowiązują się podejmować wspólną i samodzielną akcje łącznie z Organizacją dla dopięcia celów, wymienionych w artykule 55”.

220 J. Symonides, Wkład ONZ w stanowienie i międzynarodową ochronę praw czło-wieka, Sprawy Międzynarodowe 1985, nr 10, s. 64.

pierwszy powszechny, międzynarodowy instrument ochrony praw człowieka. T. Buergenthal nazwał PDPCz jednym z kamieni milowych „w wysiłkach ludzkości na rzecz wolności i ludzkiej godności”222.

Choć PDPCz uchwalona została jako rezolucja niemająca prima facie mocy prawnie wiążącej, od momentu jej przyjęcia toczy się szeroka dyskusja nad charakterem zobowiązań, jakie można formułować na jej podstawie pod adresem państw223. Bez wątpienia znaczenia tej uchwały nie można ograniczać do roli „deklaracji intencji o charakterze moral-nym” – nie jest wyłącznie jedną z wielu innych rezolucji Zgromadzenia Ogólnego NZ224. O niezaprzeczalnej doniosłości PDPCz, również w wymiarze prawnym, świadczy wiele jej aspektów. Normy w niej za-warte, obowiązujące erga omnes, zostały powszechnie uznane i uwzględnione w praktyce ustawodawczej i sądowniczej wielu państw. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka znajduje odzwierciedlenie w ustawach zasadniczych, częstokroć wprost przenoszących jej posta-nowienia do treści krajowych konstytucji. Dokument ten okazał się również inspiracją i punktem odniesienia dla wielu innych aktów prawa międzynarodowego oraz działań na rzecz skutecznej ochrony praw człowieka. Rolę PDPCz w tym zakresie zwiększył dodatkowo fakt, że obydwa Pakty praw człowieka225, będące wiążącymi traktatami, zaczęły obowiązywać dopiero wiele lat po jej uchwaleniu. Jak wskazuje J. Symo-nides, PDPCz stała się „kamieniem węgielnym, fundamentem ciągle rozbudowującej się normatywnej konstrukcji międzynarodowego prawa praw człowieka”226.

222T. Buergenthal, International Human Rights in a Nutshell, St. Paul 1988, s. 26.

223Jeden ze współtwórców PDPCz, R. Cassin, forsował interpretację, zgodnie z którą PDPCz stanowiła już w momencie jej powstania uprawnioną wykładnię interpre-tacyjną Karty NZ, pomimo braku posiadania przez nią sankcji prawa międzynarodowego w ścisłym tego słowa znaczeniu. Zob. J. Oraa Oraa, The Universal Declaration of Human Rights (w:) International Human Rights in a Global Context, red. F. Gomez Isa, K. de Feyter, Bilbao 2009, s. 219.

224R. Kuźniar, Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Warszawa 2004, s. 66.

225Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, zał.); Między-narodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169, zał.).

226J. Symonides, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (po 60 latach od jej przy-jęcia), PiP 2008, z. 12, s. 11.

Bez wątpienia postrzeganie charakteru prawnego PDPCz zmieniało się wraz z upływem czasu. Obecnie przeważać zdaje się pogląd, że z powodów wymienionych powyżej niektóre jej postanowienia, takie jak zakaz tortur czy dyskryminacji, przekształcone zostały w zwyczaj międzynarodowy, co stanowi podstawę do przypisania tej uchwale Zgromadzenia Ogólnego mocy prawnie wiążącej227. W doktrynie spo-tkać można także i inne koncepcje uzasadniające taki charakter prawny PDPCz228. Żadne z państw należących do międzynarodowej wspólnoty skupionej w ONZ nie kwestionuje dziś charakteru wiążącego tego do-kumentu.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka zawiera postanowienia dotyczące niedopuszczalnych podstaw dyskryminacji i różnicowania w korzystaniu z praw człowieka i wolności. Zgodnie z treścią art. 2: „Każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności zawarte w niniej-szej Deklaracji bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, po-chodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu”. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka podkreśla równość wszystkich wobec prawa oraz zakaz jakiegokolwiek różnicowania w dostępie do ochrony prawnej. Artykuł 7 stanowi ponadto, że: „Wszyscy mają prawo do jednakowej ochrony przed jakąkolwiek dys-kryminacją, będącą pogwałceniem niniejszej Deklaracji, i przed jakim-kolwiek narażeniem na taką dyskryminację”229.

227 Por. m.in. raport International Law Association na temat statusu PDPCz w prawie międzynarodowym. ILA Report of the Sixty-Sixth Conference, Buenos Aires 1994, s. 527 i n.

