Zakres przedmiotowy konwencji LDR

Jak już wspomniano, przyjęta ostatecznie treść konwencji LDR w żaden sposób nie wykluczyła objęcia przeciwdziałania antysemity-zmowi zakresem jej regulacji, choć przez brak odniesienia expresis verbis do zjawiska antysemityzmu osłabiona została, choćby w wymiarze symbolicznym, wymowa tego doniosłego traktatu.

Preambuła konwencji LDR jednoznacznie stanowi, że wszyscy lu-dzie są równi wobec prawa i pozostają pod jednakową ochroną prawną przed dyskryminacją i nawoływaniem do niej, a jakakolwiek doktryna dowodząca wyższości jednej z ras jest niedopuszczalna i fałszywa pod każdym względem. W preambule pojawia się również bezpośrednie odniesienie do apartheidu, poprzez wyrażane przez państwa-strony konwencji zaniepokojenie: „przejawami dyskryminacji rasowej nadal występującymi na niektórych obszarach świata oraz polityką rządów opartą na doktrynie wyższości rasowej lub nienawiści rasowej, taką jak polityka apartheidu, segregacji lub separacji”353. Wyróżnienie tej postaci dyskryminacji rasowej w preambule wywołało opisane już powyżej kontrowersje i wątpliwości. Biorąc pod uwagę niechęć niektórych państw do przywoływania antysemityzmu w części materialnej konwen-cji LDR, wydaje się, że odniesienie zamieszczone w preambule, mające znaczenie symboliczne, stanowiłoby możliwą formę kompromisu. Państwa niewyrażające zgody na takie rozwiązanie, w tym blok państw afrykańskich, obstających przy konieczności wyróżnienia jedynie apartheidu, zaprotestowały jednak również przeciwko włączeniu do preambuły potępienia zbrodni nazistowskich. Kwestia ta była dyskuto-wana zarówno na forum Komisji Praw Człowieka, jak również Trzeciego Komitetu Zgromadzenia Ogólnego, gdzie delegacja polska zapropono-wała włączenie do preambuły odniesienia do nazizmu. Wniosek ten nie został jednak poddany pod głosowanie wobec przyjęcia wspomnia-nej już wspólwspomnia-nej propozycji Węgier i Grecji. Za nieprzekonujący uznano wówczas argument, że zbrodnie reżimu nazistowskiego, którego podstawy tworzyła przecież teoria o wyższości „rasy aryjskiej” nad in-nymi rasami, pociągnęły za sobą nieporównywalnie większą liczbę ofiar niż zbrodnie popełnione w wyniku polityki apartheidu354.

czone i Urugwaj, 10 państw wstrzymało się od głosu, propozycja przeszła przy wsparciu 82 głosów. Zob. N. Lerner, Anti-Semitism as racial and religious discrimination..., s. 111.

353 Akapit 9 preambuły konwencji LDR.

Artykuł 1 ust. 1 konwencji LDR, definiujący pojęcie dyskryminacji rasowej, określa ją jako „wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograni-czenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą przekreślenie bądź uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania, na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego”.

Z treści cytowanego przepisu wyraźnie wynika, że intencją twórców konwencji LDR było objęcie jak najszerszego zakresu możliwych przejawów dyskryminacji opartej na uprzedzeniach i teoriach o nierów-ności rasowej oraz że dla wystąpienia dyskryminacji wystarczające jest stwierdzenie bądź działania mającego na celu (element oceny subiek-tywnej) pozbawienie równego dostępu do praw i wolności, bądź dzia-łania wywołującego taki efekt (element obiektywnych skutków, konse-kwencji). Należy uznać, że wszystkie sformułowania i uwarunkowania wymienione w art. 1 konwencji LDR bezsprzecznie odnosić można również do antysemityzmu.

Podczas prac nad traktatem pojawiły się jednak wątpliwości co do znaczenia terminu „pochodzenie narodowe” (ang. national origin), pogłębione wykreśleniem z projektu treści traktatu art. 8, który zawierać miał definicje stosowanych w nim terminów355. Jedynie częściową od-powiedzią na obawy wyrażane w tym zakresie przez niektóre państwa było dodanie ust. 2 i 3 do art. 1, w których stwierdzono, że zróżnicowa-nie, wykluczezróżnicowa-nie, ograniczenie lub uprzywilejowanie dokonywane po-między obywatelami a nieobywatelami państwa nie może być postrze-gane jako działanie dyskryminacyjne, zakazane przez konwencję LDR (której postanowienia nie mogą jednocześnie naruszać wewnętrznych regulacji prawnych państw w zakresie narodowości, obywatelstwa czy naturalizacji), jeśli regulacje takie nie mają charakteru dyskryminacyj-nego wobec określonej narodowości. Artykuł 1 wymienia również te obszary, w których korzystanie z praw i wolności musi zostać zapew-nione na zasadach równości, zaliczając do nich w szczególności dziedzi-nę: polityczną, gospodarczą, społeczną i kulturalną oraz jakąkolwiek inną dziedzinę życia publicznego. E. Schwelb formułuje w tym kontek-ście słuszną uwagę, że niewłaściwe było użycie w treści art. 1 ust. 1 sformułowania „dziedzina życia publicznego”, ponieważ w zakresie

konwencji LDR mieszczą się również te aspekty aktywności, które po-zostają poza ścisłą sferą życia publicznego356.

