Model centralnoeuropejski (kontynentalny) Francja - przykład rozwiniętej polityki rodzinnejFrancja - przykład rozwiniętej polityki rodzinnej

Francja jest jednym z krajów o najdłuższych tradycjach prowadzenia polityki rodzinnej (Starzec 1999). Polityka ta kształtowała się również pod wpływem wartości, procesów i dominujących nurtów ideologicznych.

Uwarunkowania aksjologiczne i demograficzne

• Rodzina jest uważana za podstawę spójności społecznej i miejsce wycho­

wania kolejnych pokoleń.

• Rodzina jest postrzegana jako miejsce rozwoju indywidualnego jej człon­

ków. Nie jest to jednoznaczne z traktowaniem rodziny jako instytucji opartej na formalnym związku małżeńskim. Równolegle i w coraz szerszym zakresie ak­

ceptowane są związki pozamałżeńskie; akceptacji tej towarzyszy silny nacisk na ich „legalizację”, a raczej na zrównanie ich praw z prawami przysługującymi formalnym związkom małżeńskim.

• W zrasta znaczenie posiadania dzieci. Pojawiają się nawet tendencje utoż­

samiające posiadanie dzieci z postawami patriotycznymi, co wynika z groźby zachwiania się mechanizmu reprodukcji ludności.

Procesy formowania i funkcjonowania rodziny we Francji można scharakte­

ryzować w następujący sposób:

• Obniża się skłonność do zawierania małżeństw oraz następuje przesunięcie decyzji o zawieraniu związku małżeńskiego na późniejszy okres. Późniejszy wiek wstępowania w związek małżeński oznacza późniejsze rozpoczęcie procesu re­

produkcyjnego, co jest jednym z czynników ograniczających dzietność rodzin.

• W zrasta zjawisko rozpadu rodziny poprzez rozwód.

• W relatywnie mniejszym stopniu niż w innych krajach obniżyła się Prze' ciętna dzietność. Współczynnik dzietności (w 2000 r. = 1,88) sytuuje Francję wśród europejskich krajów zachodnich na wysokiej - drugiej (po Norwegii) - pozycji.

• Francja należy do krajów o stosunkowo wysokim wskaźniku urodzeń p °' zamałżeńskich, niższym jednak niż w krajach skandynawskich.

• Dynamiczny wzrost aktywności zawodowej kobiet rozpoczął się w latach 60. minionego stulecia. Tendencja ta utrzymuje się i charakteryzuje silnym dą­

184

żeniem kobiet do trwałego pozostawania na rynku pracy i do zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu. Nastąpiło zbliżenie i usytuowanie stopy aktywności zawodowej kobiet bezdzietnych i wychowujących jedno dziecko na wysokim poziomie. Kobiety wychowujące większą liczbę dzieci tradycyjnie są dużo rza­

dziej aktywne zawodowo niż kobiety małodzietne. Kobiety samotnie wycho­

wujące dzieci charakteryzują się wysoką stopą aktywności zawodowej, wyższą niż w przypadku kobiet zamężnych (bądź pozostających w nieformalnym związku) (Starzec 1999).

Podmioty polityki rodzinnej

Dominującym podmiotem francuskiej polityki rodzinnej jest państwo, działa­

jące w sposób bezpośredni lub za pośrednictwem instytucji zabezpieczenia spo­

łecznego (którego częściąjest Kasa Zasiłków Rodzinnych).

Decentralizacja uprawnień państwa oznacza zwiększenie udziału samorządów lokalnych w realizacji zadań polityki rodzinnej. Jednak zakres tej polityki w wy­

miarze lokalnym jest ograniczony ze względu na szczupłość środków.

Organizacje pozarządowe reprezentujące interesy rodzin są włączone w de­

baty polityki rodzinnej, a rozwiązania szczegółowe podlegają konsultacjom spo­

łecznym. Ocenia się, że mają one jednak stosunkowo małą możliwość efektyw­

nego wpływu na podejmowane przez państwo decyzje. Istotnym forum debaty o polityce rodzinnej są coroczne konferencje, organizowane przez ministra spraw socjalnych, podczas których dokonuje się regularnej oceny stanu i kierunków rozwoju polityki rodzinnej.

