M ateriał z list frekwencyjnych został uporządkowany techniką gron wyrazowych19.
Wielkość poszczególnych gron (zob. tabele 34 a-34f) została ustalona na podstawie program u gramatycznego zawartego w standaryzowanych program ach nauczania (zob. m.in. M artyniuk, 2004) oraz Standardach wymagań egzaminacyjnych P ań
stwowej Komisji Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego (2003).
Ponieważ na najniższym poziomie zaawansowania, A1, od uczących się języka oczekuje się opanow ania około 1000 wyrazów, wielkość gron wyrazowych prze
działu I (1-1000) wyznacza zakres zagadnień gramatycznych dla tego poziomu.
Wielkość gron przedziału II (1001-2000) określona jest zakresem zagadnień dla poziom u A2 oraz, częściowo, B1, a w ielkość gro n p rzed ziału III (2001-3000) wyznacza zakres zagadnień gramatycznych przewidzianych dla poziom u B2.
W rezultacie kolejne przedziały częstości (I, II i III) obejmujące taką samą liczbę gron wyrazowych różnią się liczbą wyrazów. W pierwszym znajduje się ich około 1200, w drugim i trzecim - po 2300 (zob. tabela 33).
Tabela 33. Liczebność wyrazów w poszczególnych przedziałach gron wyrazowych
PRZEDZIAŁY FREKW ENCJA LICZBA W YRAZÓW
W PRZEDZIALE
LICZEBNOŚĆ SKUM ULOW ANA
I 1 - 1000 1200 1200
II 1 0 0 1 - 2000 2300 3500
III 2001-3000 2300 5800
Ź ró d ło : op raco w an ie w łasne.
19 Listy, które są in teg raln ą częścią publikacji, znajdują się n a płycie CD.
Tabela 34a. W ielkość g ro n w yrazow ych dla pozio m u A1
POZIOM A1 R z e c z o w n i k i
wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną obejm ującą w liczbie pojedynczej form y mianownika, dopełniacza, biernika, narzędnika, miejscownika, a w liczbie mnogiej form y mianownika rodzaju niemęskoosobowego, narzędnika oraz miejscownika; nazwy niektórych mieszkańców krajów tworzone od nazw krajów (funkcjonalnie)
Z a i m k i
osobowe wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną z wyłączeniem celownika
wskazujące
wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną obejm ującą w liczbie pojedynczej form y mianownika, dopełniacza, biernika, narzędnika, miejscownika, a w liczbie mnogiej form y mianownika rodzaju niemęskoosobowego, narzędnika oraz miejscownika
dzierżawcze
wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną, obejm ującą w liczbie pojedynczej form y mianownika, dopełniacza, biernika, narzędnika, miejscownika, a w liczbie mnogiej form y mianownika rodzaju niemęskoosobowego, narzędnika oraz miejscownika
pytajne
kto? co? w mianowniku, dopełniaczu, bierniku, narzędniku, miejscowniku;
ja k i? ja ka ? ja kie? w liczbie pojedynczej (w mianowniku, dopełniaczu, bierniku, narzędniku, miejscowniku) i mnogiej (w mianowniku rodzaju niemęskoosobowego, narzędniku, miejscowniku);
który? która? które? oraz czyj? czyja? czyje? w mianowniku liczby pojedynczej i w mianowniku liczby mnogiej rodzaju niemęskoosobowego
C z a s o w n i k i
formy dokonane lub niedokonane, wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną, lecz bez form trybu warunkowego, rozkazującego i bez form im iesłowów przysłówkowych
i przymiotnikowych oraz bez form nieosobowych
P r z y m i o t n i k i
wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną obejm ującą w liczbie pojedynczej formy mianownika, dopełniacza, biernika, narzędnika, miejscownika, a w liczbie mnogiej - mianownika rodzaju niemęskoosobowego, narzędnika, miejscownika;
przymiotniki tworzone od niektórych nazw krajów (funkcjonalnie) L i c z e b n i k i
główne forma mianownika liczby pojedynczej (bez form męskoosobowych)
porządkowe
wraz z odm ianą przym iotnikową obejm ującą w liczbie pojedynczej formy mianownika, dopełniacza, biernika, narzędnika, miejscownika, a w liczbie mnogiej - mianownika rodzaju niemęskoosobowego, narzędnika, miejscownika
P r z y s ł ó w k i
Tabela 34b. W ielkość g ro n w yrazow ych d la po zio m u A2
POZIOM A2 R z e c z o w n i k i wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
Z a i m k i
osobowe wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną wskazujące wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną dzierżawcze wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną pytajne wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
C z a s o w n i k i
formy dokonane i niedokonane, wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną, lecz bez form im iesłowów przysłówkowych i przymiotnikowych;
formy nieosobowe tylko w czasie teraźniejszym w trybie oznajmującym P r z y m i o t n i k i
wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną przymiotniki odrzeczownikowe tworzone od nazw krajów derywaty stopnia wyższego i najwyższego
L i c z e b n i k i
główne forma mianownika liczby pojedynczej (bez form męskoosobowych) porządkowe wraz z pełną odm ianą przymiotnikową
P r z y s ł ó w k i derywaty stopnia wyższego i najwyższego
P a r t y k u ł y S p ó j n i k i P r z y i m k i W y k r z y k n i k i Ź ró d ło : op raco w an ie w łasne.
