Kolejny model językowych um iejętności kom unikacyjnych (communicative lan
guage ability - CLA) przedstaw ił Lyle Bachman (1990), który ogólnie zdefiniował je jako „wiedzę oraz zdolność jej wykorzystania przejawiającą się w adekwatnym, u w arunkow anym kontekstow o kom unikacyjnym użyciu języka”15 (Bachm an, 1990: 84). Tworząc swoją propozycję, Bachman oparł się na badaniach biegłości językowej użytkow ników prowadzonych m etodą testów kompetencyjnych (zob.
Bachm an, Palmer, 1982). Obserwacja i analiza zachow ań kandydatów podczas egzaminu ujawniła, że osiągane przez nich rezultaty nie zależą jedynie od poziomu um iejętności lingwistycznych. W ażnymi determ inantam i okazały się także cechy ich osobowości, style poznawcze, a także poziom wiedzy tematycznej.
Bachman wyróżnił więc trzy zasadnicze komponenty językowych umiejętności komunikacyjnych. Są nimi:
- kompetencja językowa, - kompetencja strategiczna, - m echanizm y psychofizjologiczne.
Pozostałe elementy modelu to stru k tu ra wiedzy kandydata oraz kontekst sytua
cyjny, w którym dochodzi do aktu kom unikacji (zob. rysunek 4).
13 W yraźne naw iązanie do prac M ichaela Canalego i M errill Swain m o żn a znaleźć m .in. w k o n cepcjach językoznaw ców fran cu sk ich (zob. Zając, 2009).
14 Dell Hym es (1972: 284-285) b ard zo ogólnie m ów ił o środkach językowych, ujm ując łącznie w szystko to, co z form alnego p u n k tu w idzenia jest m ożliwe w ram ach danego system u językowego.
15 Rozum ienie kom petencji kom unikacyjnej przyjęte przez Lyle’a B achm ana w yraźnie nawiązuje do definicji zaproponow anej przez F ran k a C andlina, zgodnie z k tó rą „jest to u m iejętność w ykorzy
stan ia poten cjału językow ego w celu tw orzenia znaczeń, które podlegają nieu stan n ej m odyfikacji w odpo w ied zi n a zm ian y w ynikające z sytuacji. K om petencja k o m u n ik a c y jn a - to u m iejętn o ść n egocjow ania re g u ł i konw encji, a nie p o d ą ża n ie ścieżką w yznaczoną p rzez u ta rte zasady” (zob.
B achm an, 1990: 84).
Źródło: Bachman, 1990: 85.
R y su n ek 4. Z ależ n o śc i m ię d z y k o m p o n e n ta m i językow ych u m ie ję tn o ś c i k o m u n ik a c y j
ny ch - m o d e l L. B a c h m a n a (1990)
W ujęciu B achm ana kom petencja językow a to znajom ość języka, w iedza językow a (set o f knowledge components) pożytkow ana w trakcie kom unikacji.
Kompetencja strategiczna umożliwia zaś dobór środków wyrazu najbardziej odpo
wiednich dla danej interakcji w określonym kontekście sytuacyjnym. Mechanizmy psychofizjologiczne z kolei odnoszą się do neurologicznych i psychosomatycznych procesów zachodzących w trakcie aktu mowy, ujmowanego jako zjawisko fizyczne (Bachman, 1990: 84). Komunikacja nie zachodzi w próżni, dlatego w modelu ujęty został również kontekst sytuacyjny oraz wiedza użytkow nika o świecie, determ i
nująca charakter komunikacji.
Najbardziej rozbudowanym komponentem modelu Bachmana jest kompetencja językowa. Jej ujęcie w postaci diagram u (zob. rysunek 5) jest rodzajem wizualnej metafory. Zaletą takiego rozw iązania, jak pisze autor, jest możliwość ukazania hierarchicznych relacji m iędzy poszczególnymi kom ponentam i. Wadą natom iast jest to, że wydają się one nie - jak w rzeczywistości - wzajemnie zależne i powią
zane, a rozdzielne i autonomiczne.
