ZMIANA RÓL I POZYCJI CZŁONKÓW RODZINY
1. Z m iany m odelu rodziny w krajach U nii E uropejskiej
Praca zawodowa kobiet a modele rodziny - koncepcja i rzeczywistość
Procesy aktywizacji zawodowej kobiet spowodowały konieczność zdefinio
wania społecznych i rodzinnych ról kobiet i mężczyzn. Z jednej strony, podej
mując zatrudnienie, kobiety wkroczyły w obszar stanowiący tradycyjnie domenę mężczyzn. Z drugiej strony, praca zawodowa kobiet mających obowiązki rodzin
ne zrodziła problem łączenia obu sfer życia.
Tradycyjny model rodziny opiera się na wyraźnym podziale ról kobiety i męż
czyzny. Zdaniem T. Parsonsa (Parsons 1955) gospodarstwo domowe optymalnie wykorzystuje swoje zasoby dzięki specjalizacji, przez co rozumiał następujący podział obowiązków: mężczyzna jest odpowiedzialny za utrzymanie rodziny, kobieta - za sprawy wewnątrzrodzinne, opiekę nad dziećmi i „emocjonalny do
brobyt rodziny”. Specjalizacja ta umożliwia obojgu partnerom taką organizację czasu pracy w domu i poza domem, która pozwala na osiągnięcie maksymalnych korzyści, jakie oboje są w stanie osiągnąć przy wykorzystaniu swoich możliwości.
Podstawą podziału ról są różnice biologiczne obu płci. Kontakt matki z dzieckiem (zwłaszcza w pierwszych fazach życia) jest tak silny, iż nie może go zastąpić kontakt dziecka z ojcem. Jego „specjalizacją” jest zapewnienie rodzinie material
nych podstaw egzystencji.
Koncepcja ta została wzmocniona funkcjonalną analizą rodziny (Parsons, Bales 1959). Autorzy przyjęli, że rodzina nuklearna - oparta na żywicielu-ojcu i matce-gospodyni domowej - jest typem rodziny, który przystosowuje się naj
łatwiej do oczekiwań społeczeństwa uprzemysłowionego. Odciążona od szero
kich powiązań krewnych rodzina nuklearna ma większą mobilność (dostosowuje
się do wymagań rynku pracy) i może spełniać funkcje niezbędne dla zapewnienia ciągłości i stabilizacji społeczeństwa: prokreacyjną, socjalizacyjną i poczucia stabilizacji dorosłych.
M odyfikacją koncepcji Parsonsa jest koncepcja A. Myrdal i V. Klein doty
cząca społecznych ról kobiet i mężczyzn (Myrdal, Klein 1956). O ile koncepcja Parsonsa koncentrowała się na określeniu „słusznego”, „właściwego” modelu rodziny, o tyle autorki drugiej starały się uwzględnić realnie zachodzące proce
sy wchodzenia kobiet na rynek pracy i jednocześnie zapotrzebowanie gospodar
ki wielu krajów na zwiększone zasoby pracy. Myrdal i Klein założyły, że ko
biety są w stanie pogodzić obowiązki zawodowe i rodzinne głównie poprzez rozłożenie ich w czasie. Podjęcie pracy przez kobietę może nastąpić w momen
cie, kiedy dziecko nie wymaga codziennej opieki i kontaktu z matką. Praca ko
biet traktowana jest jako uzupełnienie w stosunku do pracy mężczyzny, który nadal jest głównym żywicielem rodziny. Oznacza to, że jego udział w wypeł
nianiu obowiązków rodzinnych w innej postaci jest ograniczony. Praca zawo
dowa kobiet nie uwalnia kobiet od odpowiedzialności za funkcjonowanie go
spodarstwa domowego i rodziny.
Zdecydowaną zmianę postrzegania ról kobiet i mężczyzn zaprezentowała R. Liljestrom (Liljestróm 1978a). Zaproponowała ona model rodziny, w którym zarówno kobieta, jak i mężczyzna pracują zawodowo i są odpowiedzialni w rów
nym stopniu za sprawowanie obowiązków rodzinnych. Jest to model rodziny z dwojgiem żywicieli (due-breadwinners), oparty na zasadzie partnerstwa w sfe
rze obowiązków domowych i rodzinnych.