Instrum enty polityki rodzinnej

Głównym instrumentem polityki rodzinnej są powszechne świadczenia spo­

łeczne. Świadczenia przyznawane przy spełnianiu określonych warunków (kryte­

rium dochodowego) występują rzadziej, ale w ostatnich latach ich formy i zakres wykazują tendencje wzrostu. Próby ograniczania powszechności świadczeń po­

przez wprowadzenie dodatkowych kryteriów sąjednak krytykowane.13

System transferów pieniężnych stosowanych w polityce rodzinnej Francji jest rozbudowany, oparty na zróżnicowanych zasadach (powszechności, ale także uzależniony od dochodów rodziny), uwzględniających różne sytuacje i potrzeby rodzin.

Propozycja odebrania zasiłków rodzinnych najwyżej zarabiającym spotkała się z krytyką wielu środowisk. Pod ich naciskiem została zastąpiona mniej kontrowersyjnym rozwiązaniem, polegają­

cym na zmniejszaniu korzyści podatkowych osób o najwyższych dochodach. To rozwiązanie uzna­

no za nienaruszające zasady powszechności (Starzec 1999).

1RS

Świadczeniem o charakterze powszechnym są zasiłki rodzinne, wypłacane od drugiego dziecka w rodzinie, przy czym wysokość zasiłku na kolejne dziecko ulega zwiększeniu.

Do świadczeń zależnych od wysokości dochodu rodziny należą:

- zasiłek dla nowo narodzonego dziecka (wypłacany już na pierwsze dziecko, do czasu ukończenia 3 lat);

- zasiłek rodzinny dla rodzin wielodzietnych (od trzeciego dziecka);

- zasiłek szkolny, wypłacany w związku z rozpoczęciem roku szkolnego;

- zasiłek mieszkaniowy (uzależniony od wysokości opłat za mieszkanie, licz­

by dzieci, aktywności zawodowej matki).

Rodziny objęte są również systemem świadczeń gwarantujących minimalny dochód:

- dochód gwarantowany,

- zasiłek dla samotnych matek - stanowiący różnicę między poziomem mi­

nimalnego dochodu a posiadanymi dochodami.

Zasiłki mające na celu ułatwienie godzenia obowiązków rodzinnych z zawo­

dowymi to:

- pomoc rodzinie w celu zatrudnienia opiekunki do dziecka (AFEMA), - zasiłek na opiekę nad dzieckiem w domu (AGED),

- płatny urlop w celu sprawowania opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3.

Ponadto istnieją świadczenia wspomagające rodziny niepełne (zasiłek dla sie­

rot i dzieci porzuconych z rozwiedzionych rodzin) i wychowujące dziecko niepeł­

nosprawne.

Instrumentem polityki rodzinnej jest także system podatkowy. Opiera się on na tzw. ilorazie podatkowym i polega on na podzieleniu dochodu do opodatko­

wania przez liczbę jednostek konsumpcyjnych charakteryzujących strukturę ro­

dziny. Istnieją pewne preferencje dla rodzin niepełnych i niepełnosprawnych oraz górny pułap osiąganych z tego tytułu korzyści. Iloraz podatkowy jest urzeczy­

wistnieniem zasady, że wielkość opodatkowania powinna zależeć od możliwości

•f" płatniczych podatnika i założenia, że koszt wychowania dzieci zmniejsza poten­

c j a ł podatkowy (Starzec 1999).

Usługi społeczne na rzecz dzieci mają charakter bezpłatny. To, co wyróżnia , v \ ' system francuski, to powszechna, prawnie gwarantowana dostępność do systemu v “ opieki nad małym dzieckiem w wieku 2,5-6 lat (ecole matemelle). Forma zin­

stytucjonalizowanej opieki traktowana jest jako udogodnienie, pozwalające mat­

kom na łączenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi, ale również jako istotny element systemu edukacji, sprzyjający wyrównywaniu szans dzieci po­

chodzących z różnych środowisk.

Następuje stały wzrost publicznych placówek opieki nad dzieckiem. Publiczną opieką objętych jest 95% dzieci w wieku 2,5 do 6 lat (85% w wieku 2,5-5 lat).

Polityka rodzinna Francji uważana jest za jedną z najbardziej stabilnych, je ­ dynie w niewielkim stopniu poddającą się wahaniom koniunktury (Starzec 1999).

186

Mimo wielu debat i ideologicznych konfrontacji polityka rodzinna skutecznie broni swojego ponadpolitycznego statusu, opartego na szerokim konsensusie społecznym. Konsensus ten tworzy się wokół podstawowych celów i zasad tej polityki.

