Rodzina i gospodarstwa domowe

Potrzeba rozróżnienia i podstawowe definicje

Wielość form życia rodzinnego spowodowała w krajach zachodnich dyskusję nad potrzebą ponownego zdefiniowania pojęcia rodziny. W toku tych dyskusji Przytaczane są przykłady różnych form związków tworzonych przez: jedno z rodziców i jego dzieci; parę kohabitantów i ich dzieci; starsze osoby i ich doro- s ę dzieci; parę lesbijską i dzieci jednej ze stron; ojca nie żyjącego z żoną i dzieć- mi> ale udzielającego im wsparcia finansowego.

sie I' '^ * csz.en’e s‘ę częstości urodzeń pozamałżeńskich ocenia się jako następstwo zwiększenia lczby związków nieformalnych. Powszechna dostępność metod kontrolowania urodzeń skłania w vvysunięcia tezy, że urodzenia pozamałżeńskie są urodzeniami pożądanymi, pojawiającymi się

Wiązkach kohabitacyjnych (Munoz-Perez 1991, za: Szukalski 2000a).

31

W odpowiedzi na pytanie, jak określić rodzinę, próbuje się zwrócić uwagę na to, że idea rodziny ma podłoże subiektywne, oddające wyobrażenie różnych osób o życiu rodzinnym lub życiu w rodzinie.4 Wyróżnia się jednak cechy, które sta­

nowią podstawę definiowania rodziny przez większość. N ależą do nich: stosunki małżeńskie lub quasi-małżeńskie między dorosłymi; obecność dzieci, które są lub były na utrzymaniu dorosłych; korzystanie ze wspólnych zasobów, takich jak przestrzeń życiowa (mieszkanie, środki finansowe, własność); trwanie w czasie.

W literaturze przedmiotu i w debatach wokół definicji rodziny można także spotkać rozróżnienie pojęć „rodzina” (the fam ily) i „rodziny” (the families). Poję­

cie pierwsze oznacza, że najbardziej naturalną i pożądaną formą współżycia jest rodzina w ujęciu tradycyjnym - składająca się z dwojga małżonków i ich dzieci.

U podstaw pojęcia the fam ilies leży uznanie, że życie rodzinne i stosunki rodzinne mogą przybierać różne formy i żadna z nich nie jest uprzywilejowana (Pahl 1999).

Różnorodność form życia rodzinnego zwraca uwagę na potrzebę rozróżnienia rodziny i gospodarstwa domowego. Koncepcja gospodarstwa domowego jest mniej skomplikowana niż koncepcja rodziny, opiera się na łatwiejszych do zi­

dentyfikowania kryteriach (ekonomicznych) - wspólnocie zamieszkania (dwel­

ling unit concept) i wspólnym gospodarstwie domowym (housekeeping concept).5 Potoczne rozumienie pojęcia „rodzina” nie nasuwa większych wątpliwości, niemniej nie zawsze jednoznacznie można określić, według jakiego kryterium jest to pojęcie definiowane. Może to być kryterium prawne, odnoszące się do relacji między partnerami (gdy oparte są one na formalnym związku małżeń­

skim), ale również między rodzicami a dzieckiem (dziećmi w przypadku adop­

cji). Najczęściej te drugie relacje opierają się na kryterium biologicznym (więzy krwi - w odniesieniu do dzieci biologicznych). Z kolei dla określenia relacji między partnerami związków nieformalnych można zastosować kryterium emo­

cjonalne.

Te kryteria odnoszą się głównie do rodziny nuklearnej. Istnieje też pojęcie ro­

dziny rozszerzonej (extended family), w którym wykorzystuje się również kryte­

rium ekonomiczne. Rodzinę taką tw orzą wszystkie osoby spokrewnione lub spo­

winowacone, które zamieszkują wspólnie z grupą osób wyłonionych według wyżej wymienionych kryteriów. Rodziny nuklearne i rozszerzone tw orzą rodzin­

ne gospodarstwa domowe.

Gospodarstwo domowe może być tworzone przez osoby ze sobą niespokrew- nione; mamy wówczas do czynienia z gospodarstwem nierodzinnym. Z kolei

4 Pomimo istniejących rozbieżności państwa dążą do zdefiniowania pojęcia rodziny. Np- w Wielkiej Brytanii oficjalna definicja brzmi: „Rodzina jest to związek małżeński lub kohabitacyjny z dziećmi, bez względu na ich wiek, niepozostającymi w związkach małżeńskich, a także związki bezdzietne oraz samotni rodzice z dziećmi” (Pahl 1999, s. 156).

5 Podkreśla się przy tym, że gospodarstwo domowe powinno być kluczowe dla polityki rodzin­

nej, zwłaszcza w przypadku działań o charakterze interwencyjnym. Jednym z argumentów jest kryterium dochodowe (means-tested), służące ustaleniu prawa do świadczeń społecznych, kalkulo­

wane według dochodu gospodarstwa domowego.

32

pojęcie rodziny wielopokoleniowej - opartej na więzach pokrewieństwa lub po­

winowactwa między różnymi generacjami oraz na więzach „poziomych” pomię­

dzy kuzynami w ramach jednej generacji - jest pojęciem szerszym z uwagi na to,

¿e tak rozumiana rodzina tworzy kilka gospodarstw domowych (bliżej: Hodoly

¡970; Imhoff, et al. 1995; Kotowska 1994).