Dyskusja wokół „właściwego” modelu rodziny trwa nadal. Zwolennicy trady
cji uw ażają że odejście od tego modelu prowadzi do zwiększenia się problemów społecznych: bezrobocia, przemocy w rodzinie, przestępczości, samotnego rodzi
cielstwa. Zagrożenie dla rodziny przychodzi ze strony państwa, które poprzez różne instrumenty (system podatkowy, świadczenia społeczne) osłabia odpowie
dzialność rodziny. Wynika ono również z rozwoju nowoczesnych technologii, m.in.
tych pozwalających na regulację płodności i obniżenia jej do poziomu zagrażają
cego tradycyjnym więzom rodzinnym (Anderson, Dawson 1986).
Krytycy tradycyjnego modelu zwracają uwagę, że zależność kobiet i dzieci od ojca-żyw iciela tworzy szkodliwą nierównowagę w rodzinie. Nierówności w rela
cjach personalnych przekładają się na nierówność w korzystaniu z zasobów, a także na pracę w rodzinie. Prowadzą do braku samorealizacji kobiet, co owocuje wzrastającą liczbą rozwodów i związków nieformalnych (Barret, Mclntosh 1982).
Stosow anie przez państwo instrumentów podtrzymujących tradycyjny model rodziny oznacza utrzymywanie nierówności (Delphy, Leonard 1992).
Praca zawodowa kobiet stała się zjawiskiem powszechnym w krajach wysoko rozwiniętych i rozwijających się. Sytuacja w tym zakresie jest zróżnicowana, jednak procesy aktywizacji zawodowej kobiet m ają - w większości przypadków
~ charakter progresywny.
53
□ 1991 B2001 Źródło: EUROSTAT, Yearbook 2002.
W y k re s 1. W spółczynnik z a tru d n ie n ia kobiet (w w ieku 15-64 lat) w k ra ja c h U E (w % )
■
W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na dwa modele aktywizacji zawo
dowej kobiet, charakterystyczne dla dwóch porządków politycznych, ukształtowa
n y c h po II wojnie światowej: socjalistycznego, cechującego kraje Europy Środko
wo-Wschodniej, w tym Polskę, oraz demokratycznego, rozwiniętego w krajach zachodnich (Siemieńska 1999). Pierwszy model charakteryzował się oddziaływa
niem zewnętrznym, „presją władzy politycznej” na zmiany zachowań kobiet wo
bec pracy zawodowej. Zmianom zachowań nie towarzyszyły początkowo zmiany w sferze świadomości społecznej, podporządkowanej tradycyjnie postrzeganej roli kobiety. Z czasem wzrost poziomu wykształcenia kobiet, nowe wzorce za
chowań pokolenia matek przekładały się na budzenie i umacnianie się świadomo
ści kolejnych generacji młodych kobiet wkraczających w dorosłe życie, świado
mości, że możliwa jest samorealizacja nie tylko poprzez role rodzinne; nadal jednak dominował tradycyjny podział ról.
W drugim modelu - aktywności zawodowej kobiet towarzyszyły zmiany ich świadomości, dotyczące miejsca i roli w życiu społecznym, które stały się - obok zmiany struktury popytu na pracę - istotnym czynnikiem skłaniającym je do szu
kania pracy poza rodziną i domem (Siemieńska 1999).
Obecnie procesy aktywizacji zawodowej kobiet wiążą się również z nowym określeniem roli kobiet (i mężczyzn) w procesach rozwoju. Chodzi zarówno 0 potrzebę włączenia kobiet w te procesy (tzw. model WID - women in deve
lopment), ja k i przede wszystkim o konieczność takiej modyfikacji instytucji ży
cia społecznego, które pozwalałyby na uczestnictwo kobiet w życiu społecznym 1 ekonomicznym, sprzyjały ich równemu traktowaniu (model GAD - gender and development) (Folbre 1996). U podstaw zapewnienia kobietom równego dostępu do pracy leży również świadomość, że jest to jeden z najbardziej skutecznych środków walki z ubóstwem.
Uczestnictwo kobiet na rynku pracy oznacza przyjęcie przez nie reguł funk
cjonowania tego rynku. Dotyczy to przede wszystkim znaczenia wykształcenia i kwalifikacji zawodowych. Wzrastające wymagania w tym zakresie oznaczają wydłużony okres edukacji. Ma to swoje konsekwencje dla formowania się rodzi
ny. Założenie rodziny odracza się do czasu zakończenia edukacji i zintegrowania z rynkiem pracy. Powoduje to wzrost wieku zawierania małżeństw i rodzenia dzieci. Ale dążenie do podwyższania poziomu wykształcenia oznacza, że rodziny zakładane są przez osoby lepiej wykształcone i bardziej ustabilizowane zawodo
wo. Ma to swoje pozytywne strony, ogranicza zagrożenie ubóstwem wśród rodzin z dziećmi.
