R ozdział VII
2. M odele polityki rodzinnej
2.2. Model południowoeuropejski (śródziemnomorski)
Uwarunkowania aksjologiczne i demograficzne
Model południowoeuropejski polityki rodzinnej opiera się na następujących wartościach:
• Rodzina zajmuje wysoką pozycję w hierarchii wartości, której źródłem są normy religijne.
• Dzieci stanowią wartość najbardziej cenioną.
• Stosunki wewnątrzrodzinne oparte są na tradycyjnym podziale ról kobiety i mężczyzny, a stosunki międzygeneracyjne - oparte na zobowiązaniach.
Znajduje to swoje odzwierciedlenie w procesach formowania i funkcjonowa
nia rodziny:
• Tradycyjną, ale zarazem dominującą formą powstawania rodziny jest za
warcie małżeństwa. Ostatnie dwie dekady cechuje spadek skłonności do zawiera
nia małżeństw; ponadto są one zawierane częściej przez osoby relatywnie starsze.
Ocenia się, że trend ten-wynika z wydłużonego okresu edukacji, wzrastających aspiracji w zakresie kariery zawodowej, wysokiej stopy bezrobocia wśród mło
dych ludzi oraz trudności z uzyskaniem mieszkania ze względu na jego koszty.
Nie bez wpływu na postawy młodzieży wobec małżeństwa były przemiany kultu
rowe w zakresie obyczajowości seksualnej. Zwiększa się liczba (i udział) mał
1 7 0
żeństw cywilnych (niesakramentalnych), świadcząca o odchodzeniu od tradycyj
nego (religijnego) traktowania związku dwojga osób. Pomimo spadku skłonności do wiązania się małżeństwem jest ono nadal dominującą form ą współżycia; ko- habitacja jest zjawiskiem rzadszym niż w innych krajach europejskich.
• Obniżanie się skłonności do małżeństwa oznacza powiększenie się popula
cji, która nigdy nie będzie pozostawać w takim związku. Szacuje się, że jeżeli ta tendencja się utrzyma, udział niezamężnych lub nieżonatych osób w następnych dekadach może dotyczyć 30% każdej kohorty wieku (Saracceno 1998).
• Ograniczenie zawierania małżeństw nie wpływa na wzrost liczby gospodarstw domowych samotnych młodych osób. Młodzi ludzie w krajach śródziemnomorskich mieszkają ze swoimi rodzicami. Możliwość pozostania w domu rodzinnym zapewnia im wsparcie ekonomiczne, nie ograniczając swobody osobistej.
• Następuje spadek dzietności. Obecnie Włochy i Hiszpania - obok Japonii - m ają najniższe wskaźniki urodzeń na świecie pomimo wysokiej rangi, jak ą Włosi i Hiszpanie nadają posiadaniu dziecka (Saracceno 1998). Ta dysproporcja między deklaracjami a zachowaniami skłania do postawienia pytania o przyczyny spadku dzietności. Badacze problemu zwracają uwagę, że proces ograniczenia dzietności, występujący we wszystkich krajach rozwiniętych, w krajach południowej Europy rozpoczął się później, ale miał bardziej intensywny przebieg, co doprowadziło do głębokiego spadku dzietności. Nastąpiło swoiste „odreagowanie” na wcześniej występujące ograniczenia w dowolnym kształtowaniu liczebności rodziny. Na zmiany te wpływał przyspieszony rozwój ekonomiczny kraju, kreujący przemiany we wzorach konsumpcji i standardzie życia, oraz zmiany legislacyjne dopuszcza
jące możliwość antykoncepcji (od 1975 r.) i aborcji. Jest to także skutek zmian w zakresie aktywności zawodowej kobiet.
• W porównaniu z innymi krajami urodzenia pozamałżeńskie w krajach połu
dniowoeuropejskich są znacznie rzadsze, niemniej jednak i tu obserwuje się ich wzrost (Saracceno 1998).