228 Jedna z teorii opiera się na stwierdzeniu, że PDPCz stanowi „autentyczną i uprawnioną” interpretację Karty NZ w zakresie jej postanowień dotyczących praw człowieka. Jak pisze J. Symonides, „Obecnie, jako uznana autentyczna interpretacja po-stanowień Karty, jest ona wiążąca dla Organizacji, jej organów głównych i pomocniczych. Przyjmowane kolejne rezolucje i deklaracje – nie tylko przez ONZ, lecz także przez orga-nizacje wyspecjalizowane – nie pozostawiają wątpliwości, że ma ona obowiązujący cha-rakter dla całego systemu Narodów Zjednoczonych, będąc istotnym i ważnym elementem wewnętrznego prawa Organizacji” – zob. J. Symonides, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka..., s. 10. Kolejna koncepcja zakłada z kolei, że PDPCz, formułując ogólne za-sady prawa międzynarodowego, jest jednym ze źródeł tego prawa. Wyczerpującą analizę wszystkich tych teorii, jak również całego zagadnienia mocy prawnej PDPCz przedstawia J. Oraa Oraa. Zob. J. Oraa Oraa, The Universal Declaration of Human Rights..., s. 217–235.

229 Zob. również art. 16 ust. 1 PDPCz: „Mężczyźni i kobiety bez względu na jakie-kolwiek różnice rasy, narodowości lub wyznania mają prawo po osiągnięciu pełnoletności

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka nie zawiera bezpośrednich odniesień do zakazu nawoływania do nienawiści, aktów przemocy po-pełnianych na tym tle, propagandy wojennej bądź zakazu funkcjono-wania organizacji o charakterze rasistowskim, choć włączenie zakazu szerzenia faszystowskiej propagandy do przepisu dotyczącego swobody wypowiedzi było postulowane przez R. Cassina230. Można jednak wobec powyższych zagadnień przywołać art. 30 PDPCz, ustanawiający ogólną klauzulę zakazu nadużywania jej postanowień w celu zniweczenia praw i wolności w niej przyznanych.

Z kolei idea stworzenia karty praw człowieka dopełniła się w 1966 r. przez przyjęcie dwóch traktatów: Międzynarodowego Paktu Praw Osobistych i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospo-darczych, Społecznych i Kulturalnych, tworzących wspólnie z PDPCz tzw. Międzynarodową Kartę Praw Człowieka.

Obecnie podstawę systemu ochrony praw człowieka w ramach ONZ tworzą dwa filary, nazywane – w sposób nieformalny, dla odróż-nienia odmiennych podstaw ich funkcjonowania – systemem opartym na Karcie NZ oraz systemem traktatowym231.

Pierwszy z nich konstytuują organy utworzone na mocy postano-wień Karty NZ, z Radą Praw Człowieka na czele oraz funkcjonującymi z jej nadania mechanizmami kontrolnymi, tzw. procedurami specjalny-mi. Z uwagi na fakt, że członkami Rady Praw Człowieka (jak również

do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. Mają oni równe prawa w odniesieniu do zawierania małżeństwa, podczas jego trwania i po jego ustaniu”.

230R. Huhle, „Jewish Rights are Human Rights”. Jewish Contributions and Contro-versies in the International Establishment of Human Rights after 1945 (w:) Human Rights and History. A Challenge..., s. 44.

231Na temat powstania oraz zasad funkcjonowania systemu ochrony praw człowieka w ramach ONZ istnieje bogata literatura. Zob. m.in.: T. Buergenthal, D. Shelton, D.P. Stewart, International Human Rights in a Nutshell, St. Paul 2009, s. 29–160; P. Alston (red.), The United Nations and Human Rights. A Critical Appraisal, Oxford 1992; T. Buergenthal, The evolving international human rights system, American Journal of International Law 2006, t. 100, nr 4; N. Stewart, International protection of human rights. The United Nations System, International Journal of Human Rights 2008, t. 12, nr 1; R. Wieruszewski, ONZ-owski system ochrony praw człowieka – bilans dokonań (w:) Or-ganizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, red. J. Symonides, Warszawa 2006, s. 292–314; R. Kuźniar, Prawa człowieka w systemie Narodów Zjednoczonych (w:) Prawa człowieka..., s. 58–100; P. Daranowski, ONZ-owski system ochrony praw człowieka (w:) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, cz. 3, red. E. Łabecka, Warszawa 1998; Z. Kędzia, R. Wieruszewski, Ewolucja ONZ-owskiego systemu ochrony praw człowieka, St. Praw. 2001, nr 3–4.

jej poprzedniczki – Komisji Praw Człowieka) pozostają państwa członkowskie ONZ, system oparty na Karcie NZ nazywany jest także systemem politycznym232.

