1. Wyjaśnij, na czym polega odrębność definicji literackości w utworach dla dzieci sformułowanej przez Jerzego Cieślikowskiego od innych określeń tego pojęcia w badaniach literackich. Przygotuj prezentację na ten temat z wykorzystaniem przykładów z innych dziedzin sztuki dla dziecka.
2. Wskaż główne właściwości tekstu kultury i porównaj je z cechami wy-różniającymi funkcję poetycką utworu literackiego. Sformułuj wniosek wyni-kający z tego porównania.
3. Przeczytaj podane niżej określenia literatury dla dzieci i młodzieży i odpowiedz na pytania:
a) [...] dziedzina twórczości literackiej obejmująca utwory pisane specjalnie dla młodego czytelnika lub przez niego przyswojone (np. adaptacje dzieł klasyki światowej). Łączy zazwyczaj funkcję estetyczną z wyrazistym na-stawieniem wychowawczym i poznawczym, stawiając sobie za cel kształ-towanie pożądanych postaw wobec świata, pobudzanie wrażliwości, pre-zentację pociągających wzorów osobowych. Właściwości literatury dla dzieci i młodzieży określone są w szczególny sposób przez stopień dojrza-łości umysłowej i emocjonalnej młodocianego adresata, jego potrzeby psychiczne i zainteresowania, zakres wiedzy życiowej i literackiej. Jest to więc literatura odznaczająca się przystępnością ujęcia, żywym i barwnym stylem, intrygującą fabułą, apelującą do wyobraźni dziecka, zaspokajająca głód wrażeń niezwykłych i niecodziennych, odwołująca się chętnie do dziecięcego poczucia humoru97.
b) [...] dziedzina twórczości literackiej, której właściwości i cele szczególnie silnie wyznaczane są przez zakres wiedzy życiowej i literackiej jej adresa-tów, przez stopień ich rozwoju umysłowego oraz przez potrzeby psychicz-ne. Obok funkcji estetycznej literatura ta w większym zazwyczaj zakresie nastawiona jest na pełnienie funkcji wychowawczej i poznawczej, stawia __________________
97 I. Kaniowska-Lewańska, hasło Literatura dla dzieci i młodzieży, w: Literatura polska.
Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 586.
bowiem sobie za cel kształtowanie postaw młodych czytelników wobec świata, wpływanie na wybór i akceptację wzorców osobowych, doskona-lenie wrażliwości emocjonalnej, odczuć i przeżyć98.
c) [...] ogół utworów literackich pisanych intencjonalnie dla młodego czytel-nika, a także przejętych z lektur „dorosłych” i rzeczywiście funkcjonują-cych w dziecięco-młodzieżowym obiegu czytelniczym danego miejsca i cza-su; [...] jest częścią literatury ogólnonarodowej wysoko artystycznej, ulega wraz z nią ewolucji i przekształceniom w zakresie warsztatu pisarskiego, podejmowanych zagadnień, kreacji bohatera, a także języka i stylu99. d) Tworzona przez dorosłych dla odbiorcy niedojrzałego, zróżnicowana przede
wszystkim ze względu na wiek adresata i fazy jego rozwoju, w formach podawczych i treści modyfikowana jest wiedzą o odbiorcy (psychologicz-ną, społeczną), wyobrażeniami o jego potrzebach oraz o powinnościach wychowawczych i dydaktycznych dorosłego wobec dziecka. Reaguje na sytuacje życia społecznego, politycznego, na poglądy filozoficzne, tendencje wychowawcze, na prądy w sztuce i upodobania estetyczne poszczegól-nych okresów, lecz z tendencji estetyczposzczegól-nych epoki wybiera to, co odpo-wiada jej własnym celom i powinnościom wobec adresata. Wyobrażenia o adresacie decydują w znacznym stopniu o wyborze środków stylistycznych.
Im adresat młodszy, tym większa rola przypada pośrednikom (czytającym, kupującym książki, decydującym o wydaniu) i tym bardziej wyrazista jest specyficzność tekstów literackich dostosowanych do możliwości percep-cyjnych dziecka; zaciera się ona w tekstach przeznaczonych dla młodzie-ży, a wyodrębnianie tej kategorii odbiorców związane jest silniej z sytua-cjami życia społecznego niż z fazami psychofizycznego dojrzewania.
Adresowana do młodzieży nie tworzy na ogół swoistych gatunków literac-kich, korzysta z form właściwych tak literaturze popularnej, jak i wysokiej, w procesie recepcji maleje natomiast rola pośredników100.
a) Wskaż te cechy literatury dla dzieci, które powtarzają się we wszyst-kich określeniach.
b) Które z podanych wyżej określeń najtrafniej, Twoim zdaniem, definiu-je literaturę dla dzieci? Uzasadnij swodefiniu-je stanowisko.
