Świadomość, że praktyka dydaktyczna powinna opierać się na podstawach nauko
wych, stała się zalążkiem nowej w Polsce dyscypliny badawczej - językoznawstwa stosowanego. W jego ram ach nie prowadzi się zwykle badań o charakterze po d
stawowym, gdyż są one domeną językoznawstwa ogólnego i specjalistycznego (np.
polonistycznego). W Polsce jednakże musiało być inaczej. Podkreślał to Władysław M iodunka, pisząc, że językoznawstwo polonistyczne
( ...) n ie p rz y w ią z y w a ło w a g i d o ro z w o ju ję z y k o z n a w s tw a s to s o w a n e g o , d a n e , k t ó r y m i d y s p o n o w a li s p e c ja liś c i w z a k r e s ie n a u c z a n ia ję z y k a p o ls k ie g o ja k o o b c e g o , o k a z a ły się w ię c n ie je d n o r o d n e i n ie w y s ta rc z a ją c e ( M io d u n k a , 1992a: 14).
Dlatego też pod koniec lat siedemdziesiątych na Uniwersytecie Jagiellońskim podjęto dwa rodzaje b ad ań podstawowych, których w y niki z założenia m iały zostać wykorzystane w dydaktyce języka polskiego jako obcego.
Celem b a d a ń słow nictw a tem atycznego prow adzonych przez Zofię Cygal- -Krupę (1986) było ukazanie w języku polskim miejsca leksyki rzadszej, związanej z poszczególnymi tem atam i4. Powstałe listy m iały stanowić uzupełnienie leksyki najczęściej używanej (zob. Kurcz i in., 1974-1977), by wraz z nią „stworzyć słownik podstawowy, służący uczącym się języka polskiego jako obcego” (Cygal-Krupa, 1986: 5).
Autorkę interesowały
( ...) z w ią z k i m ię d z y w y r a z o w e is tn ie ją c e n ie i n p r a e s e n tia - w te k ś c ie , lec z in a b se n tia - w ś w ia d o m o ś c i m ó w ią c y c h , czy li g r u p y w y ra z ó w w y d z ie lo n y c h in tu ic y jn ie i a r b itr a l
n ie w k r ę g a c h te m a ty c z n y c h n a z a s a d z ie z w ią z k ó w a s o c ja c y jn y c h u w z g lę d n ia ją c y c h o c z y w iś c ie d y s p o z y c y jn o ś ć te g o s ło w n ic tw a (C y g a l-K ru p a , 1990: 43).
Uzyskany korpus badawczy5 liczył 476 098 wyrazów, w tym 17 285 różnych jednostek leksykalnych, w którym po odrzuceniu słów o frekwencji niższej niż 15, pozostało 3446 w yrazów (2319 rzeczowników, 700 przym iotników i 427 cza
sowników). Z ostały one ułożone na trzech listach: tem atycznej (w 23 polach), rangowej i alfabetycznej (według części mowy). Najbardziej reprezentatyw na dla całej publikacji jest pierwsza - tematyczna. Dzięki niej m ożna bowiem zobaczyć, które wyrazy z danego pola są postrzegane przez respondentów jako częste. Lista alfabetyczna um ożliw ia zaś szybkie odnalezienie poszukiw anego słowa. Praca Cygal-Krupy stanowi jedyną tak obszerną statystyczną analizę m ateriału leksy
kalnego o ukierunkow aniu tematycznym, do której do dziś nawiązują w swoich poszukiwaniach zarówno badacze, autorzy podręczników, jak i nauczyciele języka.
4 Inspiracją d la au to rk i były prace W ładysław a M iodunki, k tó ry jako pierw szy w prow adził do językoznaw stw a polskiego problem atykę słow nictw a tem atycznego (1980b).
5 G rupę respondentów stanow iła m łodzież ze szkół licealnych z całej Polski - z dużych ośrodków m iejskich oraz m ałych m iasteczek.
