Wejście Polski na drogę przemian, w iodącą od gospodarki centralnie stero
wanej do rynkowej, przyniosło naszym miastom zasadnicze zmiany, widoczne szczególnie wyraźnie w śródmieściach. Do głównych czynników tych zmian należą (Słodczyk, 2001, za: Kochanowska, 1996):
- wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej, opartej na własności prywatnej i spowodowane tym zmiany funkcjonowania gospodarki przestrzennej,
- system samorządowy i związane z nim nowe zasady funkcjonowania miast oraz nowe wzorce gospodarowania przestrzenią w miastach,
- zmiana podstaw prawnych funkcjonowania gospodarki przestrzennej, nowe procedury i zasady planowania przestrzennego.
Przedmiotem opracowania jest 6 obszarów - staromiejskie dzielnice (miasta w granicach lokacyjnych) Krakowa, Krosna, Nowego Sącza i Tam owa, funk
cjonalne centrum Katowic, złożone z XIX-wiecznej dzielnicy w rejonie dworca PKP i nowszej z lat siedemdziesiątych, oraz centralna i najstarsza część kra
kowskiej Nowej Huty, stanowiąca centrum usługowe dla tej dzielnicy, z dużą jednocześnie liczbą m ieszkańców w wielopiętrowych blokach. Obszary te róż
nią się dość znacznie w ielkością - od 271 ha (Nowa Huta) przez około 80 ha (Katowice, Kraków) po mniej niż 10 ha (Krosno, Tarnów) - oraz zaludnieniem - od 55 tys. (Nowa Huta) i 5,5 tys. (Kraków) do zaledwie 0,5 tys. w staromiej
skiej dzielnicy Krosna (tab. 1), jednak wszystkie pełnią ważne funkcje usługo
we. Liczba placówek usługowych wynosi w nich od 1738 (Katowice), względ
nie 1493 (Kraków), do kilkuset w pozostałych dzielnicach. Poza N ow ą H u t ą - ich gęstość na 1 ha jest podobna, rzędu 19-39.
Tabela1.Użytkowanie i funkcje badanychdzielnicokoło 2000r.orazichzmiany od1980
Tabela1.cd
Przemiany śródmieść miast polskich w dobie transformacji
gCO
Różna geneza tych dzielnic odzwierciedla się w użytkowaniu ziemi. Cztery dzielnice staromiejskie (Kraków, Krosno, Nowy Sącz i Tarnów) cechuje gęsta zabudowa o zbliżonych gabarytach, regularnie rozmieszczona wzdłuż wąskich ulic i wokół dość dużych rynków (Kraków 4 ha, Nowy Sącz 1,8 ha, Tarnów i Krosno po 0,8 ha). W śród budynków jest tam wiele obiektów zabytkowych, świeckich i sakralnych - najwięcej w Krakowie (ponad tysiąc) i w Nowym Sączu (sto). Zabudowa zajmuje około 1/3 powierzchni, a całość użytków tech
nicznych - 75-90% . Zieleń skupia się na obrzeżach tych dzielnic, na miejscu zburzonych murów obronnych (Kraków, Krosno, Nowy Sącz). Dużo młodsza katowicka dzielnica śródmiejska składa się z gęsto zabudowanego rejonu wokół dworca, w którym dom inują kamienice z XIX w. i z lat międzywojennych, oraz ze strefy powstałej po 1960 r., na dawnych terenach przemysłowych, gdzie obecnie występuje wysoka i luźna zabudowa przy szerokich arteriach komuni
kacyjnych. Szósty obszar, czyli najstarsza, miejska część Nowej Huty, zbu
dowany został w latach 1949—1960 według koncepcji nawiązującej do brytyj
skich „miast—ogrodów”, co wyraża się wysokim odsetkiem terenów zielonych — niemal 46% powierzchni dzielnicy. W arto zauważyć, iż ochroną konserwa
torską objęto ostatnio ponad 100 budowli w centrum Katowic, a podobne postu
laty wysuwa się też w odniesieniu do socrealistycznych budynków „starej” No
wej Huty.
Pod względem funkcji omawiane dzielnice stanowią ważne ośrodki usługowe swych miast (w przypadku Katowic i Krakowa — także znacznie szerszych ob
szarów), jakkolw iek w Krośnie, Nowym Sączu i Tarnowie duża część usług śródmiejskich rozwinęła się na zewnątrz historycznego „starego m iasta”, wzdłuż ulic prowadzących do dworców kolejowych. Także i w Krakowie roz
poczęto niedawno budowę nowoczesnego centrum usługowego („Nowe M ia
sto”) w bezpośrednim sąsiedztwie najstarszej dzielnicy. Centrum usługowe No
wej Huty, pomimo wzbogacenia swego programu po 1990 r., nadal w wielu zakresach ustępuje ogólnokrakowskiemu.