Z kolei fundament systemu traktatowego tworzą konwencje przy-jęte w ramach ONZ, wraz z monitorującymi realizację ich postanowień, składającymi się z niezależnych ekspertów komitetami, tzw. organami traktatowymi (ang. treaty bodies)233.

Z uwagi na specyfikę podejmowanego w niniejszej książce zagad-nienia w toku dalszej analizy konieczne będzie ukazanie kluczowych dla tematu elementów zarówno traktatowego, jak i opartego na Karcie

232 Ze względu na silne wpływy czynników politycznych na metody przeciwdziałania antysemityzmowi dostępne w ramach systemu ochrony praw człowieka opartym na Karcie NZ, w toku dalszych rozważań stosowane będzie zasadniczo właśnie określenie „system polityczny”.

233 Należy wspomnieć, że równie uprawnione jest stosowanie określenia „systemy traktatowe”, jako że poszczególne traktaty, wraz z stojącym na straży przestrzegania ich postanowień organami traktatowymi – komitetami, stanowią odrębny porządek, zdolny do funkcjonowania niezależnie od pozostałych traktatów i komitetów. Spotykana jest także nazwa „system prawny”. Por. R. Wieruszewski, ONZ-owski system..., s. 81. Do traktatów stanowiących obecnie „rdzeń” ochrony praw człowieka w ramach systemu uniwersalnego należą m.in. kluczowe dla niniejszej książki traktaty: Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, uchwalona dnia 21 grudnia 1965 r. (Konwencja weszła w życie dnia 4 stycznia 1969 r., Polska ratyfikowała Konwencję dnia 5 grudnia 1968 r., Dz. U. z 1969 r. Nr 25, poz. 187). Organem traktato-wym nadzorującym przestrzeganie postanowień Konwencji jest Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony dnia 16 grudnia 1966 r. (Pakt wszedł w życie dnia 23 marca 1976 r. Polska ratyfikowała Pakt dnia 18 marca 1977 r., Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 z późn. zm.) wraz z Protokołem Fakultatywnym ustanawiającym instytucję skargi indywidualnej (tzw. Pierwszy Protokół Fakultatywny), uchwalonym dnia 16 grudnia 1966 r. (Pierwszy Pro-tokół Fakultatywny wszedł w życie dnia 23 marca 1976 r. Polska ratyfikowała ProPro-tokół dnia 7 listopada 1991 r., Dz. U. z 1994 r. Nr 23, poz. 80) oraz Drugim Protokołem Fakul-tatywnym w sprawie zniesienia kary śmierci, uchwalonym dnia 15 grudnia 1989 r. (Drugi Protokół Fakultatywny wszedł w życie dnia 11 lipca 1991 r. Polska podpisała Protokół dnia 21 marca 2000 r., dotychczas nie nastąpiła jednak jego ratyfikacja). Organem traktatowym nadzorującym przestrzeganie postanowień MPPOP jest Komitet Praw Człowieka. W niniejszej książce stosowane będzie tłumaczenie MPPOP przygotowane przez zespół Poznańskiego Centrum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych PAN. Należy bowiem podzielić pogląd, wedle którego tłumaczenie terminu „civil rights” jako „prawa obywatelskie” jest nietrafne, a bardziej właściwym przekładem jest z pewnością termin „prawa osobiste”. Dlatego też w dalszej części pracy będę posługiwać się nazwą Międzynarodowy Pakt Praw Osobistych i Politycznych. Zob. M. Piechowiak, R. Hliwa (red.), Międzynarodowy Pakt Praw Osobistych i Politycznych, Poznań 2001 – pozycja stanowi źródło cytatów fragmentów Konwencji powoływanych w tekście.

NZ politycznego systemu ochrony praw człowieka ONZ. Przyjęcie ta-kiego rozwiązania z pewnością implikować będzie niejakie trudności. W przypadku ONZ nie jest bowiem możliwe, zwłaszcza podczas badania tak newralgicznego tematu, jakim jest przeciwdziałanie antysemityzmo-wi, pominięcie występujących na forum organizacji politycznych kon-fliktów i zależności. W tym aspekcie szczególnie problematyczne wydaje się dokonanie rozróżnienia pomiędzy polityczną krytyką państwa Izrael i antysyjonizmem a antysemityzmem. Jednak do przedstawienia pełnego i jak najbardziej reprezentatywnego obrazu metod przeciwdzia-łania antysemityzmowi w ramach systemu uniwersalnego jest to zabieg konieczny.