Projektem drugim były szeroko zakrojone badania nad stru k tu rą współczes
nej polszczyzny, prowadzone na materiale języka telewizji polskiej, czyli języka mówionego w odm ianie opracowanej6. Zostały one tak skonstruowane, by mogły dostarczyć danych na tem at częstości występowania i funkcji elementów języko
wych w analizowanym korpusie, który obejmował około 200 000 słowoform. W ich ramach zbadano frekwencję poszczególnych części mowy, przedstawiono ilościową charakterystykę odmiennych (rzeczownika, czasownika, przymiotnika, liczebnika, zaimka, imiesłowów przymiotnikowych) oraz nieodmiennych części mowy (przy
słówków, imiesłowów przysłówkowych, przyimków, wskaźników zespolenia oraz modulantów). W yniki tych badań zostały opublikowane w tomie Język polski jako obcy. Programy nauczania na tle badań współczesnej polszczyzny (1992).
2.1. Słownictwo minimum i słownictwo podstawowe
Uzyskany m ateriał nie m ógł jednakże autom atycznie stanowić treści nauczania polszczyzny jako języka obcego/drugiego. W 1986 roku powołano więc Komisję Ekspertów, która m iała przystosować obiektyw ne dane naukowe do kontekstu dydaktycznego. Jednym z zadań Komisji było przygotowanie list wyrazowych na potrzeby glottodydaktyki polonistycznej. Dzięki nim proces nauczania leksyki m iał „stać się mniej żywiołowy i nieuporządkowany, a przez to szybszy i bardziej ekonomiczny”, co postulowała jeszcze w latach siedemdziesiątych D anuta Buttler (1980a: 130). Realizacji tego zadania podjęła się Halina Zgółkowa, autorka licznych badań leksykalnych o charakterze statystyczno-frekwencyjnym7.
Zgółkowa przyjęła (1992: 38), że o sporządzeniu indeksu haseł, które w inny się znaleźć na przygotowywanych wykazach, będą decydować niem al wyłącznie dane statystyczne uzyskane w trakcie badań podstawowych. Źródłem ekscerpcji stały się więc dla niej przede wszystkim słowniki frekwencyjne:
- odm ian pisanych (Kurcz i in., 1974 -1977),
- polszczyzny mówionej dorosłych (Zgółkowa, 1983), - języka dzieci (Bułczyńska, Zgółkowa, 1987).
Taki dobór m iał zapewnić reprezentatyw ność poszczególnych części mowy.
W ypowiedzi pisane przejawiają bowiem własności stylu werbalnego, a mówione
6 Z espołem kierow ała prof. Zofia K urzowa.
7 Prace n a d m in im aliz a cją zasobu słow nikow ego polszczyzny p ro w ad zo n e były n iezależnie w Z akładzie Logopedii Językoznaw stw a Stosow anego UM CS. P row adził je zespół p o d k iero w n i
ctw em Stanisław a G rabiasa. Pow stała lista obejm ująca 2707 w yrazów (zob. G rabias, 1992), nie jest jed n ak że do stęp n a szerszem u odbiorcy. W ażne jest jed n a k to, że selekcjonując w y razy do zasobu m in im u m , zespół lubelski opierał się na tak ich sam ych kryteriach. Były to: ilość (u H. Zgółkowej - frekw encja) oraz znaczenie i sytuacja (u H. Zgółkowej - potrzeby). N ieco in n y c h ara k te r m a p raca przygotow ana przez A ndrzeja M arkow skiego (1992). Jej celem było w yłonienie leksyki w spólnej dla różnych o d m ian polszczyzny, czyli w yrazów „neutralnych, a przez to m ożliw ych do użycia w znacz
nej w iększości sytu acji k o m u n ik a c y jn y c h ” (M arkow ski, 1992: 8). Ź ró d łe m ek scerp cji w yrazów w spólnoodm ianow ych nie były jed n a k reprezentatyw ne korpusy tekstów, a Słow nik języka polskiego Mieczysława Szymczaka. W rezultacie na opracowanej przez M arkowskiego liście w yrazów znalazło się wiele słów rzadko używ anych (np. abecadło, wrzos, sznurowadło, szczaw).