Zmiany wzorców tworzenia rodzin, wynikające ze wzrostu znaczenia związ­

ków nieformalnych, powodują często trudności ze sklasyfikowaniem ich jako rodzin i jako gospodarstw domowych. Jeżeli jedno z kohabitantów ma dziecko, a partner traktowany jest jako rodzic, to można ten związek uznać za rodzinę j rodzinne gospodarstwo domowe. Jeżeli partner nie jest traktowany jako rodzic dziecka, mamy do czynienia z rodziną niepełną biologicznie, współzamieszkałą z osobą dorosłą i tworzącą wspólne nierodzinne gospodarstwo domowe.

Rozróżnienie pojęć „rodzina” i „gospodarstwo domowe” ma nie tylko zna­

czenie porządkujące. Potrzeba ta wynika z zasad gromadzenia danych statystycz­

nych, stanowiących podstawę większości analiz dotyczących rodziny. Dane te odnoszą się przede wszystkim do gospodarstw domowych; liczba rodzin oraz ich typy stanow ią jedne z podstawowych kryteriów klasyfikacji gospodarstw do­

mowych.

Przedstawiane w niniejszym opracowaniu analizy oparte na danych staty­

stycznych dotyczyć będą głównie rodzin tworzących gospodarstwa domowe (lub wchodzących w ich skład).

Zm iana typów i struktury rodziny oraz gospodarstw domowych

Procesy związane z formowaniem się i rozpadem rodzin oraz z przemianami wzorców dzietności wpływają na typy i strukturę rodzin i gospodarstw domowych.

Ograniczenie dzietności oddziałuje na strukturą dorosłej części ludności kra­

jów UE według statusu rodzicielskiego. W 1990 roku ponad 1/3 (36%) to osoby niebędące jeszcze lub nigdy rodzicami, 22% miało za sobą okres rodzicielski (dzieci usamodzielnione); 18% - to rodzice z 1 dzieckiem, 16% z dwojgiem, 6%

z trojgiem i 2% z czworgiem i większą liczbą dzieci. Rodziny wielodzietne stają się coraz rzadszym zjawiskiem w UE. Udział tych rodzin wśród ogółu rodzin z dziećmi do lat 15 w 1990 r. wynosił 6,5%. Udział ten był wyższy niż przeciętna dla wszystkich krajów UE tylko w Irlandii (20%), Hiszpanii (około 15%), Portu­

galii (około 10%). W Danii i Niemczech rodziny wielodzietne stanowiły mniej n'ż 5% wszystkich rodzin z dziećmi. We wszystkich przypadkach wśród tej grupy rodzin dominowały rodziny z trojgiem dzieci (Families... 1994).

Obniża się przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym - w 1990 r.

we wszystkich krajach UE wynosiła przeciętnie 2,6, a w 2000 r. - 2,4. Była

°na zróżnicowana od 2,0 w Szwecji do 3,0 w Hiszpanii (EUROSTAT, Year- book 2002).

Dane EUROSTAT-u dotyczące struktury gospodarstw domowych pozwalają Wyodrębnić następujące grupy państw:

33

- o przewadze (ponad 50%) gospodarstw domowych tworzonych przez osoby samotne i małżeństwa bezdzietne oraz związki kohabitacyjne bez dzieci. Należą do nich Dania, Niemcy, Holandia;

- o znacznym udziale (ponad 40%) gospodarstw domowych tworzonych przez małżeństwa z dziećmi - Hiszpania, Irlandia, Portugalia. Są to jednocze­

śnie kraje o niewielkim udziale związków kohabitacyjnych w strukturze gospo­

darstw domowych;

- o największym udziale gospodarstw domowych (ponad 7%) samotnych ro­

dziców z dziećmi: Belgia, Irlandia (prawie co 10. gospodarstwo domowe), Portu­

galia, W ielka Brytania.

Niestabilność małżeństw, wzrost urodzeń pozamałżeńskich są przyczyną na­

rastania liczby rodzin niepełnych.7 Udział rodzin niepełnych wśród ogółu jest zróżnicowany od 6% w Grecji do 20% w Danii (dane z lat 1990—1991). Z jednym wyjątkiem (Włochy) we wszystkich krajach nastąpił wzrost udziału rodzin nie­

pełnych wśród ogółu rodzin z dziećmi (wykres 1).

Różnice między krajami są pochodną różnic w przyczynach powstawania sa­

m o tn e g o rodzicielstwa. W krajach śródziemnomorskich najczęstszą przyczyną

;e st śmierć jednego z rodziców, w pozostałych krajach: rozwód, seperacja oraz

u ro d z e n ie dziecka poza małżeństwem. Struktura osób samotnie wychowujących dzieci w krajach UE przedstawia się następująco: 31% stanowią osoby owdowia­

łe 20% - rozwiedzione, 9% - separowane, 17% - osoby, które nigdy nie pozo­

stawały w związku z partnerem; jednocześnie 23% - pomimo formalnego statusu oSoby niezwiązanej małżeństwem - żyje w związku faktycznym (dane: Euroba-