Tabela 34c. W ielkość g ro n w yrazow ych dla pozio m u B1
POZIOM B1 R z e c z o w n i k i wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
Z a i m k i
osobowe wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną wskazujące wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną dzierżawcze wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną pytajne wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
C z a s o w n i k i
formy dokonane i niedokonane, wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną, lecz bez form im iesłowów przysłówkowych i przymiotnikowych;
formy nieosobowe tylko w czasie teraźniejszym , w trybie oznajmującym P r z y m i o t n i k i
wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną przymiotniki odrzeczownikowe tworzone od nazw krajów derywaty stopnia wyższego i najwyższego
L i c z e b n i k i
główne wraz z form am i liczby pojedynczej wszystkich przypadków porządkowe wraz z pełną odm ianą przymiotnikową
P r z y s ł ó w k i derywaty stopnia wyższego i najwyższego
P a r t y k u ł y S p ó j n i k i P r z y i m k i W y k r z y k n i k i Ź ró d ło : op raco w an ie w łasne.
186
Tabela 34d. W ielkość g ro n w yrazow ych dla pozio m u B2
POZIOM B2 R z e c z o w n i k i
wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną derywaty odrzeczownikowe
derywaty odczasownikowe derywaty odprzym iotnikowe derywaty odliczebnikowe
- nazwy żeńskie od męskich wykonawców zawodów wraz z formami uzyskującymi żeńskość przez zm ianę rodzaju gram atycznego (typu redaktor, premier itp.)*
nazwy miejsc deminutywa - nazwy czynności - nazwy cech abstrakcyjnych
Z a i m k i
osobowe wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną wskazujące wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną dzierżawcze wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną pytajne wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
C z a s o w n i k i
form y dokonane i niedokonane wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną P r z y m i o t n i k i
wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną deryw aty stopnia wyższego i najwyższego
derywaty negacyjne nie- derywaty odrzeczownikowe
L i c z e b n i k i główne wraz z pełną charakterystyką fleksyjną porządkowe wraz z pełną odm ianą przymiotnikową P r z y s ł ó w k i deryw aty stopnia wyższego i najwyższego
derywaty negacyjne
nie-P a r t y k u ł y S p ó j n i k i P r z y i m k i W y k r z y k n i k i
* Z m ianę charakterystyki fleksyjnej m ożna traktow ać jako pewien typ form antu słowotwórczego paradygm atycznego (Grzegorczykow a, Puzynina, 1999: 422).
Ź ró d ło : opracow anie w łasne.