Kompetencja językowa obejmuje dwa kom ponenty: organizacyjny i pragm a
tyczny. Pierwszy umożliwia użytkownikowi recepcję tekstów, czyli rozumienie ich treści oraz intencji pragmatycznych, a także produkcję wypowiedzi poprawnych pod względem gramatycznym. W drugim - będącym systemem wzajemnych zależ
ności m iędzy sygnałam i językowymi wysyłanymi w trakcie kom unikacji przez jej uczestników a kontekstem kom unikacyjnym - mieści się wiedza użytkow nika na
tem at użycia stru k tu r językowych i umiejętność ich dostosowania do funkcji, jakie mają pełnić w określonej sytuacji.
Kompetencja organizacyjna dzieli się na gramatyczną i tekstową. Kompetencję gramatyczną tworzą kom ponenty cząstkowe, którym i są znajomość słownictwa, morfologii, składni, fonologii/grafii. Zarządza ona doborem odpowiednich środ
ków językowych: słów - dla przekazania znaczeń, ich form i układu dla wyrażenia intencji, oraz elem entów fonologicznych (dźwięków) lub graficznych (znaków) - niezbędnych do fizycznej realizacji wypowiedzi. Kompetencja tekstowa natomiast obejm uje znajom ość zasad rządzących organizacją dyskursu, a także um iejęt
ność stosowania ich w praktyce. Kohezja odpowiada za wyznaczanie właściwych w danym kontekście relacji sem antycznych (takich jak referencja, substytucja, elipsa, koniunkcja). Czuwa także nad popraw nością tem atyczno-rem atycznej stru k tu ry tekstu. Organizacja retoryczna z kolei m onitoruje jego strukturę kon
ceptualną oraz sposób oddziaływania na odbiorcę. Dzięki jej opanow aniu użyt
kow nik wie, jak rozwijać narrację, budować opis, porów nanie, klasyfikację, jak dokonywać analiz. Umie też we właściwy sposób zaczynać, prowadzić i kończyć rozmowę, a także zwracać uwagę rozmówcy na określone aspekty wypowiedzi, wprowadzać i rozwijać jej określone wątki.
Kompetencja pragmatyczna w ujęciu Bachmana obejmuje zarówno kom peten
cją illokucyjną, jak i socjolingwistyczną. Kompetencja illokucyjna umożliwia uży
cie języka w celu realizacji różnych funkcji, pozwala także interpretować wartość illokucyjną wypowiedzi lub dyskursu. Dobór funkcji oraz sposób ich realizacji jest bowiem różny w zależności od kontekstu. Ujęcie kompetencji illokucyjnej w sposób
K O M P E T E N C J A J Ę Z Y K O W A
eksplicytny nawiązuje do teorii aktów mowy16, znanej z prac Johana Austina (1962) oraz Johana Searla (1969). Sam podział funkcji opiera się zaś na propozycji przed
stawionej przez Michaela Alexandra Kirkwooda Hallidaya (1973), który wyróżnił:
- fu n kcję pojęciową, za pom ocą której u żytko w n ik języka w yraża znaczenie, ujmując je w kategoriach doświadczania otaczającego nas świata, przedstawia propozycje, wym ienia informacje na tem at uczuć i wiedzy;
- funkcję manipulacyjną, która pozwala użytkownikowi wpływać na otaczający go świat (obejmuje funkcje instrum entalne, regulacyjne, interakcyjne);
- fu n k c ję heurystyczną, um ożliw iającą użytk ow nik ow i poszerzanie w iedzy o świecie;
- fu n kcję imaginacyjną, um ożliw iającą w ykorzystanie języka do celów tw ór
czych; przejawia się ona w żartach, metaforach, figuratywnym posługiwaniu się słowami.
W n a tu ra ln y m użyciu języka w ystępują one jednocześnie. Z adanie pracy domowej przez nauczyciela może być przykładem realizacji funkcji heurystycznej, pojęciowej i manipulacyjnej. Gdy uczący się zrobi to w sposób zabawny - w jego działaniach ujawnia się dodatkowo funkcja im aginacyjna (Bachman, 1990: 94).
Kompetencja socjolingwistyczna z kolei jest odpowiedzialna za poziom w raż
liwości użytkow nika na konwencje użycia języka w kontekście oraz um iejętność dostosowania wypowiedzi do sytuacji kom unikacyjnej. Dzięki niej m a on rów
nież zdolność odróżniania dialektów, rejestrów oraz sform ułow ań naturalnych od brzmiących sztucznie, choć poprawnych pod względem stru ktu ralny m (zob.