Przepisy konwencji LDR odnoszą się nie tylko do dyskryminacji bezpośredniej – znajdują zastosowanie również wobec najczęściej spotykanej dziś formy dyskryminacji – dyskryminacji pośredniej357. Coraz częściej zakaz dyskryminacji rasowej z art. 1 konwencji LDR rozpatrywany jest też w kontekście dyskryminacji zwielokrotnionej, dotyczącej np. kobiet należących do mniejszości rasowych czy etnicz-nych358.

Problematyczna pozostaje kwestia włączania do zakresu definicji dyskryminacji rasowej pewnych aspektów dyskryminacji na tle religij-nym, ponieważ w szczególności utrudnione jest dokonywanie wyraźne-go rozróżnienia pomiędzy mniejszościami etnicznymi i narodowościo-wymi a religijnymi. Choć dyskryminacja występująca wyłącznie na podstawie przynależności religijnej nie będzie objęta zakresem definicji dyskryminacji rasowej z art. 1 ust. 1 konwencji LDR, sytuacje, w których naruszone zostaną prawa mniejszości etniczno-religijnych w danym państwie, mogą już stać się przedmiotem zainteresowania Komitetu LDR, a tym samym zostać uznane za objęte zakresem konwencji LDR359. Jak słusznie zauważa P. Thornberry, zazębiające się elementy dyskry-minacji na tle rasowym i religijnym w przypadku takich zjawisk jak antysemityzm czy islamofobia będą się stawać coraz częstszym przed-miotem rozważań w odniesieniu do ochrony gwarantowanej przez konwencję LDR360.

Z zagadnieniem tym w sposób ścisły wiąże się ponadto pytanie o zobowiązanie państw do przeciwdziałania, na podstawie konwencji LDR, aktom nienawiści i przemocy powstałym na tle religijnym. Udzielając pozytywnej odpowiedzi w tym zakresie, N. Lerner zauważa, że „Przyjęcie takiego podejścia jest wspierane przez historyczny związek

356 Zob. E. Schwelb, The International Convention on the Elimination..., s. 1002.

357 Zob. N. Alvarez Molinero, The International Convention on Elimination of All Forms of Racial Discrimination and the evolution of the concept of racial discrimination (w:) International Human Rights..., s. 354–356.

358 Tamże, s. 361 i n.

359 Zob. np. uwagi końcowe do sprawozdania Gruzji, w których Komitet LDR pytał o sytuację „etniczno-religijnych mniejszości” (ang. ethno-religious minorities). Uwagi końcowe z dnia 15 sierpnia 2005 r. do sprawozdania Gruzji, CERD/C/GEO/CO/3, pkt 18.

360 Zob. P. Thornberry, Confronting racial discrimination. A LDR perspective, Human Rights Law Review 2005, t. 5, nr 2, s. 259.

pomiędzy instrumentami dotyczącymi rasy i instrumentami dotyczą-cymi religii, jak również przez opinię wyrażoną przez judykaturę szeregu państw, zgodnie z którą ważniejsze od określonej natury danej grupy lub od możliwych do zidentyfikowania czynników, które definiują tę grupę, jest sam niepodważalny fakt istnienia grupy, sposób postrzegania jej przez nią samą oraz postrzeganie jej przez otaczający świat”361.

W art. 5 konwencji LDR zawarto katalog praw, korzystanie z któ-rych państwa zobowiązane są zagwarantować w szczególności, bez ja-kiegokolwiek różnicowania ze względu na rasę, kolor skóry czy pocho-dzenie narodowe bądź etniczne. Katalog ten nie ma jednak charakteru zamkniętego. Ponadto konwencja LDR przewiduje ochronę przed dyskryminacją nie tylko jednostek, lecz także całych grup, a pań-stwa-strony Konwencji zobowiązane są do podjęcia wielu działań gwarantujących faktyczne zapewnienie tej ochrony. Artykuł 2 ust. 1 mówi zatem o zastosowaniu wszelkich środków, jeśli wymaga tego za-istniała sytuacja – również środków ustawodawczych – w celu eliminacji zjawiska dyskryminacji rasowej we wszystkich jej postaciach. Państwom pozostawiona została swoboda w zakresie wyboru środków, dzięki którym nastąpi implementacja postanowień art. 2 konwencji LDR – stąd pojawiająca się w części literatury sugestia, że mechanizmy prawne mogą być stosowane w tym przypadku w charakterze rozwiązań subsy-diarnych wobec np. działań edukacyjnych362. Wydaje się jednak, że w zamyśle autorów konwencji LDR oraz z uwagi na doniosłość zagrożeń wynikających z rasizmu i dyskryminacji rasowej środki edukacyjne stanowić mają uzupełnienie zasadniczych jednak w tym kontekście mechanizmów prawnych.