Praca zawodowa kobiet a role w rodzinie

Procesom aktywizacji zawodowej kobiet towarzyszyły zmiany w poglądach na temat społecznej roli kobiety. Postrzeganiu kobiety jako matki i osoby odpo­

wiedzialnej za organizację życia wewnątrzrodzinnego towarzyszyło coraz czę­

ściej przekonanie o możliwości i potrzebie uczestnictwa w szerszym życiu spo­

łecznym, przede wszystkim poprzez pracę zawodową.

Wraz z coraz szerszą akceptacją pracy zawodowej kobiet można zaobserwo­

wać stopniową zmianę poglądów na temat roli kobiety w życiu zawodowym i rodzinnym. N a przemiany znaczenia pracy w życiu kobiety i rodziny należy

Zapis ten jest bardzo istotny z punktu widzenia interwencji państwa; gdy osoba dorosła doma­

ga się pomocy ze środków publicznych, rodzice mogą być na mocy prawa wezwani do udzielenia pomocy.

3 Taki charakter mają rozwiązania prawne w zakresie pomocy dla uczącej się (studiującej) mło­

dzieży w Danii, Finlandii, Szwecji.

patrzeć poprzez pryzmat uwarunkowań społeczno-ekonomicznych lat 90. Z jednej strony następował szybki wzrost aspiracji edukacyjnych i ich realizacji, z drugiej - sytuacja na rynku pracy oraz obniżenie się poziomu życia wielu rodzin ozna­

czały zmiany poglądów na znaczenie pracy w życiu człowieka i rodziny. Czynni­

kami oddziaływania na modyfikację postrzegania roli kobiety stały się także in­

formacje i wzory krajów zachodnich. W tym należy upatrywać zarysowujących się przemian w poglądach Polaków. Opinie, że kobieta może zająć się domem i rodziną, a mężczyzna zapewnia środki utrzymania, tracą zwolenników. Coraz mniej osób głosi pogląd, że praca zawodowa kobiet mających małe dzieci odby­

wa się ze szkodą dla tych dzieci, rośnie grono zwolenników rodziny o partner­

skich cechach.4 N a umacnianie się poparcia dla partnerskiego modelu rodziny wskazuje wiele badań przeprowadzonych w ostatnich latach (CBOS 1997b; Fu- szara, red., 2002; Balcerzak-Paradowska, red., 2001, 2003).

Preferowany przez kobiety podział ról nie zawsze i nie w pełni pokrywa się ze wzorcem realizowanym (GUS 1994), który ma najczęściej charakter mieszany:

zaangażowanie obojga małżonków w zdobywanie środków utrzymania rodziny i obciążenie kobiety pracami domowymi (model Myrdal, Klein, por. pkt 1). Po­

nadto realizowany model jest często zmienny w czasie - zwiększenie obowiąz­

ków rodzinnych wynikających z fazy rozwoju rodziny powoduje dezaktywizację zawodową części kobiet. Nie zmienia to faktu, że większość kobiet opowiada się za wzorem życia, w którym jest miejsce zarówno dla rodziny, jak i pracy zawo­

dowej. Wynika to z utrwalającego się znaczenia pracy zawodowej w życiu ko­

biety i jej rodziny.

Jest oczywiste, że głównym motywem podejmowania pracy zawodowej za­

równo przez kobiety, jak i mężczyzn jest potrzeba uzyskania środków na utrzy­

manie. W ynika to z następujących przesłanek:

• Praca stanowi źródło dochodów pozwalających zaspokoić podstawowe po­

trzeby rodziny; dochód jednego żywiciela nie zawsze wystarcza, aby utrzymać niezbędny standard życia.3

Według badań Siemieńskiej z lat 1992-1997 odsetek zwolenników partnerskiego modelu rodziny wzrósł o kilka punktów procentowych w stosunku do zwolenników modelu tradycyjnego (Siemieńska 1999). Także badania CBOS, przeprowadzone w latach 1994-2000, wskazują podobne tendencje (za modelem partnerskim opowiedziało się 35% respondentów z 1994 r. i 44%

z 2000 r.). Model tradycyjny znajdował poparcie 42% w 1994 r. i 29% w 2000 r. (CBOS 1994;

Fuszara, red., 2002).