• Wzorce rozpadu rodziny są uwarunkowane późnym wprowadzeniem prawa do rozwodu (we Włoszech - w 1970 r., w Hiszpanii - w 1981 r.), jak również zasadami orzekania rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Orzeczenie to nastę
puje po okresie prawnej separacji. Z tych względów w obu krajach separacja jest zjawiskiem częstszym niż rozwody. Poprzedzanie rozwodu okresem separacji powoduje, że rozwodzący się są w relatywnie starszym - niż w innych krajach - wieku. Starsze są też dzieci rozwodzących się małżonków. Rozwody są częstsze wśród małżeństw z wyższych klas społecznych i mieszkańców północnych miast.
• Wzrasta liczba rodzin niepełnych, chociaż ich udział w ogólnej liczbie ro
dzin jest niższy niż w innych krajach Europy Zachodniej.
• Następuje nuklearyzacja rodziny, ale nie oznacza to jej izolacji. Strukturę społeczną państw śródziemnomorskich cechuje silna sieć powiązań opartych na pokrewieństwie. Mówi się o wzorcu „życia blisko krewnych”. Powiązania te ce
chuje: wymiana pomocy materialnej, pomoc w opiece nad dziećmi, zwłaszcza gdy matka pracuje zawodowo, pomoc i opieka na rzecz rodziny z osobą starszą lub niepełnosprawną (Saracceno 1998).
180
• Na tle przyspieszonego procesu aktywizacji zawodowej kobiet, który wy
stąpił po II wojnie światowej w krajach Europy (choć ze zróżnicowanym nasile
niem), kraje Europy Południowej cechował niski udział kobiet na rynku pracy, poza czynnikami kulturowymi (dominacja tradycyjnej pozycji i roli kobiety w ro
dzinie) wpływały na to czynniki związane z procesami industrializacji: jej opóź
nieniem (w stosunku do innych państw), wysoką stopą i charakterem bezrobocia (strukturalnego), geograficznym zróżnicowaniem procesów rozwoju, powodują
cym natężenie procesów migracyjnych.
Udział kobiet na rynku pracy we Włoszech i Hiszpanii wzrasta od początku lat siedemdziesiątych. Pomimo to wskaźnik aktywności zawodowej kobiet jest niższy niż w innych krajach europejskich. Rynek pracy kobiet charakteryzuje się:
- wysoką stopą bezrobocia kobiet;
- niskim poziomem zatrudnienia kobiet w niepełnym wymiarze czasu;
- wysokim udziałem pracy kobiet na czarno i w szarej strefie; praca taka nie zapewnia kobietom ochrony socjalnej; jest to często praca sezonowa, w niepeł
nym wymiarze czasu i nisko płatna;
-w ysokim wskaźnikiem kontynuacji pracy przez kobiety po zawarciu małżeń
stwa i urodzeniu dziecka(ci), zwłaszcza kobiet o wyższym poziomie kwalifikacji.
• Wzrastający udział kobiet w zatrudnieniu nie jest - jak w innych krajach - wspierany adekwatnym do potrzeb systemem opieki nad dziećmi, zwłaszcza naj
młodszymi. Podwójne obciążenie pracą i opieką nad dzieckiem oraz pracą w go
spodarstwie domowym (stanowiącą domenę kobiet ze względu na tradycyjne postrzeganie ról kobiet i mężczyzn w rodzinie) jest przyczyną - jak się ocenia - utrzymywania się niskiej dzietności zarówno wśród kobiet pracujących, jak i tych, które chcą powrócić do pracy po okresowej dezakty wizacji.
Nieprzystosowanie systemu społecznego do raptownego wzrostu zatrudnienia kobiet, wyrażające się niskim poziomem publicznych usług opiekuńczych, bra
kiem perspektyw wzrostu ekonomicznego standardu życia w przypadku części rodzin, wysokimi kosztami mieszkań - są czynnikami kształtowania się niskiej dzietności w społeczeństwach o deklarowanej prorodzinnej orientacji.
• Stosunki wewnątrzrodzinne opierają się na tradycyjnym postrzeganiu ról kobiety i mężczyzny, a więc i tradycyjnym podziale obowiązków rodzinnych.