Powrót Polski do gospodarki rynkowej uruchomił mechanizmy renty grunto
wej, eliminujące z centrów miast działalności najmniej zyskowne, niemogące sprostać wysokim opłatom za użytkowane lokale i budynki. Zachodzi więc tam selekcja funkcji - w badanych dzielnicach mieszkalnictwo ustępuje miejsca usługom, a w obrębie usług zachodzą dalsze przesunięcia (rys. 1 i 2; tab. 1).
W szystkie 6 dzielnic odnotowało w minionym 20-leciu spadek zaludnienia - największy był w staromiejskich dzielnicach Krosna (o 2/3) i Tamowa (o połowę) - na skutek ekspansji usług w budynkach dawniej mieszkalnych, względnie mieszkalno-usługowych. W Nowej Hucie depopulację wywołało
sta-Przemiany śródmieść miast polskich w dobie transformacji 83
M ieszkania Usługi Przemysł Handel Oświata i rzem iosło i gastronomia i nauka
Kultura Biura i banki
Rys. 1. Zmiany użytkowania powierzchni budynków w dzielnicach staromiejskich w okresie 1980-2000 (1980 = 100)
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne
usługow e rzem ieślnicze kulturotwórcze i banki Rys. 2. Zmiany liczby ludności i placówek usługowych w badanych dzielnicach w okresie 1980-2000
(1980 = 100) Ź r ó d ł o : Jak w ryc. 1.
rżenie się ludności (pierwszego pokolenia mieszkańców dzielnicy) oraz spadek przyrostu naturalnego.
Zmiany użytkowania ziemi, z uwagi na ograniczenia konserwatorskie w sta
romiejskich dzielnicach i uform owany już układ przestrzenny nowszych śród
mieść, są nieznaczne. Nowych budynków powstaje tu niewiele - zazwyczaj są to „plomby” na niezabudowanych jeszcze parcelach, niekiedy znacznie różniące się architekturą i w ielkością od okolicznych starych budowli, lub gruntownie przebudowane (podwyższone i zmodernizowane) siedziby banków, hoteli itp.
W Nowej Hucie wybudowano duże osiedle na południowej, niezamkniętej jesz cze pierzei, Placu Centralnego i trzy kościoły, a w Katowicach - 30-piętrowy wieżowiec, najwyższy w mieście.
Znacznie bardziej zmieniło się użytkowanie wnętrza budynków, wskutek wspomnianych ju ż przemian funkcjonalnych dzielnic śródmiejskich. Depopula- cja spowodowała spadek udziału mieszkań w powierzchni użytkowej zabudowy na rzecz lokali usługowych, pojawiających się także na wyższych piętrach i w podziemiach, czyli dawnych piwnicach. Liczba placówek usługowych w ba
danych obszarach wzrosła 2 -3 razy - najbardziej w Nowym Sączu i Katowi
cach, słabiej w zainwestowanej już pod tym względem staromiejskiej dzielnicy Krakowa i położonym nieco na uboczu „starym m ieście” Krosna. Najwięcej przybyło sklepów, restauracji, banków i biur, a w obrębie handlu - sklepów ofe
rujących artykuły przemysłowe, w tym zwłaszcza odzież, obuwie, sprzęt kom puterowy i RTV . Słabszy rozwój, a nawet można mówić o pewnym regresie, dotyczy sklepów spożywczych, rzemiosła przemysłowego (szewstwa, krawiec
twa) i instytucji kulturotwórczych (kina, muzea, biblioteki), którym trudno jest utrzymać duże lokale w śródmiejskich budynkach. Jednak w śródmieściach Krakowa i Katowic nadal funkcjonują placówki szkół wyższych (uniwersyte
tów Jagiellońskiego i Śląskiego oraz Papieskiej Akademii Teologicznej), ważne urzędy stopnia wojewódzkiego i ogólnomiejskiego, działają też tam przedstawi
cielstwa zagraniczne - konsulaty i ośrodki kulturalne. W handlu pojawiły się zaś znane międzynarodowe firmy, a liczne restauracje (30 w Krakowie) oferują dania kuchni zagranicznych. Taka „globalizacja” jest jednak jeszcze niezauwa
żalna w śródmieściach Krosna, Tam owa i Nowego Sącza, nie ma też jej przeja
wów w centrum Nowej Huty.