Pawley, Syder, 1983; Wray, 2002). Umożliwia mu ona także interpretację nośników/
odniesień kulturowych i figur językowych17.
Kom petencja strategiczna w m odelu przedstaw ionym przez Bachm ana jest widziana znacznie szerzej niż w propozycji Canalego i Swain. Nie jest ona bowiem uru ch am ian a wyłącznie w celu osiągnięcia określonego celu kom unikacyjnego w momencie, gdy zawodzą językowe i pozajęzykowe środki wyrazu. Jest rozbudo
wanym systemem um iejętności odpowiedzialnych za:
- planowanie, - wykonanie,
- ocenianie działań komunikacyjnych.
W fazie planowania dochodzi do odszukania w pam ięci długotrwałej odpo
w iednich środków językow ych i ustalen ia sposobów ja k najefektyw niejszego osiągnięcia celu kom unikacyjnego. K om ponent odpow iedzialny za wykonanie w spółdziała z m echanizm am i psychofizjologicznymi, które um ożliw iają reali
zację planu za pom ocą kodu mówionego lub pisanego. Działania strategiczne są
16 Z g o d n ie z n ią k a ż d a w y p o w ie d ź m o że być o p isa n a w k a te g o ria c h lokucji, illo k u cji o raz perlokucji.
17 Z najom ość skojarzeń w yw oływ anych w danej k u ltu rze przez określone słowa, w y d arzen ia historyczno-polityczne, p o staci itp. jest konieczna, by w łaściw ie rozum ieć o raz m óc form ułow ać k o m u n ik aty typu: Zachow ania naszych polityków przypom inają chocholi taniec.
urucham iane zarówno na poziomie recepcji, jak i produkcji językowej. Mogą mieć charakter bardziej lub mniej świadomy. Luki w kompetencji językowej, socjolin
gwistycznej lub pragmatycznej sprawiają, że u uczących się działania te są bardziej świadome, a często wręcz celowo przez nich podejmowane. U rodzimych użytkow
ników zaś przebiegają najczęściej bezwiednie. Kom ponent oceniania odpowiada za identyfikację informacji potrzebnych w celu zrealizowania konkretnego zam ie
rzenia komunikacyjnego; określa, jakie kompetencje językowe dany użytkow nik ma do dyspozycji, by móc cel ten skutecznie zrealizować; jest odpowiedzialny za
„upewnienie się”, czy wszyscy uczestnicy aktu kom unikacji mają podobną wiedzę oraz um iejętności językowe; na końcu zaś stw ierdza stopień, w jakim udało się osiągnąć zam ierzony cel komunikacyjny.
Model Bachmana, podobnie jak Canalego i Swain, ma charakter przede wszyst
kim opisowy, choć pojawiają się w nim elementy operacjonalizacji. Autor wymienia bowiem i szczegółowo przedstawia wszystkie kom ponenty językowych um iejętno
ści komunikacyjnych, podejmując próbę ukazania zależności m iędzy elementami tworzącym i układ. Nie jest jednakże zupełnie jasne, jak stopień rozw oju/opano
wania poszczególnych komponentów przekłada się na ogólny poziom językowych umiejętności komunikacyjnych. Wiadomo jedynie, że wszystkie, będąc wzajemnie zależne, mają w pływ na skuteczność i fortunność aktu komunikacji.
Kom ponent leksykalny został w tym modelu umiejscowiony w obrębie kom petencji gramatycznej. Jego pierwsza pozycja w wizualizacji o charakterze hierar
chicznym może być uznana za dowód na rosnące znaczenie środków leksykalnych w procesie opanow yw ania języka. Rozbudowana, w stosunku do poprzedniego modelu, stru ktura kompetencji językowej świadczy bowiem wyraźnie, że pun kt ciężkości, do tej pory spoczywający na społecznych i kulturow ych uw arunkow a
niach aktu kom unikacji, przesuwa się powoli w kierunku środków językowych, których nieadekwatna znajomość może go zakłócić, a nawet zupełnie zablokować.
2.4. Modyfikacja modelu Lyle’a Bachmana - propozycja Lyle’a Bachmana i Adriana S. Palmera (1996)
W 1996 roku Lyle Bachman i A drian S. Palm er przedstawili udoskonaloną wersję modelu językowych umiejętności komunikacyjnych (zob. rysunek 6). Modyfikacje obejmowały:
- wprowadzenie wiedzy tematycznej w miejsce ogólnej, - wprowadzenie do modelu czynników afektywnych, - zam ianę kompetencji illokucyjnej na funkcjonalną, - rekonceptualizację kompetencji strategicznej.