Kobiety są obciążone większością prac związanych z prowadzeniem gospodar
stwa domowego oraz opieką nad dziećmi i ich wychowaniem. Praca zawodowa kobiet w niewielkim stopniu zmienia ten model życia rodzinnego poprzez zwięk
szenie udziału mężczyzny, głównie w opiece nad dziećmi.
• Jedną z charakterystycznych cech modelu rodziny śródziemnomorskiej jest jej zróżnicowanie terytorialne w podziale: północ - południe. W obu „submode- lach” występują wymienione poprzednio cechy, ale o różnym stopniu natężenia.
Modele rodziny różnią się: częstotliwością zawierania małżeństw, występowania kohabitacji, liczbą dzieci, częstotliwością rozwodów, aktywnością zawodową kobiet, stopniem „tradycyjności” w podziale obowiązków wewnątrzrodzinnych.
Procesy przemian — o których była mowa — w większym stopniu obejmują rodzi
ny miejskie, zamieszkałe w północnych częściach krajów.
181
T Podmioty tworzące i realizujące politykę rodzinną
Zainteresowanie partii politycznych problemami rodzin nastąpiło w II poło
wie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, ale podejmowana problematyka po
wiązana była z ich profilem ideologicznym (np. partie centrolewicowe zwracały uwagę na wzmocnienie rodziny w systemie zabezpieczenia społecznego, chrze
ścijańska demokracja - na ochronę macierzyństwa, zakaz aborcji, wzmocnienie rodziny poprzez system podatkowy).
Bezpośrednim realizatorem polityki rodzinnej są władze lokalne. Na szczeblu lokalnym oferowane są: opieka nad dzieckiem, usługi zdrowotne, poradnictwo rodzinne i prawne, specjalne usługi dla rodzin - np. pomoc przy pracach domowych i odrabianiu lekcji przez dzieci, szkolenia w sytuacjach zagrożenia narkomanią.
W realizacji tych celów współuczestniczą organizacje non-profit i wolontariusze.
W niewielkim stopniu rozwinęły się stowarzyszenia rodzin reprezentujące ich interesy, choć pojawiają się rozmaite inicjatywy na rzecz zagospodarowania czasu wolnego dzieci, organizacji opieki, bufetów, zajęć pozalekcyjnych. Na szczeblu krajowym powstało lobby stowarzyszeń katolickich na rzecz rozszerzenia finan
sowania przez państwo szkolnictwa niepublicznego na zasadach ogólnych (tak jak szkolnictwo publiczne).
Instrum enty polityki rodzinnej
Instrumentem polityki rodzinnej krajów południowoeuropejskich, mającym cha
rakter powszechny, jest system podatkowy, w którym przewidziane są ulgi uwzględ
niające sytuację rodzinną podatnika. Zasiłki rodzinne udzielane są tylko rodzinom spełniającym określone kryteria dochodowe (means tested) (por. tabele 2A i 2B).
Świadczenia mające na celu ułatwienie godzenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi to możliwość skorzystania z urlopu macierzyńskiego i wycho
wawczego. Ten drugi jest na ogół bezpłatny (zasiłek przysługuje przez pierwsze 3 miesiące oraz w przypadku niepełnosprawności dziecka). Zasady korzystania z tych świadczeń nie ułatwiają - jak można oceniać - godzenia obowiązków za
wodowych z rodzinnymi. Skorzystanie z urlopu macierzyńskiego bądź wycho
wawczego oznacza poważne obniżenie dochodów rodziny.
Godzeniu ról zawodowych i rodzinnych w niewielkim stopniu sprzyja też system opiekuńczych usług społecznych. Jest on - tak jak i inne usługi na rzecz rodziny i dzieci - rozwinięty w dalece niewystarczającym stopniu.
Usługi w zakresie opieki nad dzieckiem są zróżnicowane zależnie od wieku dziecka. Żłobki są formą instytucjonalnej opieki nad dzieckiem do lat 3, ale zo
stała im przypisana rola placówek o charakterze edukacyjnym.12 Preferencje
12 Placówki są finansowane z budżetów lokalnych, częściowo — ze środków Państwowego Za
kładu Ubezpieczeń Społecznych (pochodzących z opłat pracodawców w wysokości 0,10% do fun
duszu plac) i opłat rodziców, zależnie od sytuacji dochodowej rodziny.