Znaczącym i trwałym elementem francuskiej polityki rodzinnej jest nurt pro- natalistyczny. Dzieci uznawane są za podstawowy warunek i sens istnienia rodzi­

ny. Dlatego dziecko, jego wychowanie i ochrona jest zasadniczym obiektem po­

lityki rodzinnej, a równe traktowanie i tworzenie równych szans dla wszystkich dzieci - głównym celem tej polityki.

We Francji koszty wychowania dzieci są podzielone między rodziców i społeczeństwo, ale dyskusje dotyczą modelu, ku któremu powinna ewoluować polityka rodzinna. Model francuskiej polityki rodzinnej ma w dużym stopniu charakter uniwersalistyczno-egalitarystyczny (jednakowe traktowanie każdego dziecka w systemie zasiłków rodzinnych, bez względu na dochody rodziny, co w efekcie oznacza relatywnie wyższe korzyści dla rodzin ubogich oraz przy­

znawanie dodatkowych świadczeń zależnych od dochodu). Pojawiają się ten­

dencje na rzecz wzmocnienia redystrybucyjnego charakteru polityki rodzinnej, opartego na redystrybucji pionowej (od bogatych do biednych). Tę funkcję spełniają pieniężne świadczenia rodzinne, które znacznie zm niejszają sferę ubó­

stwa, zwłaszcza wśród rodzin wielodzietnych.14 Tradycyjnym celem polityki rodzinnej we Francji jest podtrzymanie wzrostu populacji. Badania statystyczne i ekonomiczne w ykazują że w długim okresie występuje nieznaczna, dodatnia korelacja między w ielkością świadczeń rodzinnych a dzietnością kobiet, zwłaszcza jeśli chodzi o trzecie dziecko (Ekert-Jaffe, Mangiie 1992). Zwiększe­

nie o 25% wielkości zasiłków daje wzrost dzietności kobiet o 0,1 (Gauthier, Hatzius 1997).

Ten efekt zmian dzietności rozpatrywany jest w szerszym kontekście uwarun­

kowań wpływających na decyzje prokreacyjne. Problem sprowadza się przede wszystkim do tworzenia warunków sprzyjających rodzeniu większej liczby dzie­

ci. Za jeden z ważnych czynników uważa się wiek, w którym kobieta rodzi pierw­

sze dziecko.

Łagodzeniu „konfliktu” : macierzyństwo - praca zawodowa sprzyja rozbu­

dowany system świadczeń w formie pieniężnej i w formie usług. Te ostatnie są traktowane także jako instrument sprzyjający rozwojowi dziecka (są elementem systemu oświaty, obejmującego dziecko od najmłodszych lat) i spełniający funkcję egalitaryzującą w stosunku do dzieci ze środowisk zaniedbanych (Sta­

rzec 1999).

Analizy wykazały, że stopa ubóstwa wśród rodzin z trojgiem i większą liczbą dzieci przed otrzymaniem zasiłków wynosiła 45%, a po ich otrzymaniu spadła do 13%. Podobna sytuacja wystę­

puje w przypadku rodzin niepełnych: stopa ubóstwa przed uzyskaniem transferów pieniężnych wynosiła w ich przypadku 52%, po ich otrzymaniu — 26% (Starzec 1999).

Tabela 2 Instrumenty polityki rodzinnej w modelach polityki rodzinnej (na przykładzie Szwecji, Wioch i Francji)

A. Świadczenia i transfery

• 450 dni do ukończenia przez dziecko 8 lat

• zasiłek w wysokości 80% ostatniego indywidualnego wynagrodzenia

• okresowy zasiłek wypłacany przez maksymalnie 60 dni w roku do czasu ukończenia przez dziecko 12 lat

“ W Szwecji istnieje jed en rodzaj św iadczenia w postaci urlopu rodzicielskiego, który m ożna potraktow ać jako św iadczenie obejm ujące inne w ym ienione formy.

Tabela 2

• zajęcia pozalekcyjne dla dzieci w wieku 7-12 lat

• pomoc domowa w opiece nad chorym (niepełnosprawnym) dzieckiem

• placówki opieki zdrowotnej dla matki (kobiet w ciąży) i dziecka

Źródło: Europe Social Protection 1993, Commission o f the European Communities, Luxembourg 1994; Social Protection in the European Union, w: Rapid Reports. Population and Social Conditions 1994, nr 5 EUROSTAT; A Synthesis o f National Family Policies in 1996, European Obser­

vatory on National Family Policies, European Commission 1998; Evolution o f Social Protection in the European Member States and the European Economic Area, European Commission 2002; Family Benefits and Family Policies in Europe, European Commission 2002.