Tabela 34e. W ielkość g ro n w yrazow ych dla pozio m u C1 POZIOM C1 R z e c z o w n i k i wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
derywaty odrzeczownikowe - nazwy żeńskie od męskich wykonawców zawodów
deminutywa, odobiektowe nazwy subiektów, nazwy miejsc, nazwy augmentatywne, nazwy istot młodych
derywaty odczasownikowe - nazwy czynności, nazwy narzędzi derywaty odprzym iotnikowe - nazwy cech abstrakcyjnych derywaty odprzym iotnikowe - nom ina essendi
derywaty odrzeczownikowe powstające przez afiksację derywaty odliczebnikowe
derywaty od wyrażeń przyimkowych złożenia
skrótowce
Z a i m k i
osobowe wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną wskazujące wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną dzierżawcze wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną pytajne wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
C za s o w n i k i
formy dokonane i niedokonane, wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną;
derywaty odczasownikowe (prefiksacja);
derywaty odrzeczownikowe
P r z y m i o t n i k i wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną derywaty stopnia wyższego i najwyższego
derywaty odprzym iotnikowe -o, -e porządkowe wraz z pełną odm ianą przymiotnikową zbiorowe wraz z pełną charakterystyką fleksyjną P r z y s ł ó w k i derywaty stopnia wyższego i najwyższego
derywaty negacyjne
Tabela 34f. W ielkość g ro n w yrazow ych dla pozio m u C2 POZIOM C2 R z e c z o w n i k i wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
derywaty odrzeczownikowe - nazwy żeńskie od męskich wykonawców zawodów
deminutywa, odobiektowe nazwy subiektów, nazwy miejsc, nazwy augmentatywne, nazwy istot młodych
derywaty odczasownikowe - nazwy czynności, nazwy narzędzi derywaty odprzym iotnikowe - nazwy cech abstrakcyjnych derywaty odprzym iotnikowe - nom ina essendi
derywaty odrzeczownikowe powstające przez afiksację derywaty odliczebnikowe
derywaty od wyrażeń przyimkowych złożenia
skrótowce
Z a i m k i
osobowe wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną wskazujące wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną dzierżawcze wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną pytajne wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną
C z a s o w n i k i
form y dokonane i niedokonane, wraz z przypisaną im charakterystyką fleksyjną derywaty odczasownikowe (prefiksacja)
derywaty odrzeczownikowe
P r z y m i o t n i k i wraz z przypisaną im pełną charakterystyką fleksyjną derywaty stopnia wyższego i najwyższego
derywaty odprzym iotnikowe (afiksacja) porządkowe wraz z pełną odm ianą przymiotnikową zbiorowe wraz z pełną charakterystyką fleksyjną P r z y s ł ó w k i derywaty stopnia wyższego i najwyższego
derywaty negacyjne
W yrazam i bazow ym i list uporządkow anych techniką g ron w yrazow ych są rzeczowniki, przym iotniki, czasowniki, zaim ki, przyim ki, p artykuły i spójniki.
Na listach nie znalazły się liczebniki oraz wykrzykniki; nie ma na nich także rze
czowników będących nazwam i własnymi ani przym iotników derywowanych od nazw własnych (zob. Zgółkowa, 1992). Nie zostały również uwzględnione derywaty stopnia wyższego i najwyższego przym iotników i przysłówków. „Charakter infor
macji niezbędnych dla rozumienia tych form jest na tyle regularny i powtarzalny, że obciążanie nią słownika byłoby nieopłacalne” (Nagórko, 1998: 148). Jako osobne hasła sporadycznie pojawiają się przysłówki20, gdyż w większości są one regularnymi deryw atam i odprzym iotnikow ym i (Cygal-Krupa, 1990: 46). Na listach znaleźć można natomiast niektóre imiesłowy przymiotnikowe oraz nazwy czynności (dery
waty odczasownikowe, które cechuje pełna niemalże kategorialność). Ich włączenie w ym usiła wysoka frekwencja tekstowa. Formy te pow inny być więc opanowane przez uczących się leksykalnie na długo przed ich prezentacją systemową.
G rona, podobnie jak gniazda słowotwórcze, m ają charakterystyczny u k ład schodkowy wzorowany na M ałym słowniku słowotwórczym języka polskiego dla cudzoziem ców (Skarżyński, 1989) oraz Słowniku gniazd słowotwórczych współ
czesnego języka polskiego (2001-2004)21. W yraz najbardziej przesunięty w lewo - to trzon m otywujący bezpośrednio „schodki” usytuowane na prawo od niego (oznaczane pionową kreską), a pośrednio całą resztę. Inaczej jednak niż w przy
padku gniazd słowotwórczych, trzonem grona mogą być zarówno wyrazy niemo- tywowane, jak i m otywowane słowotwórczo. Jeśli bowiem w yraz m otywowany m a wyższą frekwencję lub został uznany za ważny z p u n k tu w idzenia potrzeb uczących się, to on właśnie pojawia się jako bazowy.
Formy hasłowe wyrazów bazowych to:
- dla rzeczowników - m ianow nik liczby pojedynczej22,
- dla przym iotników - m ianow nik liczby pojedynczej rodzaju męskiego w stop
niu równym,
- dla czasowników - bezokolicznik formy niedokonanej, - dla przysłówków - stopień równy.