Udział kobiet na rynku pracy staje się łatwiejszy w tych krajach, w których rozwinięty je s t sektor usług. Stwarza on możliwość zatrudnienia kobiet. Do
starczając usług wspomagających rodzinę i ułatwiających godzenie obowiąz
ków zawodowych z rodzinnymi, przyczynia się do uczestnictwa kobiet w rynku Pracy.
Praca zawodowa kobiet modyfikuje poglądy na rolę kobiet i mężczyzn w ro
dzinie. W badaniach przeprowadzonych jeszcze pod koniec lat 70. podkreślano
55
odmienność roli kobiety i mężczyzny, częściej w krajach socjalistycznych niż w badanych krajach zachodnich. Różnice w postrzeganiu roli kobiety nie przekła
dały się bezpośrednio na zachowania kobiet i mężczyzn w odniesieniu do udziału w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Większe zaangażowanie mężczyzn w prace domowe występowało właśnie w krajach obozu socjalistycznego. Nie bez znaczenia mógł być fakt większych trudności związanych z prowadzeniem go
spodarstwa domowego w krajach byłego systemu realnego socjalizmu. Trudności ze zdobywaniem żywności, dóbr trwałego używania oraz niedostatek usług byto
wych ułatwiających wykonywanie prac domowych - wymuszały większe zaan
gażowanie innych członków rodziny, także mężczyzn, w pomoc przy pracach tradycyjnie przypisywanych kobietom.
Obecnie coraz częściej następuje stopniowe odchodzenie od tradycyjnego po
działu: ojciec - żywiciel rodziny, matka - wychowująca dzieci i prowadząca go
spodarstwo domowe. Także zagrożenie bezrobociem wymusza konieczność ela
stycznego traktowania tych ról. Prowadzi to do przyjęcia przez rodzinę takiej strategii, by praca drugiego z rodziców zapewniła bezpieczeństwo ekonomiczne gospodarstwom domowym. Siłą rzeczy modyfikuje to role w rodzinie; brak pracy zawodowej skłania do większego zaangażowania w wypełnianie obowiązków wewnątrzrodzinnych.
Zmienność i elastyczność ról rodzicielskich powinna być jednak wynikiem swobodnego wyboru. Należy tworzyć szanse, aby ojciec był nie tylko - jak okre
śla to N. Folbre (1996) - „dostarczycielem środków materialnego utrzymania rodziny”, ale mógł odnaleźć w rodzinie swoje inne miejsce, zależnie od uznawa
nych przez siebie i swoją rodzinę wartości i preferencji.
Kolejne lata zmodyfikowały tradycyjne poglądy na rodzinną rolę kobiety jako tej, która powinna być matką. Nie są ju ż one tak powszechne, zwłaszcza wśród młodszych generacji. Fakt ten wymaga podkreślenia, gdyż to właśnie młodzi, decy
dując o modelu swojej rodziny, wpływają na jego przeobrażenie i dominację w społeczeństwie (Siemieńska 1996).
Zwolennicy poglądu, iż kobieta powinna mieć dziecko, występują częściej w krajach o tradycyjnym modelu rodziny. Np. w Grecji opinię taką wyrażało 77%, a w N o rw e g ii-^ ^ ^ b a d a n y c h .1 Ocenia się, że poglądy te kształtują się pod wpływem'rei igii katolickiej^wywierającej wpływ na wzory kulturowe (Siemień
ska 1999). Ta udokumentowana wieloma badaniami teza ulega modyfikacji, gdy weźmie się pod uwagę postawy i zachowania prokreacyjne w krajach Europy Południowej: Włoch, Hiszpanii, Portugalii - tradycyjnie zaliczanych do kręgu krajów o mocnym oddziaływaniu religii katolickiej jako czynnika kulturotwórcze
go. Dzietność we Włoszech i Hiszpanii jest na najniższym poziomie we wszyst
kich państwach nie tylko Europy, ale i świata.
Poglądy te oparte są na dominujących wartościach, charakterystycznych dla krajów tworzą
cych odrębne modele polityki społecznej i rodzinnej. Bliżej na ten temat zob. rozdz. VII.
56
Umacnianie się modelu rodziny z obojgiem pracujących małżonków (rodzi
ców) nie oznacza, że w takim samym tempie następują zmiany wewnątrzrodzinne- go wzorca zachowań w zakresie obowiązków związanych z codziennym funkcjo
nowaniem rodziny. Badanie „Euro-Barometr” 390 „European Community Policies and Family Life”, przeprowadzone w 1993 r. w krajach UE, wykazało „deklarowany egalitaryzm”; ponad połowa badanych uważała, że oboje rodzice w równym stopniu powinni wykonywać obowiązki domowe. Niemniej realizowany model podziału czynności nie był wolny od tradycyjnej koncepcji ról w rodzinie. Znaczna część osób wskazywała, że pewne czynności, zwłaszcza te związane z opieką i pielęgna
cją dzieci, powinny być wykonywane przez matkę (cyt. za: Siemieńska 1999).
