Niewątpliwie Jachowicz, jako dobrze wykształcony pedagog, zdawał so-bie sprawę z różnic w odbiorze utworów literackich przez dorosłych i przez dzieci. Widział zatem potrzebę pisania utworów innych dla młodszych od-biorców. Dostrzegał też różnice dzielące w konsekwencji utwory dla doro-słych od utworów dla dzieci. Przede wszystkim rozumiał, że dla dzieci młod-szych niektóre alegorie i ukryte podteksty nie zawsze są w pełni zrozumiałe.
Postanowił więc przystosować uniwersalną bajkę oświeceniową do dziecię- Alegoria [z grec. allēgoría – „mówienie obrazowe”] – pojedynczy motyw (postać, przedmiot, zjawisko) lub złożony zespół motywów (wydarzenie, sceneria) w dziele literackim lub plastycznym, który poza znaczeniem bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne __________________
2 H. Markiewicz, Interpretacja morału i morał interpretacji, w: tegoż, Przekroje i zbliżenia.
Rozprawy i szkice historycznoliterackie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967, s. 368. Cyt. za: B. Żurakowski, W świecie poezji dla dzieci, Instytut Wydawniczy „Nasza Księ-garnia”, Warszawa 1981, s. 58.
brał w nim udział w szeregach radykalne-go Towarzystwa Patriotyczneradykalne-go, któremu przewodzili Joachim Lelewel i Maurycy Mochnacki. Po upadku Powstania pozo-stał w Kraju i nadal zajmował się pracą społeczną w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności.
Pierwszy zbiór wierszy pt. Bajki i powie-ści wydał w roku 1824, a następny Nauka w zabawie dla najmłodszych w roku 1829.
Potem nastąpiła dwunastoletnia przerwa.
Za udział w powstaniu został pozbawiony pracy w instytucjach państwowych oraz możliwości publikowania swych utworów.
Dopiero po uchyleniu zakazu druku w ro-ku 1842 wydał kolejno: trzytomowy zbiór Bajki i powiastki (1842), a następnie Po-wiastki i bajki (1847), Sto nowych powia-stek (1853), Śpiewy dla dzieci (1854) i No-we Śpiewy dla dzieci (1856).
znaczenie domyślne. Drugie znaczenie, zwane alegorycznym, ma charakter umowny, ustalony przez tradycję w danym kręgu kultu-ry, np. sowa – mądrość, zając – płochliwość, lis – chytrość, prze-biegłość itp. Odczytanie alegorii wymaga więc od odbiorcy odpowiedniej wiedzy, jakie właściwe znaczenia niosą przedsta-wione w utworze zjawiska.
cego odbioru. I to jest jego niewątpliwą zasługą jako pioniera twórczości spe-cjalnie adresowanej do młodego czytelnika. Wypunktował więc w niej to, co jest najbardziej uchwytne i co mieści się w granicach wyobraźni i doświad-czeń zwłaszcza małego dziecka. Określał też zdecydowanie inne niż w bajce uniwersalnej cele i funkcje morałów. Przede wszystkim bajka w jego zamie-rzeniach miała służyć nauce i wychowaniu. Literacką formę wierszy traktował jako karmelkową polewę gorzkiej, ale skutecznej, dydaktycznej pigułki. We wstępie pt. Kilka słówek do VI wydania Powiastek i bajek (Warszawa 1842) Jachowicz pisał:
Piosenka przebrzmi, poemat zachwyci, wielkie dramma wzruszy namiętność, ale bajka nauczy, bajka w pamięci zostanie; z pamięci przejdzie do serca, z serca w życie praktyczne i wyda owoc, owoc poży-teczny3.
Kierując się sugestią Bogusława Żurakowskiego4, spróbujmy porównać dwie bajki, z których pierwsza jest bajką uniwersalną, dla dorosłych; druga zaś – dla dzieci.
„Czegoż płaczesz? – staremu mówił czyżyk młody – Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody”.
„Tyś w niej zrodzon – rzekł stary – przeto ci wybaczę;
Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę”.
(I. Krasicki, Ptaszki w klatce)
„Czemu to, jaskółeczko – szkodny wróbel rzecze – Tyś spokojna, nas plemię wygubia człowiecze?”
Jaskółeczka na zarzut odpowiada taki:
„Wy cudze jecie ziarno, my liche robaki”.