__________________
98 tk. [Teresa Kostkiewiczowa], hasło Literatura dla dzieci i młodzieży, w: Słownik termi-nów..., s. 283.
99 GL [Grzegorz Leszczyński], Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, red. B. Tylicka i G. Leszczyński, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2002, s. 223–224.
100 H. Skrobiszewska, hasło Literatura dla dzieci i młodzieży, w: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka i in., Wrocław 1992, s. 559–560.
4. Przeczytaj podaną niżej charakterystykę literatury dla młodego od-biorcy, sformułowaną przez Joannę Papuzińską i odpowiedz na pytania.
Rozpatrując literaturę dziecięcą czasów współczesnych, możemy mówić o pewnym charakterystycznym dla niej zespole kanonów formy literackiej:
występowanie bohatera dziecięcego lub wyposażonego w dziecięcą psychikę, kanon zmienności nastrojów, kanon szczęśliwego zakończenia, ograniczenia w przedstawieniu scen drastycznych i budzących lęk. Specyficzny jest także dobór tematów i problemów literatury dziecięcej, wypływający przede wszystkim z problematyki i właściwości psychicznych poszczególnych faz rozwojowych odbiorcy. Specyfika ta jest właściwością płynną, a wszelkie granice, np. próg drastyczności lub zakres problemowy, zmieniają się zależ-nie od wymagań wychowawczych epoki, a nawet kształtują się różzależ-nie w lite-raturze różnych krajów. Jednakże istnieją one wszędzie i wszędzie są w mniej-szym lub więkmniej-szym stopniu respektowane101.
a) Czy Twoim zdaniem cechy wskazane w tym fragmencie istotnie wyod-rębniają literaturę dla dzieci z obszaru literatury pięknej?
b) Wskaż znane Ci utwory, które posiadają cechy wskazane przez Papu-zińską, a mimo to nie są przeznaczone dla młodego odbiorcy.
c) Czy można sformułować kryteria, które by w sposób rozłączny wyod-rębniały literaturę dla dzieci z całokształtu zjawisk literackich? Uza-sadnij swoje stanowisko.
5. Czy Twoim zdaniem dydaktyzm i artyzm stanowią pojęcia przeciw-stawne? Przygotuj głos w dyskusji, w którym uzasadnisz swoje stanowisko w tej sprawie, odwołując się do dowolnych, znanych Ci utworów dla dzieci.
6. Jakie znasz zabawy z małym dzieckiem, którym towarzyszą proste tek-sty literackie? Przygotuj konspekt pogadanki dla rodziców, w której uwzględ-nisz wychowawczy charakter takich zabaw.
7. W czasie praktyki pedagogicznej w dowolnej klasie nauczania wcze-snoszkolnego zorganizuj konkurs znanych dzieciom wyliczanek. Wypowiedzi dzieci nagraj na dostępny Ci nośnik elektroniczny.
8. Na podstawie materiału zebranego w poprzednim punkcie przygotuj krótką prelekcję dla nauczycieli nauczania wczesnoszkolnego na temat cech strukturalnych wyliczanki oraz wykorzystywanych w niej różnorodnych mo-tywów dawniej i współcześnie. Wykorzystaj też materiał zamieszczony w pracach Jerzego Cieślikowskiego, Krystyny Pisarkowej i Doroty Simonides.
__________________
101 J. Papuzińska, Inicjacje..., s. 127–128.
9. Jakimi nieuświadomionymi zasadami kieruje się dziecko, wzbogacając swój zasób słów oraz tworząc nowe formy gramatyczne wyrazów? Przygotuj prezentację z przykładami zasłyszanymi u dzieci w czasie praktyk pedago-gicznych w szkole lub w przedszkolu.
10. W czasie praktyk szkolnych lub przedszkolnych sprawdź, jak dzieci rozumieją potoczne frazeologizmy. Zorganizuj konkurs rysunkowy ilustrujący owe związki frazeologiczne.
11. Jerzy Cieślikowski w artykule Literatura czwarta wymienił cztery strefy konkretyzacji znaczeniowej i funkcjonalnej, składające się na tzw.
„przestrzeń dziecinności”. Stanowią ją następujące wskazane po kolei rodzaje tekstów:
1) utwory, w których dziecko i dzieciństwo pojawiają się jako temat, 2) utwory napisane okazjonalnie z powodu dziecka (np. z okazji
naro-dzin lub z powodu śmierci),
3) utwory stylizowane, czyli pisane jak dla dzieci, 4) utwory rzeczywiście przeznaczone dla dzieci.
Zastanów się, czy w opisanej przestrzeni wskazane rodzaje utworów są tak zhierarchizowane, że literatura dla dzieci musi być wymieniona w punk-cie czwartym?
12. Przygotuj głos w dyskusji uzasadniający Twoje stanowisko w kwe-stiach: czy literatura dla dzieci jest „literaturą osobną” i czy może być nazy-wana „literaturą czwartą”.