Od połowy ubiegłego stulecia obserwowane są nowe tendencje w gospodarce światowej, polegające przede wszystkim na przechodzeniu od produkcji dóbr do działalności usługowych. Przekształceniu ulega struktura przemysłów, naj
większego znaczenia nabierają te, które bazują na najbardziej zaawansowanych technologiach (Toffler, 1985). W ostatnim czasie na te zmiany nakładają się procesy związane z globalizacją.
Trendy te wywołują przekształcenia obszarów zurbanizowanych. W makro
skali zauważa się zjawisko wyodrębniania się miast-metropolii, ich ranga jest wynikiem przestrzennych relacji o zasięgu globalnym lub kontynentalnym, co po
woduje rozluźnianie więzów z regionami i krajami, w których leżą. W rezultacie następują przesunięcia w układach hierarchicznych sytemów miejskich (Jałowiec
ki, 1999; Parysek, 2000; Parteka, 2000). W skali miasta natomiast przeobrażeniu ulega struktura funkcjonalno-przestrzenna: rozwija się strefa podmiejska, po
wstają parki technologiczne i centra logistyczne, upadają dzielnice prze
mysłowe, następuje modernizacja centrum i lokowanie się w nim funkcji związa
nych z finansami i obsługą firm (Domański, 1997; Mironowicz, 1998).
Zbadanie struktury przestrzennej miasta wymaga przeanalizowania całego obszaru zurbanizowanego. Można jednak ograniczyć się do wybranego rejonu i obserwować w nim zachodzące procesy, które najczęściej m anifestują się albo upadkiem zagospodarowania - co pociąga za sobą degradację obszaru - albo wzrostem jego atrakcyjności spowodowanej wprowadzeniem nowych działalności.
Wiadomo, że zagospodarowanie przestrzenne charakteryzuje inercja, jednak gwałtowne zmiany społeczno-ekonomiczne lub technologiczne m ogą spowodo
wać radykalne przekształcenia. W Polsce takim impulsem było rozpoczęcie trans
formacji ustrojowej w 1989 r., która zmieniła zasady funkcjonowania miast, jed
nocześnie otwierając je na przemiany zachodzące w gospodarce światowej.
Pokazany niżej przykład wart jest zaprezentowania, z uwagi na prawidłowo przeprowadzoną transform ację funkcjonalną. Miejscem, gdzie w ciągu dziesię
ciu lat nastąpiła radykalna zmiana typów zagospodarowania - od zdegradowa
nej strefy industrialnej do samowystarczalnej jednostki urbanistycznej - jest Park N arodów (Parąue das Naęoes) w Lizbonie1.
Gdy w 1992 r. zapadła decyzja o przyznaniu Portugalii organizacji wystawy światowej pod hasłem „Oceany, dziedzictwo dla przyszłości” - E X P 0 ’98, zde
cydowano, że ekspozycja będzie zlokalizowana na obszarze o powierzchni 330 ha, którego większa część leży we wschodniej części Lizbony. N a długości pięciu kilometrów obszar ten graniczy z M orzem Słomianym, estuarium rzeki Tag (rys. 1).
W cześniej znajdowały się tutaj zakłady przemysłu uciążliwego dla otoczenia, takie jak rafineria petrochem iczna, magazyny wojskowe i port, do którego za
wijały tankowce. Ciekawostką jest fakt, iż w 1939 r. w dokach 01iveas zostało zlokalizowane lądowisko hydroplanów, obsługujące linię atlantycką (z prze
siadką na M aderze). W rejonie tym m ieścił się również zakład utylizacji odpa
dów i wysypisko śmieci. Po ustaniu działalności gospodarczych pozostał zde
gradowany teren.
W pierwszym etapie przygotowań do wystawy przystąpiono do demontażu niepotrzebnych już urządzeń przemysłowych i do usuwania skażeń gleby i wód podziemnych.
Ścisły teren wystawy to około 60 ha wokół dawnego portu (rys. 2).
