Badania struktury słownika dzieci (obszar VI)

Kolejnym obszarem analiz stała się stru k tu ra słow nika. W p rzy p ad k u dzieci m łodszych dane uzyskiw ano w w yniku obserwacji uczestniczącej, a następnie stosowano metodę liczenia wprost. Badacze zastanawiali się przede wszystkim nad tym, jaki jest procentowy udział poszczególnych części mowy w znanym dzieciom zasobie słownikowym, jak zmienia się on w trakcie rozwoju języka i jakie czynniki mają na to wpływ. Prowadzone przez nich obserwacje i analizy języka pozwoliły na wyróżnienie trzech faz rozwoju leksyki (Zarębina, 1965):

- w fazie pierwszej pojawiają się przede wszystkim w ykrzykniki oraz w yrazy pierwotnie i w tórnie nazywające,

21 B adani uczęszczali do szkół podstaw ow ych, średnich ogólnokształcących oraz zawodowych, w yw odzili się ze środow isk m iejskich i wiejskich. W ypow iadali się m .in. n a takie tem aty, jak: M ó j n a jszc zę śliw szy d zie ń , M o ja w iz y ta u d e n ty sty , B liska m i osoba j e s t chora, M o je radości i kło p o ty.

- w fazie drugiej dziecko zaczyna używać także wyrazów szeregujących i wska­

zujących, a liczba ekspresywów znacznie się zmniejsza,

- w fazie trzeciej pojawiają się w jego słowniku partykuły, spójniki i przyim ki.

Struktura słownika interesowała wielu badaczy. Zasób rzeczowników i czasow­

ników dzieci w wieku przedszkolnym badał Szuman (1955), udział przymiotników i przysłówków analizow ała Przetacznikow a (1959), przy im ki i spójniki badała Geppertowa (1959).

Pełną stru k tu rę słow nika sześciolatka przedstaw iła w stud ium przyp adk u M aria Zarębina (1965). Ze 118 znanych półtorarocznem u chłopcu wyrazów 41,5%

stanowiły rzeczowniki22, głównie pospolite, 18,6% - czasowniki, 14,4% - wykrzyk­

niki oraz 6,8 % - przym iotniki (zob. tabela 17). W liczącym 623 w yrazy słowniku dwulatka odsetek rzeczowników (47,2%) i przymiotników (7,6%) zmienił się bardzo nieznacznie. Istotniejszy przyrost nastąpił w obrębie czasowników (25,7%), podwo­

iła się natom iast liczba używanych przez niego wykrzykników (23%), co autorka przypisuje dochodzeniu do głosu sfery emocjonalnej, „nawiązującej do spuścizny krzyku i gaworzenia z jego funkcją im presywno-ekspresyw ną” (Zarębina, 1965:

89). W tym czasie w mowie chłopca pojawiły się także pierwsze w yrazy szeregu­

jące, a m ianow icie liczebniki główne. Potrafił on także rozróżniać znaczenia23 niektórych w yrazów w ieloznacznych (np. kij, p a ty k , laska), używ ając w yrazu adekwatnego do kontekstu sytuacyjnego.

W celu ustalenia udziału poszczególnych części mowy w słowniku dzieci star­

szych i młodzieży najczęściej wykorzystuje się metodę próbkowania elicytacyjnego.

Polega ona na analizie zawartości zebranych wypowiedzi pisemnych, które wywo­

ływane są za pomocą odpowiednio dobranego materiału stymulującego. Następnie na podstawie uzyskanych w yników dokonuje się stosownych uogólnień24.

T ab e la 17. S t r u k t u r a s ło w n ik a d z ie c i - b a d a n ia M . Z a rę b in y (1965)

\ CZĘŚCI

\ ^{m o w y} RZECZOWNIKI CZASOW NIKI PRZYMIOTNIKI W YKRZYKNIKI INNE RAZEM

W IEK \ liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba

18 miesięcy

49 41,5 22 18,6 8 6,8 17 14,4 22 18,7 118

2 lata 269 43,2 160 25,7 47 7,6 143 23 4 0,5 623

6 lat 2000 50 1000 25 300 7,5 80 2 455 11,5 ok. 4000

Ź ró d ło : Z aręb in a, 1965: 40.

22 W b ad an iach i zestaw ieniach stosuje się tradycyjny podział na części mowy.

23 Teorie n abyw ania znaczeń przez dzieci z ostały w yczerpująco p rzedstaw ione przez M. Kielar- -Turską (1989: 33-54).