Przez w iedzę tem atyczną (topical knowledge) autorzy koncepcji rozum ieją zarów no zasoby w iadom ości i inform acji przechowyw ane w pam ięci długoter
m inowej, ja k i zdobyte przez użytko w nika dośw iadczenie życiowe. W iedza ta musi być uwzględniona w opisie, gdyż umożliwia mówiącemu odnoszenie się do otaczającej rzeczywistości. W zory emocjonalne (affective schemata) są w tym ujęciu afektywnym i lub emocjonalnym i korelatami wiedzy tematycznej (zob. Bachman,
c h ara k te ry sty k a u ż y cia ję z y k a
1
lub z ad a n ia testo w eg o
Źródło: Bachman, Palmer, 1996: 63.
R y su n ek 6. K o m p o n e n ty u ż y cia jęz y k a i w y k o n a n ia z a d a n ia testo w eg o L. B a c h m a n a i A.S. P a lm e ra (1996)
Palmer, 1996: 65). Będąc „zbiorem” dotychczasowych doświadczeń emocjonalnych, stanowią swoistą mapę odniesień, w stosunku do której użytkownik świadomie lub podświadom ie ocenia charakterystykę określonego zadania językowego18. Mogą sprawić, że jego realizacja będzie przebiegała b ardzo spraw nie lub że zostanie wydatnie spowolniona, a nawet zablokowana.
Posługiw anie się językiem w ym aga u ru ch o m ien ia kom petencji językowej, uaktyw nienia czynników afektywnych oraz wiedzy tematycznej. Integrację tych trzech kom ponentów w jedną spójną całość umożliwia kompetencja strategiczna, rozum iana w tym ujęciu jako zestaw strategii m etakognitywnych, które operują, podobnie jak w propozycji Bachmana z 1990 roku, w trzech obszarach. Są nimi:
- wyznaczanie celu (np. identyfikacja zadania, w ybór jednego lub więcej zadań, decyzja, czy należy zakończyć jego realizację, czy ją zarzucić),
- ocenianie zadania (w kategoriach możliwości jego w ykonania oraz m ateriału niezbędnego do jego realizacji),
- planowanie realizacji (dobór elementów z obszaru wiedzy tematycznej i języ
kowej koniecznych do realizacji zadania, sporządzenie p lanu /p lanó w jego wykonania, w ybór jednego z nich).
18 O becnie przez zadanie rozum ie się „celowe działanie, uw ażane za konieczne, b y rozw iązać jakiś problem , w ypełnić zobow iązanie lub realizow ać dążenie” (ESOKJ, 2003: 21).
Rozmawiając z określonym partnerem , mówiący dokonuje wyboru odpowied
niego tem atu, opierając się na własnej wiedzy. Na jej podstawie ocenia i planuje sformułowania językowe potrzebne do realizacji wyznaczonego celu komunikacyj
nego. Jeśli jednak w rozmowie pojawi się nowa informacja, to ponownie urucham ia etap oceniania, planowania i wyznaczania celu, który zakończy się użyciem innych form językowych. W trakcie kom unikacji dochodzi więc do ciągłej interakcji m ię
dzy procesami metakognitywnymi, umiejętnościami językowymi danej osoby oraz jej stylam i poznawczymi i w zoram i em ocjonalnym i. Oddziałują także na siebie mówiący oraz język, którym posługuje się on w określonym kontekście.
Pozostałe elem enty modelu, w tym kom ponent leksykalny, mają identyczny układ i strukturę.
B achm an i Palm er tworzyli swoją koncepcję jako ram ę referencyjną bad ań biegłości językowej, dlatego też często postrzegana jest ona nie tyle jako ogólne ujęcie kompetencji komunikacyjnej, ile jako konceptualizacja narzędzia pom iaru.
Dzięki niej określone i zdefiniowane zostały kompetencje podlegające testowaniu w podejściu kom unikacyjnym , przez co możliwe stało się otrzym ywanie w iary
godnych próbek um iejętności językowych zdającego noszących znam iona auten
tyczności kom unikacyjnej.