- nom inalnego. W jednych rzeczywistość ujm ow ana jest w sposób p rzed m io tow y jak o św iat przestrzenny, a w d ru g ich z kolei d o m inu je ujęcie czasowe, subiektywne.
Korpus wyjściowy liczył w sumie około 700 000 w yrazów i - zdaniem autorki - był prób ą rep rezen taty w n ą dla w spółczesnej polszczyzny, szczególnie gdy uwzględnić i porównać wyrazy o wysokich frekwencjach w poszczególnych zesta
wieniach (Zgółkowa, 1992: 39). Z tego m ateriału Zgółkowa dokonała ekscerpcji, w w yniku której powstały listy haseł o porządku alfabetycznym:
- do słownika m inim um współczesnej polszczyzny (poziom I), - do słownika podstawowego języka polskiego (poziom II i III).
Kryteria, które zadecydowały o uwzględnieniu określonego hasła na poszcze
gólnych listach, sprowadzone zostały do dwu param etrów (Zgółkowa, 1992: 39):
- liczby wyznaczającej miejsce danego hasła na listach rangowych sporządzonych dla poszczególnych odm ian polszczyzny,
- liczby stanowiącej frekwencję tekstow ą danego hasła z w yłączeniem nazw własnych.
Tabela 28. Lista pierw szych 20 h a seł do S ło w n ik a m in im u m w spółczesnej p o ls z c z y z n y (I poziom nauczania) H. Zgółkowej (1992)
1) a 11) albo
2) a! 12) ambasada
3) aby 13) analiza
4 ) ach! 14) ani
5 ) adres 15) aparat
6) aha! 16) apteka
7) akademia 17) artykuł
8) akcja 18) atom
9) aktor 19) autobus
10) akurat 20) aż
Ź ró d ło : Z gółkow a, 1992: 67.
Na pierwszej liście znalazło się słownictwo m inim um (zob. tabela 28). Jest to leksyka o najwyższej frekwencji i randze >500. Druga - zawiera słownictwo ele
mentarne o randze >1000, trzecia zaś obejmuje tak zwane słownictwo podstawowe użyteczne w codziennej kom unikacji o randze >1500. Liczebność poszczególnych list przedstawia się następująco:
- słownictwo m inim um to około 1600 wyrazów, - leksyka elem entarna - 1300 wyrazów,
- leksyka podstawowa - 1700 słów.
W skład zestaw ień weszły w szystkie - tradycyjnie w y odręb niane - części mowy. Ich zasadniczy zrąb stanowią jednak w yrazy autosem antyczne z podsta
wową funkcją nazywania (zob. tabela 29).
174
Tabela 29. U d ział części m ow y n a liście I h aseł do słow nika m in im u m H. Zgółkow ej (1992)
RZECZOWNIKI CZASOW NIKI PRZYMIOTNIKI PRZYSŁÓWKI LICZEBNIKI
46,2% 19,8% 11,8% 4,9% 3,6%
ZAIMKI PARTYKUŁY SPÓJNIKI PRZYIMKI W YKRZYKNIKI
3,5% 3,4% 2,9% 2,3% 1,5%
Ź ró d ło : Z gółkow a, 1992: 41.
Przygotowanie w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku list słownictwa było pierwszą, i jak dotąd jedyną, próbą przystosowania statystyczno-frekwencyj- nych danych naukowych do nauczania polszczyzny jako języka obcego8. To one stanowić więc będą zasadnicze źródło ekscerpcji m ateriału do badań kompetencji leksykalnej. A rgum entem przemawiającym za tak im rozwiązaniem jest bowiem potw ierdzona badaniam i duża stabilność słownictwa najczęściej używanego.
3. Opracowanie list wyrazowych na potrzeby badań kompetencji