182
w korzystaniu mają matki pracujące, osoby samotnie wychowujące dzieci, rodzi
ny ubogie.
Ze żłobków korzysta stosunkowo niewielki procent dzieci. W niektórych du
żych miastach Włoch powstały fam ily centres, sprawujące m.in. kilkugodzinną opiekę nad dziećmi, mającą im umożliwić przebywanie w środowisku rówieśni
czym i ułatwić proces socjalizacji.
Przedszkola są uznawane za placówki edukacyjne, stwarzające dziecku szanse rozwoju, bez względu na status jego rodziny czy fakt pracy matki. Koszty uczęsz
czania dziecka do przedszkola nie obciążają poważnie budżetów rodzin. Rodzice ponoszą niewielką opłatę manipulacyjną i opłaty za posiłki.
Specjalne programy ukierunkowane są na dzieci niepełnosprawne. Uzyskały one możliwość uczęszczania do ogólnodostępnych szkół podstawowych i śred
nich, rozszerzone następnie na przedszkola i szkoły wyższe. Ze względu na spe
cyficzne potrzeby tych dzieci szkoły zatrudniają dodatkowo specjalnie przygoto
wanych nauczycieli i organizują - w razie konieczności - transport.
Usługi wypoczynkowe dla dzieci i młodzieży w okresie wakacji letnich orga
nizowane są przez władze lokalne, organizacje non-profit i sektor prywatny.
Następuje rozwój poradni (klinik) rodzinnych świadczących m.in. usługi na rzecz zdrowia reprodukcyjnego. Udzielają one porad w zakresie antykoncepcji, opieki prenatalnej, usług ginekologicznych i badań specjalistycznych. Usługi zdrowotne świadczone przez lekarza rodzinnego, specjalistów, laboratoria, lekar
stwa (na receptę), opieka szpitalna - były bezpłatne. W połowie lat osiemdzie
siątych jednak zostały wprowadzone opłaty za leki, badania laboratoryjne i usługi specjalistów. Bezpłatna pozostała tylko opieka szpitalna (włączając w to poród i aborcję) oraz badania potrzebne w okresie ciąży. Stosowane są zwolnienia od opłat za usługi zdrowotne i lekarstwa, oparte na kryteriach: charakter choroby (najpoważniejsze przypadki), wiek pacjenta, dochód.
W krajach śródziemnomorskich procesy przemiany modelu rodziny rozpo
częły się z dużym opóźnieniem (w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych).
Przejawem tego było wejście kobiet na rynek pracy.
Dominacja tradycyjnego modelu rodziny, opartego na podziale ról: ojciec - żywiciel rodziny, matka - wychowująca dzieci, prowadząca gospodarstwo do
mowe, powoduje wzmocnienie lub wprowadzenie instrumentów polityki rodzin
nej wspierających ten model. Należą do nich rozwiązania, które m ają umożliwić bierność zawodową kobiet - ulgi podatkowe ze względu na niepracującą żonę, wprowadzenie „pensji” (świadczenia) dla kobiet niepracujących i wychowujących dzieci (Włochy). Rodziny z dwojgiem pracujących rodziców są następstwem realnych procesów aktywizacji zawodowej kobiet. Jednak instrumenty polityki rodzinnej mające na celu ułatwienie godzenia obowiązków zawodowych z ro
dzinnymi są niewystarczające. Wynika to ze stosunkowo niskich zasiłków wypła
canych w okresie czasowej dezaktywizacj i spowodowanej opieką nad dzieckiem (por. tabele 2A i 2B) oraz niewystarczającego zakresu usług opiekuńczych.
Stopniowy rozwój usług społecznych - jako instrumentu polityki rodzinnej wspierającego rodzinę w realizacji funkcji wychowawczej - wynika m.in. z kom
promisu, który udało się osiągnąć w toku wieloletnich debat ugrupowań politycz
nych o różnym rodowodzie ideologicznym, przekładającym się na preferowane modele rodziny.