W ŁAGODZENIU NIEKORZYSTNYCH SKUTKÓW PROCESU URBANIZACYJNEGO
4. Rodzaje układów zielonych w ujęciu planistycznym
Sposoby lokowania terenów zieleni w miastach były od dawna problemem podejmowanym przez projektantów i teoretyków, co ma swoje odzwierciedle
nie w różnych planach miast idealnych (szczególnie dużo takich planów po
wstało w XIX w., w okresie nasilonych procesów urbanizacyjnych).
8 W. Czarnecki, Planowanie m iast i osiedli, t. 3: K rajobraz i tereny zielone, Warszawa 1968, s. 64.
9 M. Czerwieniec, J. Lewińska, op. cit., s. 46.
Systemy zieleni we współczesnych miastach są najczęściej nieregularne, przyjmuje się, że ich pierwowzorem były układy: plamowy, pierścieniowy, pro
mienisty, pierścieniowo-promienisty i pasm ow y10 (zob. rys. 4).
Układ plamowy Układ pierścieniowy Układ pierścieniowo- -promienisty
Układ promienisty Układ pasmowy Rys. 4. Najczęstsze układy zieleni w miastach
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie: B. Stępniewska, Tendencje kształtowania zielem w wiekach X IX i X X w Europie, Wrocław 1996.
System pierścieniowy zieleni - występuje w miastach historycznych, w któ
rych w XIX wieku lokowano zielone planty i bulwary na miejscu dawnych m u
rów obronnych otaczających m iasta jak pierścienie (np. w Krakowie). Pierście
nie zieleni nie m ogą kolidować z ruchami powietrza w mieście, gdyż mogłoby to spowodować zastoiny nieprzewietrzalnego, zimnego lub brudnego powietrza.
System promienisty (klinowy) - spotyka się w miastach powstających wzdłuż wypadowych arterii komunikacyjnych założonych promieniście, może również powstać w miejscach, gdzie przepływa rzeka z dopływami. Zieleń przybiera tu formę klinów, które biegną od granic miasta aż do śródmieścia i zapewniają mu przewietrzanie. Takie kliny zieleni wysokiej lokalizuje się wzdłuż kierunków wiania wiatrów, szczególnie tych przenoszących zanieczysz
czenia, gdyż drzewa, przechwytując część zanieczyszczeń, nie pozwalają im przedostawać się dalej.
System pierścieniowo-promienisty - łączy kliny zieleni z zielonymi obwod
nicami (wewnętrzną i zewnętrzną), przykładem miasta o tak rozwiązanym sys
temie zieleni jest Poznań.
System pasmowy - obserwuje się w miastach o regularnych założeniach na szachownicowej siatce ulic (np. Waszyngton). Ważna jest tu lokalizacja pasm
l0B. Orzeszek-Gajewska, op. cit., s. 22.
Rola terenów zielonych w łagodzeniu niekorzystnych skutków. 193
wysokiej zieleni wzdłuż najczęstszych kierunków wiania wiatrów, jednak jeśli miasto jest duże, a wiatry silne, taki system zieleni jeszcze je wzmaga, dlatego bywa uzupełniany pasmami zieleni poprzecznie lub skośnie skierowanymi do kierunków wiania wiatrów.
System plamowy zieleni - polega na rozrzuceniu terenów zielonych w całym mieście, plam y m ogą być rozłożone równomiernie, co pozwala na ich łatw ą do
stępność, system m a jednak jedną zasadniczą wadę - brak łączności pomiędzy poszczególnymi obszarami zielonymi. Układ plamowy jest najmniej korzystny, gdyż świadczy o pewnym chaosie i braku planistycznego podejścia w kształto
waniu obszaru zurbanizowanego. Najczęściej bywa pozostałością dawnych układów przyrodniczych, które w wyniku procesów urbanizacyjnych porozdzie
lane zostały zabudową i drogami komunikacyjnymi, stanow ią rodzaj izolowa
nych „wysp” zieleni, które nie łączą się w czytelny układ ogólnodostępnych bulwarów, alei czy skwerów.
5. Podsumowanie
Starano się wykazać, jak istotną rolę w kształtowaniu jakości życia m iesz
kańców obszarów zurbanizowanych pełni zieleń. Tereny zielone - dobrze za
projektowane i wkomponowane w m iejską tkankę - są ratunkiem dla rozra
stających się wciąż miast.