W basenie portowym na sztucznej wyspie posadowiono jeden z najatrakcyj
niejszych pawilonów - największe oceanarium w Europie, w dokach cumowały
„pływające” eksponaty. Najnowsze techniki multimedialne zostały wykorzysta
ne w wystawach tematycznych eksponowanych w pawilonach Atlantyku, W ie
dzy i Rzeczywistości W irtualnej. Towarzyszące wystawie liczne imprezy kultu
ralne odbywały się zarówno w plenerze, jak i w nowo wybudowanym Teatrze Camoesa. Po obejrzeniu licznych ekspozycji tematycznych i narodowych zwie
dzający mogli się ochłodzić w ogrodach wodnych lub pospacerować w ogro
dach Garcia de Orta, prezentujących florę z tych części globu, do których
' Adres internetowy: www.parquedasnacoes.pt
W łączenie zdegradowanych obszarów w strukturę miasta. 151
Rys. 1. Położenie Parku Narodów w Lizbonie. Sieć komunikacji drogowej
dotarli Portugalczycy w epoce W ielkich Odkryć Geograficznych. W ejście na 110-metrową wieżę Vasco da Gama lub przejażdżka kolejką linową um ożli
wiały obejrzenie ekspozycji z góry.
Na teren EXPO prowadziły cztery wejścia. Brama Tagu pozwalała dostać się na wystawę tym stosunkowo nielicznym, którzy przypłynęli statkiem lub pro
mem. Od południa przechodziło się przez Bramę Morza, w którą została wkom ponowana wieża destylacyjna z nieistniejącej już rafinerii, ostatni ślad poprzed
niego charakteru tej dzielnicy. W pobliżu zlokalizowano parkingi, przeznaczone przede wszystkim dla autokarów. Brama Słońca, na zachodzie, została przezna
czona głównie dla korzystających z publicznego transportu: kolei, autobusów
PORTELA
OLIVAIS NORTE
OLIVAIS SUL
<-Most Vasco da Gama
Atlantyku
wodne Camoesa
- granica administracyjna Lizbony wejście na teren EXPO'98
Rys. 2. Teren E X P 0 ’98. Obecnie Park Narodów - nowa dzielnica Lizbony
miejskich i podmiejskich, metra i transportu lotniczego. Dla nich wybudowano nowy dworzec kolejowy Oriente2, obsługujący krajowe i międzynarodowe połączenia. Pod nim został usytuowany dworzec autobusowy, a na najniższym poziomie znalazła się stacja metra, ostatni przystanek nowo otwartej nitki.
Spe-Według projektu znanego hiszpańskiego architekta Santiago Calatrava.
W łączenie zdegradowanych obszarów w strukturę miasta. 153
cjalna linia autobusowa połączyła tereny wystawowe z niedaleko położonym lotniskiem. Ci, którzy przyjechali samochodami wchodzili przez Bramę Północ
ną, po zostawieniu auta na którymś z parkingów ciągnących się w kierunku mostu Vasco da Gama.
W celu zapewnienia w miarę bezkolizyjnego dojazdu na teren EXPO nale
żało przebudować niektóre elementy systemu drogowego (rys. 1). Uzupełniono odcinki dwóch obwodnic Lizbony - zewnętrznej i wewnętrznej (CREL i CRIL) oraz łączniki między nimi, co pozwalało omijać centrum stolicy. Powstała trasa EN 10, alternatywna w stosunku do prowadzącej na północ kraju autostrady A l.
Natomiast nowo wybudowany 18-kilometrowy most Vasco da Gama miał za zadanie ułatwić połączenie z południem Portugalii.
Oprócz wielu lokali gastronomicznych i sklepów powstało duże centrum handlowe, które się mieści tuż naprzeciw dworca Oriente.
W trakcie opracowywania planów obejmujących teren przyszłej wystawy EXPO skupiono się nie tylko na projektowaniu pawilonów wystawowych, po
trzebnego zaplecza, infrastruktury i urządzeń transportowych. Projektanci przyjęli założenie, że po skończeniu wystawy obszar ten należy przekształcić w jednostkę urbanistyczną, która w dużym stopniu byłaby samowystarczalna i jednocześnie harmonijnie wkomponowała się w aglomerację lizbońską.
Po zamknięciu ekspozycji i rozebraniu części pawilonów ścisły teren wysta
wowy zaczął pełnić funkcje przede wszystkim rekreacyjne i kulturalne, i to za
równo wobec mieszkańców Lizbony, jak i turystów krajowych i zagranicznych.
Odbywają się tutaj imprezy sportowe, koncerty, spektakle teatralne i wystawy.
Jedną z największych atrakcji pozostaje oceanarium. W basenie portowym można popływać kajakiem. Jest to dobre miejsce na spacery i przejażdżki rowe
rowe, szczególnie brzegiem rzeki. Nadal działa kolej linowa. Czynne są liczne kawiarnie i restauracje. Często zaglądają tu też klienci po zrobieniu zakupów w pobliskim centrum handlowym. Część pawilonów narodowych prze
kształcono w siedzibę M iędzynarodowych Targów Lizbońskich (FIL).
