Wielkość zasobu leksykalnego a stopień jego znajomości

Wielkość zasobu słownikowego uczących się i stopień znajomości wyrazów stano­

wią zatem odrębne obszary analiz. Podjęto jednakże próby ustalenia, czy i w jakim stopniu są one w spółzależne, a także czy zm iany w ram ach jednego w ym iaru skutkują zmianami w obrębie drugiego i odwrotnie, badając między innym i współ­

czy nnik korelacji m iędzy w ynikam i osiąganym i przez uczących się na testach badających ich zasób słownikowy wszerz oraz w głąb.

Opierając się na rezultatach uzyskanych w w yniku przeprowadzonych badań, Anne Vermeer (2001) stwierdził, że znajomość większej liczby wyrazów pociąga za sobą lepszą ich znajomość i na odwrót - głębsza znajomość słów jest najczęściej konsekwencją znajomości szerszego zasobu leksykalnego. Konstatacja ta dotyczy zarówno rodzimych użytkow ników języka, jak i uczących się go cudzoziemców:

( ...) j e d n o s tk i le k s y k a ln e tw o r z ą w s ło w n ik u u m y s ło w y m sie ć w z a je m n ie z a le ż n y c h w ęzłó w , k tó r e o k re ś la ją z n a c z e n ie d a n e g o e le m e n tu . Im g ę śc ie jsza sieć w o k ó ł sło w a, im b o g a ts z y z e s ta w p o w ią z a ń , t y m w ię k s z a lic z b a z n a n y c h w y r a z ó w i g łę b s z a z n a jo m o ś ć k o n k r e tn e g o sło w a (V e rm e e r, 2001: 231).

Uczący się, których wypowiedzi cechuje bogactwo słownikowe, lepiej znają więc wyrazy, którym i się posługują, niż ci, którzy mają problemy, by „odpowiednie dać rzeczy słowo”13.

Podobnego zdania jest David Q ian (1999), który, poszukując potw ierdzenia swojej tezy, zbadał kompetencję leksykalną tej samej grupy uczących się za pomocą dwu różnych formatów testu (wszerz i w głąb)14, uzyskując współczynnik korelacji wyników w granicach 0,8.

Analizując zagadnienie współzależności obu w ym iarów znajom ości słowni­

ctwa, John Read (2004) przytacza wiele bad ań potw ierdzających spostrzeżenia Vermeera i Qiana, podkreśla jednak, że w artość współczynnika korelacji w yni­

ków zależy w dużej m ierze od poziom u zaawansow ania językowego badanych.

12 R ichard C. A nderson i Peter Freebody (1981) słusznie bow iem zauważyli, że m o żn a b ardzo dobrze znać znaczenia słowa, niekoniecznie um iejąc p odać jego definicję, zw łaszcza w w y p ad k u słow nictw a najczęściej używ anego.

13 B adania w ykazały n a p rzy k ład , że dzieci tu rec k ic h im ig ran tó w w H o la n d ii m ia ły k ło p o ty z w ysław ianiem się nie tylko dlatego, że zn ały m niej słów niż ich holenderscy rówieśnicy, ale także dlatego, że zn ały je znacznie słabiej (zob. V erhallen, Schoonen, 1993).

14 D o p o m iaru ilościowego D avid Q ian w ykorzystał Vocabulary Level Test N ationa (1983, 1990), w b ad an iach jakościow ych zastosow ał zaś Vocabulary Knowledge Scale (W esche, P arib ak h t, 1996).

We w szystkich eksperym entach rósł on znacząco w raz z poziom em biegłości językowej. W w ypadku badanych o niskim poziomie znajomości języka angiel­

skiego wynosił on zaledwie 0,18, natom iast u najbardziej zaawansowanych aż 0,81 (Nurweni, Read, 1999 za: Read, 2004: 223).