Ujęcie par aspektowych czasownika zostało oparte na pracy Wacława Cockie- wicza i A nny M atlak (1995), która powstała z myślą o cudzoziem cach uczących się języka polskiego jako obcego. O pracow anie to jest stru k tu ra ln y m ujęciem systemu słowotwórczego polskiego czasownika, odzw ierciedlającym potencjał słowotwórczy rdzenia werbalnego i jednocześnie ukazującym stosunki aspektowe (1995: 8-9). Na przygotow anych listach, inaczej niż w słow niku aspektow ym , formą wyjściową grona jest zawsze forma im perfektywna23. O takim rozwiązaniu
20 Są one w y razam i bazow ym i p rzede w szystkim n a pierw szej liście.
21 T om 1 - T. V ogelgesang (2001); to m 2 - p o d red. H. Jadackiej (2001), to m 3 - p o d red.
M. Skarżyńskiego, tom 4 - M. Skarżyński (2004).
22 D la rzeczow ników nieposiadających liczby pojedynczej fo rm ą hasłow ą jest liczba m noga.
23 Podobnie postąpił A. M arkowski (1992), kom pilując listę w yrazów w spólnych różnym o d m ia
nom polszczyzny.
zadecydowały względy metodyczne - uczący się języka polskiego poznają czasow
niki w parach, których pierwszy człon zwyczajowo stanowi forma niedokonana24.
Strzałka ( ^ ) jest znakiem relacji aspektu, pionowa kreska ( | ) natomiast - znakiem stosunku derywacji. Zwrotność czasownika pokazywana jest za pom ocą zaim ka się podanego w nawiasie, np. myć (się), także jeśli pełni on funkcję wskazywania n a w zajem ność relacji, np. bić (się). Bez naw iasu pojaw ia się on wówczas, gdy stanow i nieodłączny, funkcjonalnie p usty składn ik leksem u czasownikowego, np. bać się, lub gdy pełni funkcję morfemu słowotwórczego (składnika morfemu słowotwórczego), np. starzeć się.
Ze względu na wieloznaczność oraz homonimię niektórych wyrazów bazowych konieczne było w prow adzenie do list definicji. Z ostały one skonstruow ane na podstawie Podstawowego słownika języka polskiego z zarysem gramatyki polskiej (Zgółkowa, 2008) oraz Słow nika g niazd słowotwórczych współczesnego języka polskiego (2001-2004).
5. Podsum owanie
W ydaje się, że tak uporządkow ane grona wyrazowe m ogą się stać docelowym i jednostkam i nauczania leksyki na poszczególnych poziomach zaawansow ania25.
W ich organizacji zostały bowiem uwzględnione obecne i bardzo istotne w procesie dydaktycznym powiązania między gram atyką a słownikiem.
Jednostką testowania jednakże musi pozostać wyraz, gdyż, w świetle przedsta
wionych wcześniej rozważań, nie sposób wiarygodnie wnioskować o znajomości jednych słów na podstawie opanow ania innych26 (zob. W italisz, 2007). Badaniu poddaw ana więc będzie znajom ość w yrazów wchodzących w skład gron, a nie znajom ość g ron jako takich. Dlatego też stw ierdzenie, że słow nik receptyw ny uczącego się obejmuje około 60% słownictwa z I przedziału częstości będzie ozna
czać, że uczący się um ie rozpoznać znaczenia około 720 wyrazów (60% z 1200), nie zaś, że legitymuje się receptyw ną znajom ością 600 gron wyrazow ych (60%
z 1000) o zróżnicowanej liczebności.
24 A rty k u łam i h asłow ym i słow nika są więc w w iększości czasow niki niedokonane. Pojawia się w n im także pew na liczba artykułów z perfektyw nym i form am i wyjściowym i, które są zleksykalizo- w anym i, dziś ju ż niem otyw ow anym i, diach ro n iczn y m i d ery w atam i (Cockiewicz, M atlak, 1995: 9).
25 D ocelow y - znaczy t u „taki, k tó ry trze b a koniecznie opanow ać p rz e d rozpoczęciem n au k i n a kolejnym poziom ie”.
26 G rono w y razu iść na liście słow nictw a bazow ego obejm uje aż 13 leksemów, a choć w szystkie p o w inny zostać opanow ane n a poziom ie A, ta k a sytuacja zachodzi rzadko.
V III. N A R Z Ę D Z IE P O M IA R U
P o m ia r d y d a k ty c z n y je s t p r z y p o r z ą d k o w y w a n ie m s y m b o li (o cen ) u c z ą c y m się w t a k i s p o s ó b , b y re la c je m ię d z y s y m b o la m i o d p o w ia d a ły r e la c jo m m ię d z y u c z n ia m i ze w z g lę d u n a o k r e ś lo n e o s ią g n ię c ia .
B olesław N ie m ie rk o , P o m ia r w y n ik ó w kszta łcen ia (1999)