(S. Jachowicz, Wróbel i jaskółka)
Przyglądając się obu wierszom, nietrudno zauważyć, że zbudowane są podobnie, by nie powiedzieć: tak samo. Bajka Jachowicza jest w istocie
rze-__________________
3 Cyt. za: I. Kaniowska-Lewańska, Literatura..., s. 232.
4 Zob. B. Żurakowski, W świecie..., s. 58–59.
czy pastiszem bajki Krasickiego. Oba utwory charakteryzuje identyczny schemat wersyfikacyjny (trzynastozgłoskowiec ze średniówką po siódmej
syla-Pastisz [z włosk. pasticcio – „pasztet”] – utwór literacki, w którym świadomie naśladowana jest maniera stylistyczna konkretnego dzieła lub autora, z równoczesnym wyraźnym podkreśleniem charakterystycznych cech naśladowanego utworu. Stylizacja ta-ka z reguły tak jest podobna do oryginału, że często – jeśli nie zna się autora pastiszu – trudno rozpoznać, czy jest to w istocie naśla-downictwo, czy tekst oryginalny. Znamiennym zbiorem pastiszy jest tomik Kazimierza Wyki Duchy poetów podsłuchane.
bie), pełne, dokładne, głębokie rymy żeńskie w układzie parzystym; podobna konstrukcja dialogu (pytanie i odpowiedź) i wreszcie zbliżona sytuacja fabu-larna: w rozmowie biorą udział dwa ptaki, z których jeden jest skrzywdzony przez los, drugi zaś – z tego samego położenia zadowolony, a w każdym razie krzywdy nie odczuwa.
Są jednakże między tymi bajkami znaczące różnice. W wierszu Krasic-kiego rozmawiają dwa osobniki tego samego gatunku, różniące się między sobą wiekiem i doświadczeniem życiowym. Młody, „urodzony” w klatce ni-gdy nie zaznał smaku wolności i dziwi się żalom starego, który żył kiedyś na swobodzie. Ta sama sytuacja egzystencjalna (klatka, pokarm i inne „wygody”) inaczej jest oceniana przez pryzmat doświadczeń pokoleniowych. Taka kon-strukcja wiersza pozwala odbiorcy wybiegać daleko poza alegoryczny tekst i snuć liczne analogie do odwiecznego konfliktu pokoleń, do sytuacji poli-tycznej (niewola narodowa), do sytuacji egzystencjalnej (dobrobyt i jego utra-ta) i jeszcze kilka innych sytuacji życiowych można by do tej bajki odnieść.
Ponadto Ptaszki w klatce apelują do doświadczeń i wiedzy rzeczywistego dorosłego odbiorcy, któremu wyraz „klatka” przywodzi na myśl jednoznaczne skojarzenia o niewoli. Napięcie, jakie rodzi się między wypowiedziami ptasz-ków i sądami odbiorcy, powoduje, że w konsekwencji wiersz przesycony jest ironią; jest smutną refleksją nad skomplikowaną naturą człowieka.
Z kolei w wierszu Jachowicza rozmawiają ptaki należące do dwóch róż-nych gatunków, które różnią się nie wiekiem czy doświadczeniem, ale uży-tecznością wobec człowieka. Ta użyteczność nie tylko wynika z pozaliterac-kich doświadczeń odbiorcy, bo małe dziecko może jeszcze nie wiedzieć, że wróbel to szkodnik, a jaskółka to ptak pożyteczny, ale z zawartej w tekście informacji: „szkodny wróbel” kradnie ziarno człowiekowi, nie wystarcza mu to, co dla człowieka niejadalne, a czym mógłby się zadowolić. Jaskółka na-tomiast, świadoma swego miejsca w świecie, nie buntuje się, zadowala się skromnie tym, co jej przeznaczone, poprzestaje na małym, nie sięga po cudze
i dlatego zyskuje sympatię człowieka. Sympatia ta wyrażona jest w zdrobnie-niu jej nazwy (jaskółeczka) i podkreślona zestawieniem z wróblem, który ponadto został opatrzony epitetem szkodny. Wymowa tej bajki jest więc oczywista i jednoznaczna: w życiu należy poprzestawać na małym, cieszyć się błogosławieństwem losu i nie buntować się, nie sięgać po cudzą własność, nie mieć wygórowanych ambicji, a wówczas będzie się szczęśliwym i zyska się uznanie innych.