Odkrycie w prost proporcjonalnej zależności m iędzy znajomością słownictwa wszerz i w głąb nie było zaskoczeniem. Umiejętność bardziej precyzyjnego posłu­

giwania się słowem jest bowiem rezultatem zgromadzenia w słowniku m entalnym większej liczby jednostek leksykalnych bliskoznacznych, z których użytkow nik wybiera najbardziej adekwatną do kontekstu. Kubek to nie to samo co filiżanka i co innego niż szklanka, choć wszystkie służą do podaw ania napojów. Znajomość term inów nadrzędnych i podrzędnych umożliwia z kolei dokładną, wielopozio­

m ową kategoryzację - róża to jakiś kwiat, kw iat to roślina itp. Niewielki zasób słow nictw a skutkuje natom iast b rakiem precyzji form ułow anych w ypow iedzi i koniecznością stosowania strategii aproksymacji leksykalnej. Nazywanie szklanką kubka z pewnością nie zablokuje komunikacji, lecz może się stać przyczyną d rob­

nego nieporozum ienia. Określenie drzewa rośliną wywoła zaś pewne zdziwienie rodzimych użytkowników polskiego15. Tak samo jak prośba o zaznaczenie biletu.

3. W nioski

Wielość konceptualizacji pojęć znajomość słowa, stopień znajomości słowa, które nie wykluczając się wzajemnie, tworzą obraz mozaikowy, sprawia, że konieczne jest dokonanie wyboru jednej z propozycji lub przedstawienie własnej. Rozumienie term inu znajomość słowa p r z y j m u j ę zatem za Nationem (1990). Jego ujęcie, dzięki wyróżnieniu poszczególnych aspektów znajomości słowa, najpełniej ukazuje wielow ym iarow ość tego k o n stru k tu , um ożliw iając precyzyjne kierunkow anie pom iarów, zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Szczególnie funkcjonalny okazał się podział na receptyw ną i produktyw ną znajom ość słownictwa. Obec­

nie w każdym niem al b adaniu kwestia ta jest uściślana jako pierwsza, dopiero w następnej kolejności określa się pozostałe aspekty znajomości słowa poddawane pomiarowi. Do propozycji N ationa w p r o w a d z a m jednak pewną m odyfika­

cję. W ujęciu nowozelandzkiego badacza kategoria form a potraktow ana została bowiem zbyt wąsko. Akcentuje się w niej tylko wymowę, zapis form podstawowych oraz budowę wyrazów, pomijając ich odmianę. W ynika to prawdopodobnie stąd, że język przez którego pryzm at autor patrzył n a analizow ane zjawisko, nie był fleksyjny. Propozycja nie uw zględnia także dość istotnego aspektu znajom ości słowa, jakim jest um iejętność tworzenia od niego derywatów. W wersji zmodyfi­

kowanej form a rozum iana jest więc szerzej, obejmując zagadnienia nieujęte przez autora (por. tabele 3 i 4).

15 Szeroko na ten tem at pisze A. W ierzbicka (1985).

T ab e la 3. K a te g o ria fo r m a w u jęc iu I.S.P. N a tio n a

Jakie formy morfologiczne ma dane słowo?

Jak dane słowo odm ieniać?

derywacja (R)

(P)

Jakie wyrazy pochodzą od danego słowa?

Jak tworzyć od niego w yrazy pokrewne?

Ź ró d ło : op raco w an ie w łasne.

Proponuję też własną definicję term inów wielkość i obszerność zasobu słow­

nikowego: wielkość zasobu słownikowego - to liczba w yrazów znanych użytkow ­ nikowi w stopniu umożliwiającym mu receptywne i/lub produktyw ne działania językowe; o rodzaju i jakości tych działań decyduje zaś liczba znanych mu aspektów znaczenia, czyli stopień znajomości tworzących go elementów, nazywany obszer- nością zasobu słownikowego.

Za A nne Vermeerem (2001, 2004) przyjmuję natom iast, że wielkość zasobu słownikowego i stopień jego znajomości, stanowiąc odrębne obszary badawcze, są w dużej mierze w spółzależne16.

16 Z akładam rów nież, że stopień ich korelacji m oże być w arunkow any rozm aitym i czynnikam i.

W yróżnienie i określenie ich w p ły w u n a stopień zależności m ięd zy w ielkością a jakością zasobu słow nikowego uczących się pozostaje je d n a k p oza zakresem tem atyki niniejszego opracow ania.

III. Z A G A D N IE N IA RECEPCJI I PR O D U K C JI