24 W ty m n u rc ie p o z o stają ta k ż e b a d a n ia u k ie ru n k o w a n e n a a n a liz ę s tr u k tu r y w y p o w ie ­ dzi dzieci i m łodzieży. Językiem dziecka p rz edszkolnego zajm ow ały się M. K ielar-Turska (1989), M. Przetacznikow a (1959), dzieci szkolnych - H. M ystkow ska (1970), M. K ielar (1970) i inni.

124

W ty m m iejscu w arto w spom nieć kolejną pracę Z arębiny (1977), w której badała ona udział rzeczowników w strukturze słownika dzieci w wieku szkolnym (z uw zględnieniem po d ziału na osobowe, nieosobowe, żyw otne, nieżyw otne, pospolite i własne). A naliza wykazała, że liczba rzeczow ników abstrakcyjnych w języku dzieci kończących szkołę podstawową (ówczesnych ósmoklasistów) jest trzykrotnie większa niż u pierwszoklasistów, przy czym w wypowiedziach swobod­

nych jest ona mniejsza niż w wypowiedziach lekcyjnych25. W yniki badań Zarębiny potwierdzają spostrzeżenia badaczy przedwojennych, iż słownik dziecka obejmuje początkowo wyrazy związane z jego bezpośrednim i doświadczeniami, a następnie wskutek nauki szkolnej wzbogaca się o pojęcia abstrakcyjne.

Podobne bad an ia, tyle że uw zględniające cz y n n ik środowiskowy, isto tn y determ inant rozwoju zasobu leksykalnego dzieci i młodzieży, prowadziła Eulalia Teklińska-Kotulska (1973). Analizując w ypowiedzi ustne dzieci szkół wiejskich i miejskich, ustaliła, że te mieszkające w miastach posługują się językiem, w którym znajduje się zdecydowanie więcej w yrazów abstrakcyjnych. Bardziej konkretne doświadczenia dzieci wiejskich oraz niższy poziom szkolnictwa na wsi znalazł odzw ierciedlenie w ich uboższym zasobie leksyki. W ypow iedzi uczniów były mniej zróżnicowane, występowała w nich mniejsza liczba wyrazów określających (przymiotników i przysłówków), a wśród rzeczowników i czasowników przeważały konkretne.

Edward Polański z kolei (1975) swoimi badaniam i objął dzieci szkół podstawo­

wych (klasy V i VIII) oraz młodzież licealną. Analizując ich prace pisemne, zano­

tował znaczny w zrost udziału przym iotników i imiesłowów przym iotnikow ych w tekstach pisanych przez starszych uczestników eksperym entu (5,4% w klasie V, a aż 10,6% w klasie VIII). Z m ieniła się także nieznacznie stru k tu ra samych wypowiedzi: powoli, ale sukcesywnie, w zrastał w nich udział zd ań złożonych, m alał zaś pojedynczych, które z kolei stawały się coraz bardziej rozbudowane ze względu na liczniej pojawiające się w nich w yrazy określające.

Analizę stru k tu ry słownika dzieci w m łodszym wieku szkolnym (klasy I-III) prow adziła rów nież A nna Jakubowicz-Bryx (2001, 2006). Dzieci sam odzielnie redagowały dwie formy wypowiedzi - opowiadanie na podstawie ilustracji oraz opis swojej ulubionej zabawki. Autorka badała zaś udział poszczególnych części mowy w ich pracach. Analiza słownika i tekstu pozwoliła jej stwierdzić, że w ypo­

wiedzi pisem ne uczniów m iały w yraźny styl nom inalny - ze zdecydowaną prze­

wagą rzeczowników i przym iotników nad czasownikam i i przysłówkam i (2001).

Kolejne badania (2006) były częścią szerzej zakrojonego projektu26. Analizując dwa rodzaje pisemnych wypowiedzi 1282 dzieci z różnych środowisk (opowiadanie

25 Jest to zjawisko n atu raln e, gdyż w języku c odziennym rzadko pojaw ia się p o trzeb a o dw oły­

w ania się do pojęć abstrakcyjnych. W w ypow iedziach dzieci pojaw iały się one głów nie w w y n ik u stym ulacji.