Rzeczą w artą podkreślenia jest to, że „opóźnienie” w realizacji partnerstwa w zakresie obowiązków domowych ma miejsce zarówno w krajach, w których - jak się wydaje - aktywność zawodowa kobiet jest już zjawiskiem utrwalonym (np. w Szwecji), jak i w krajach, w których procesy te dynamizują się dopiero w ostatnim czasie (np. Włochy).
Rodzina w Szwecji postrzegana jest najczęściej jako instytucja oparta na do
browolnej umowie dwojga niezależnych ekonomicznie partnerów. Siłą rzeczy wpływa to na uczestnictwo kobiet na rynku pracy. Partnerstwo w zapewnieniu ekonomicznych podstaw egzystencji rodzin nie „przekłada się” jednak na równy podział obowiązków wewnątrzrodzinnych. Większość prac związanych z prowa
dzeniem gospodarstwa domowego i opieką nad dzieckiem wykonują kobiety.
Badania wykazały, że kobieta poświęca na zajęcia domowe dwukrotnie więcej czasu niż mężczyzna (Bjórnberg 1998). Także poglądy młodych mężczyzn wska
zują na utrzymywanie się tradycyjnego podziału pracy w rodzinie; tylko mniej
szość akceptuje równy podział obowiązków między partnerami, a próby zmian w tej dziedzinie bywają przyczyną konfliktów prowadzących nawet do rozbicia rodziny (Oechole, Zoll 1992).
Z kolei w krajach Europy Południowej stosunki wewnątrzrodzinne opierają się na tradycyjnym postrzeganiu ról kobiety i mężczyzny: kobiety są obciążone większością prac związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego oraz opieką i wychowywaniem dzieci. Jedynym obszarem, w którym nastąpiło zwięk
szenie udziału mężczyzn, jest opieka nad dziećmi. Praca zawodowa kobiet ozna
cza konieczność godzenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi, nie modyfi
kuje natomiast postaw mężów wobec współuczestnictwa w zajęciach domowych.
We Włoszech mężowie pracujących żon poświęcają dzieciom tylko pół godziny więcej niż mężowie niepracujących zawodowo żon (Saracceno 1998).
Odpowiedzialność za dzieci
We wszystkich państwach UE rodzice są zdefiniowani jako główne podmioty odpowiedzialne za dzieci. Ochrona i opieka nad nimi trwa generalnie do 18.-19.
roku życia, gdy rozpoczynają one dorosłe życie. W niektórych krajach (skandy
Partnerstwo w rodzinie
nawskich, w Wielkiej Brytanii) oznacza to koniec prawnych zobowiązań finan
sowych rodziców, w innych - zobowiązania te mogą być kontynuowane, do czasu gdy dziecko stanie się samowystarczalne. Jeszcze w innych (Austria, Belgia, Niemcy, Włochy, Luksemburg) dziecko niezdolne do samodzielności może do
magać się pomocy od rodziców przez całe życie.2 Wejście w dorosłe życie ozna
cza, że prawo do świadczeń staje się prawem indywidualnym, niezależnym od sytuacji rodziców.3
Znaczenie obecności starszych osób w rodzinie
Fakt, że obecnie życie ludzkie trwa dłużej i że stan zdrowia ludzi w starszym wieku znacznie się polepszył, ma wpływ na między generacyjne stosunki w rodzi
nie. Osoby starsze nie muszą być postrzegane jako „potrzebujące” lub „obciążają
ce” . Przeciwnie, mogą być i często są źródłem pomocy dla młodszych generacji, zarówno poprzez wspieranie dzieci w okresie dojścia do dorosłości, jak i poprzez oferowanie opieki nad wnukami.
Zależność osób starszych od młodej generacji pojawia się zwykle wraz z okresem nazwanym „wiekiem starości”. Powstają wtedy potrzeby w zakresie usług zdrowotnych i opiekuńczych. Wraz z wiekiem osoby starsze odczuwają różnego rodzaju niesprawności, a dzieci mają prawny i moralny obowiązek za
pewnienia opieki starszym rodzicom. Opiekunami są głównie kobiety. Są one obciążone opieką nad starszymi rodzicami i dalszymi krewnymi, a z uwagi na dłuższe trwanie życia, w perspektywie, także nad starszymi małżonkami.