Tereny powystawowe stanowią w ażną część nowo powstającej dzielnicy Park Narodów. Zaplanowano, że na tym obszarze zamieszka 25 tysięcy ludzi.
Pod zabudowę m ieszkaniową przeznaczono 117 ha, na usługi i administrację - 45 ha, na handel - 15 ha i 8 ha na hotele, rozrywkę i wypoczynek. Ponieważ te
ren ten ciągnie się wzdłuż Tagu, starano się o powiązanie nowej dzielnicy z rzeką. W zdłuż nabrzeża wydzielono pas zieleni, zapewniając swobodny do
stęp do rzeki, są tu ciągi piesze, w niektórych miejscach poprowadzono je na drewnianych pom ostach nad wodą. Niedaleko mostu Vasco da Gama powstały boiska sportowe. Równolegle do terenów zielonych ciągnie się pasmo niższej zabudowy mieszkaniowej (część z nich to kondominia), a najdalej od rzeki
usytuowano budynki wielokondygnacyjne. Każde z mieszkań m a zapewnione przynajmniej dwa miejsca postojowe w podziemnym parkingu.
W fazie projektowania został położony duży nacisk na zagadnienia ekolo
giczne. Oprócz koniecznej rewitalizacji obszaru postanowiono zastosować w budynkach najnowsze technologie, jak najmniej szkodzące środowisku. No
woczesna infrastruktura zapewnia m.in. centralną dystrybucję ciepłej i zimnej wody oraz racjonalizację zużycia energii. Zaproponowano pneumatyczny sys
tem transportu odpadków, które po konteneryzacji są przewożone do regional
nej fabryki odpadów.
W ramach tego projektu planami objęto również fragment estuarium Tagu.
W arto nadmienić, że na północ od nowego mostu, tuż za nim, na jednej z wysp znajduje się rezerwat flemingów.
Początkowo planowano zakończenie inwestycji na rok 2009, jednak wszyst
ko wskazuje na to, że nastąpi to wcześniej. Obecnie dzielnica ta należy do naj
bardziej prestiżowych w Lizbonie. Jest również atrakcyjna dla inwestorów, wie
le firm zakłada tu swoje siedziby. Tak więc aglomeracja lizbońska zyskała n o w ą luksusową dzielnicę, którą udało się harmonijnie wkomponować w ca
łość miasta. Jednocześnie wzrosła atrakcyjność terenów z nią sąsiadujących, a wszyscy mieszkańcy aglomeracji korzystają ze zmodernizowanego systemu komunikacyjnego.
Oczywiście ten projekt wymagał ogromnych środków finansowych. Był re
alizowany w okresie dobrej koniunktury ekonomicznej w Portugalii, ale nie m u
siał się zakończyć sukcesem. W wielu miastach organizujących wystawy EXPO nie udało się w sposób właściwy zagospodarować terenów powystawowych (Ossowicz, 2002).
Literatura
DOMAŃSKI R. (1997), Przestrzenna transformacja gospodarki, Warszawa.
E X P 0 ’98 LISBONA, Ofjicial Guide (1998), Lisbon.
JAŁOWIECKI B. (1999), Współczesne przekształcenia struktury osadniczej i przestrzeni miejskiej, „Biu
letyn KPZK PAN”, z. 186.
MIRONOWICZ I. (1998), A naliza czynników i wzorca rozmieszczenia przestrzennego sektora obsługi biznesu. W: Problem atyka planow ania przestrzennego w ujęciu wielodyscyplinowym, red. E. Bagiń
ski, Wrocław.
OSSOWICZ T. (2002), Starania o p ra w o organizacji Wystawy Światowej E X P O ’2010, wykład wygłoszony na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej 22 kwietnia 2002 r.
Pa rtek a T. (2000), Planowanie strategiczne w równoważeniu struktur regionalnych, „Studia KPZK PAN”, t. 58.
PARYSEK J. (2000), Wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania transform acjiprzestrzenno-strukturalnej i rozwoju m iast polskich w końcu X X wieku. W: Przem iany bazy ekonomicznej i struktury p rz e strzennej miast, red. J. Słodczyk, Opole.
To f f l e r A . (1 9 8 5 ), Trzecia fa la , W arsz aw a.
OPOLE 2004
PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MIAST W SFERZE FUNKCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ
Sylwia KACZM AREK Uniwersytet Łódzki