Bardzo ważne jest również przekonanie planistów i urbanistów do pow a
żniejszego potraktowania roli terenów zielonych w procesie projektowym, gdyż można stwierdzić, że dość często występuje ich niedocenianie. Świadczy o tym chociażby brak uwzględnienia ochrony terenów zieleni miejskiej w obowiązu
jącej od 1 X 2001 r. ustawie Prawo Ochrony Środowiska. Poprzednia, nieobo- wiązująca już, Ustawa o Ochronie i Kształtowaniu Środowiska zawierała je d nak odrębny rozdział o ochronie zieleni w miastach i wsiach.
Brak jest też w Polsce szczegółowych wytycznych dla projektantów, do
tyczących zasad kształtowania terenów zielonych na obszarach zurbanizowa
nych. Problem ten wymaga rozwiązania możliwie jak najszybciej, szczególnie w dobie realizowania strategii ekorozwoju. Teoria zrównoważonego rozwoju odnajduje przecież świetnie swe zastosowanie w odniesieniu do zarządzania m iastem 11. Na przykład w pracy W. Pęskiego czytamy: „w koncepcji rozwoju zrównoważonego za podstawowe kryterium równowagi przyjmuje się poten
cjalnie wysoki poziom satysfakcji i zdrowotności przyszłych pokoleń, przy założeniu, że wykorzystany będzie powiększający się przyrost zasobów
przyro-11 Co udowodnił W. Pęski w pracy Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miast, Warszawa 2000.
13 - Przemiany...
dy, bez zmniejszania ich ogólnej wielkości”12. Tereny zielone właściwie zapla
nowane stanow ią narzędzie praktycznego wdrażania tej zasady w życie miesz
kańców współczesnych miast.
Literatura
Bo g danow ski J. (1997), Współczesne miasto - zielona czy betonowa twierdza, „Aura”, nr 7.
BORCZ Z. (1997), Elementy projektow ania zieleni, Wrocław.
Borys T. (1999), Wskaźniki ekorozwoju, Białystok.
CHMIELEWSKI J.M. (2001), Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Warszawa.
Cz a r n e c k iw. (1968), Planowanie m iast i osiedli, t. 3: K rajobraz i tereny zielone, Warszawa-Poznań.
Cz e r w i e n ie c M., Le w iń s k a J. (1996), Zieleń w mieście, Warszawa.
DUBEl K. (1996), Ochrona i kształtowanie środowiska, Bytom.
DUBEL K. (1998), Rola zieleni w zurbanizowanym środowisku, „Przyroda i Człowiek”, z. 8. DUBEL K. (1998), Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym , Białystok.
Hejm anow ski S. (1989), Zieleń a ochrona środow iska człowieka, Warszawa.
Ka s p r z a kK. (2002), Ochrona zieleni ja k o ustawowa ochrona zasobów przyrody, „Przegląd Komunal
ny”, nr 3.
Ko z ł o w s k i S. (1998), Ekologiczne problem y św iata i Polski, K om itet Prognoz, Warszawa.
Łu k a s ie w i c za . (1989), D rzew a w środowisku miejsko-przemyslowym. W: Życie drzew w skażonym środowisku, Warszawa-Poznań.
MYCZKOWSKI S. (1976), C złowiek — P rzyroda — Cywilizacja, Warszawa.
Or z e s z e k-Ga j e w s k a B. (1982), K ształtow anie terenów zieleni w miastach, Warszawa.
ORZESZKOWA B. (1972), Zieleń i miasto, Warszawa.
PĘSKI W. (1999), Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miast, Warszawa.
POKORSKI J., Siwiec A. (1998), K ształtow anie terenów zieleni, Warszawa.
„Rocznik Statystyki Międzynarodowej” (2001), Warszawa.
„Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej” (2002), Warszawa.
SKIBNIEWSKA H„ GORYŃSKI A., BOŻEKOWSKA D. (1979), Tereny otw arte w miejskim środowisku mieszkalnym, Warszawa.
STĘPNIEWSKA B. (1996), Tendencje kształtowania zielen i w wiekach X IX i X X w Europie, Wrocław.
To ł w iń s k i T. (1963), Urbanistyka, t. 3: Zieleń w urbanistyce, Warszawa.
WALIGÓRA J. (1985), Zadrzewienia, Poznań.
12 Ibid., s. 32.
OPOLE 2004
PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MIAST W SFERZE FUNKCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ
Bartosz FORTUŃSKI Uniwersytet Opolski