26 O bejm ow ały one b adanie czynnego i biernego słow nika dzieci oraz czynników w pływających n a jego w ielkość (determ in a n ty środow iskowe - dom , w aru n k i itp. oraz dydaktyczne - p odręczniki w ykorzystyw ane w nauce szkolnej).

na podstawie ilustracji przedstawiającej park jesienią oraz opis ulubionej zabawki), Jakubowicz-Bryx badała dwa aspekty zasobu słownikowego uczniów: częstość występowania poszczególnych wyrazów (nazywany przez nią wskaźnikiem boga­

ctwa leksykalnego) oraz procentowy udział części mowy w obu typach w ypowie­

dzi. W yniki analiz pozwoliły jej na sformułowanie wniosku, że słownictwo dzieci w młodszym wieku szkolnym wykazuje stały i równomierny wzrost (zob. tabele 18 i 19), także u dzieci wiejskich, których słownik jest jednak nieco uboższy. Wskaźnik bogactw a leksykalnego27 w ypow iedzi uczniów okazał się zadowalający jedynie w obrębie rzeczowników. W w ypadku pozostałych części mowy kształtował się zdecydowanie poniżej oczekiwań (Jakubowicz-Bryx, 2006: 294). Uderzająco mała była zwłaszcza znajomość przym iotników - uczniowie stale pow tarzali te same wyrazy niezależnie od opisywanego przedm iotu czy sytuacji. Wszystko było miłe, fajne, ładne2%. Spodziewany większy udział w opowiadaniu czasowników, których

funkcją jest dynam izowanie wypowiedzi, także nie został potwierdzony.

W nioski autorki są jednoznaczne: zasób leksyki w pracach pisemnych uczniów jest niski, choć w ykazuje tendencje wzrostowe. Ich w ypow iedzi są w w iększo­

ści nieporadne stylistycznie, często niepopraw ne pod względem składniow ym . Cechuje je także ubóstwo, zwłaszcza w zakresie w yrazów określających. P rze­

ciwdziałać tem u - jej zdaniem - trzeba, przykładając w procesie dydaktycznym większą wagę do ćwiczeń leksykalnych oraz stylistyczno-leksykalnych, uw rażli­

wiających uczniów na słowa.

Tabela 18. Zestawienie części mowy użytych przez uczniów w opisie - badania A. Jakubowicz- -Bryx (2006;

CZĘŚCI MOWY

MIASTO

Klasa I Klasa II Klasa III

słownik tekst ranga słownik tekst ranga słownik tekst ranga

RZECZOWNIK 376 1859 1 542 2216 1 607 2637 1

CZASOW NIK 109 1608 2 202 1708 3/2 249 2002 3/2

PRZYM IOTNIK 128 1264 3 202 1233 2/3 255 1749 2/3

PRZYSŁÓW EK 34 154 5/7 40 204 5/7 66 287 5/7

sło w n ik - zasób w szystkich h a se ł w y razo w y ch w w y p o w ied ziach uczniów tek s t - zasób użyć ty ch h aseł

5/7 - oznacza, że d a n a część m o w y m ia ła rangę 5 w sło w n ik u , a 7 w tekście Ź ró d ło : n a p o d st. Jakubow icz-B ryx, 2006: 3 4 3 -3 4 4 .

27 O bliczany w edług w zoru I bog = W / VN; gdzie: W - liczba różnych w yrazów w tekście (haseł), N - długość tek stu liczona w w yrazach.

28 Jest to jed n a z cech ko d u ograniczonego (zob. Bernstein, 1961).

Tabela 19. Z estaw ienie części m ow y u żytych p rzez u czn iów w op ow iad an iu - badania A. Jakubowicz-Bryx (2006)

CZĘŚCI MOWY

MIASTO

Klasa I Klasa II Klasa III

słownik tekst ranga słownik tekst ranga słownik tekst ranga

RZECZOWNIK 192 3310 1 235 3881 1 472 5493 1

CZASOW NIK 101 1883 2 157 2094 2 418 3508 2

PRZYM IOTNIK 54 411 3/5 128 952 % 171 1285 3/5

PRZYSŁÓW EK 36 235 5/7 61 340 5/7 117 782 5/7

sło w n ik - zasób w szystkich h a se ł w y razo w y ch w w y p o w ied ziach uczniów tek s t - zasób użyć ty ch h aseł

5/7 - oznacza, że d a n a część m o w y m ia ła rangę 5 w sło w n ik u , a 7 w tekście Ź ró d ło : n a p o d st. Jakubow icz-B ryx, 2006: 3 4 3 -3 4 4 .