Zm ieniła się też fizjonomia badanych dzielnic. Nastąpiła modernizacja i este- tyzacja ulic, placów, budynków i lokali usługowych, m.in. dzięki zaangażowa
niu środków nowych właścicieli. Stare symbole ustąpiły nowym, z centrum N o
wej Huty usunięto pom nik Lenina, przy katedrze tarnowskiej odsłonięto pomnik Jana Pawła II, zmieniono nazwy wielu ulic (tab. 2), inne są reklamy, wystawy i pojazdy na ulicach.
Opisywane przem iany śródmieść miast polskich są odbiciem przemian obser
wowanych od dawna w państwach wyżej rozwiniętych, czyli wzrostu znaczenia usług w gospodarce („tercjaryzacja”) i odnowy zaniedbanych dzielnic śródmiej
skich („reurbanizacja”, „gentryfikacja”) - a zarazem są nadrabianiem opóźnie
nia w rozwoju centrów, narosłego w okresie realnego socjalizmu. Kraków i Ka
towice skracają zatem dystans dzielący je od zachodnioeuropejskich miast podobnej wielkości i rangi. Krosno, Tarnów i Nowy Sącz zm niejszają różnice w rozwoju ich śródmieść w porównaniu z Krakowem, a centrum Nowej Huty rozwija swe funkcje usługowe na rzecz 2 2 0-tysięcznej dzielnicy.
Przemiany śródmieść miast polskich w dobie transformacji 85
T a b e la 2. Nazwy ulic w badanych dzielnicach zmienione po 1990 r.
Obszar Nazwa dawna Nazwa obecna
Katowice - centrum Armii Czerwonej Korfantego
Plac Dzierżyńskiego Plac Chrobrego
Zawadzkiego Sokolska
Kraków - dzielnica staromiejska Plac Wiosny Ludów Plac Wszystkich Świętych Plac Wita Stwosza Plac Marii Magdaleny
Solskiego św. Tomasza
Waryńskiego św. Gertrudy
- centrum Nowej Huty Aleja Lenina Aleja Solidarności
Armii Radzieckiej Rydza-Śmigłego
Engelsa Boruty-Spiechowicza
Majakowskiego Obrońców Krzyża
Marksa Ludźmierska
Planu Sześcioletniego i Rewolu
cji Kubańskiej Jana Pawła II
Rewolucji Październikowej Andersa
Krosno - dzielnica staromiejska Nowotki Piłsudskiego
Szkolna Kazimierza W ielkiego
Tarnów - dzielnica staromiejska Kniewskiego Bernardyńska Ź r ó d ł o : Plany miast.
Literatura
GAWRON M. (2001), Użytkowanie ziemi i funkcje staromiejskiej dzielnicy Tamowa w dobie w spółcze
snych przemian społeczno-gospodarczych Polski, praca magisterska w archiwum Zakładu GLOR IGiGP UJ.
GÓRKA Z. (2002), Krakowskie „Stare M iasto" w okresie transformacji. W: Czynniki i bariery regio
nalnej w spółpracy transgranicznej - bilans dokonań, Rzeszów.
KOCHANOWSKA D. (1996), N owe determinanty kształtujące obszary śródm iejskie w warunkach trans
form acji ustrojowej. W: N owe uwarunkowania rozwoju i kształtowania m iast polskich, „Biuletyn KPZK PAN”, z. 175.
PRZYBYLSKA K. (2 0 0 1 ), Użytkowanie ziemi i funkcje najstarszej części dzielnicy N ow a Huta w Krako
wie w okresie społeczno-gospodarczych przemian Polski, praca magisterska w archiwum Zakładu GLOR IGiGP UJ.
SŁODCZYK J. (2001), Przestrzeń miejska i j e j przeobrażenia, Opole.
SUPERNOK S. (2 0 0 3 ), m a te ria ły do p ra c y m ag iste rsk ie j o śró d m ie śc iu K ato w ic.
TUREK K. (2002), Staromiejska dzielnica N ow ego Sącza - zmiany jej zagospodarowania i funkcji po 1990 roku, praca magisterska w archiwum Zakładu GLOR IGiGP UJ.
WOJCIECHOWSKA A. (2002), Użytkowanie ziemi i funkcje staromiejskiej dzielnicy Krosna w dobie współczesnych przemian społeczno-gospodarczych Polski, praca magisterska w archiwum Zakładu GLOR IGiGP UJ.
OPOLE 2004
PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MIAST W SFERZE FUNKCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ
M arek Gachowski
Politechnika Śląska w Gliwicach