Np. w Polsce w 1997 r. przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w wysokości ^ g, 872,91 zł (netto) było 2,3 większe od minimum socjalnego na 1 osobę w pracowniczym gospodar­

stwie 4-osobowym. Oznaczało to, że- żywiciel zarabiający na poziomie przeciętnej płacy mógł utrzymać siebie i 1,3 osoby w rodzinie na poziomie nie niższym niż minimum socjalne. Tymczasem w 1997 r. przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym wynosiła 3,22. Z kolei w 2001 r. - porównując wysokość minimum socjalnego (566,35 zł na osobę w 4-osóJtowym pracowniczym gospodarstwie domowym) do przeciętnego wynagrodzenia netto (1656,52 za m o ż n a zauważyć, że żywiciel z takim wynagrodzeniem mógł utrzymać oprócz siebie C9~0śó(> w rodzinie na takim po­

ziomie. Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym wyniosła 3,11.

59

• Praca zawodowa drugiego żywiciela chroni często rodzinę przed popadnię- ciem w ubóstwo. Jest głównym czynnikiem wychodzenia ze sfery niedostatku.6

• Praca zawodowa jest jedynym (głównym, wiodącym) źródłem utrzymania rodzin niepełnych biologicznie. Rodziny te są w 90% tworzone przez matki sa­

motnie wychowujące dzieci.7

• Konieczność pracy zawodowej wynika z bezrobocia jednego ze współżywi- cieli. Sytuacja na rynku pracy wykształca swoisty model zmienności ról obojga małżonków, uwarunkowany większą możliwością podjęcia pracy bądź to przez mężczyznę, bądź kobietę (Graniewska 1998).

• Konieczność taka wynikać może także z dysfunkcji rodziny. Są to sytuacje ilościowo znacznie rzadsze, których nie można jednak tracić z pola widzenia ze względu na ich jakościowe skutki. Dysfunkcjonalność rodzin jest częściej wyni­

kiem zachowań mężczyzn. W ten sposób następuje „feminizacja” przymusu pod­

jęcia pracy zawodowej.

• M otywacją materialną (ekonomiczną), jakkolwiek nienoszącą znamion ko­

nieczności czy stygmatu przymusu, jest podjęcie pracy w celu podniesienia stan­

dardu materialnych warunków życia rodziny. Podnoszenie jakości życia (także w wymiarze pozamaterialnym) jest naturalnym dążeniem wszystkich grup spo­

łecznych, także tych, które osiągnęły poziom dobrobytu, pozwalający na zaspo­

kojenie niezbędnych potrzeb egzystencjalnych i społecznych. Sprzyja temu coraz szersza oferta dóbr i usług konsumpcyjnych, kulturalnych, rekreacyjnych,itp.

• Jedną z deklarowanych przyczyn podejmowania pracy zarobkowej przez kobiety, jest chęć uzyskania niezależności ekonomicznej. Przyczynę tę można usytuować pomiędzy sferami materialną i pozamaterialną. Materialny motyw - uzyskanie dochodów - jest sprzężony z pozamaterialnym skutkiem, za jaki moż­

na uznać poczucie niezależności, lepszą pozycję w rodzinie, możliwość decydo­

wania o własnym losie i losie innych członków rodziny.

Materialne motywy skłaniające kobiety do pracy przeplatają się z czynnikami pozamaterialnymi8, takimi jak: zainteresowanie p racą chęć wykorzystania zdo­

Jak wynika z badań, czynnikiem wpływającym na ubóstwo rodzin - obok ich wielkości - jest liczba osób niepracujących, tj. będących na utrzymaniu (w 1996 r. współczynnik osób będących na utrzymaniu w gospodarstwach ubogich wynosił 1,14, podczas gdy w gospodarstwach poza sferą ubóstwa - 0,54; Topińska 1998). W 2002 r. odsetek gospodarstw domowych nieosiągąjacych do­

chodów 300 zł na 1 osobę wynosił w przypadku gospodarstwa z 1 osobą pracującą 16%; w przy­

padku 2 osób pracujących - 8,2% (GUS 2003c). ,

7 W 1998 r. pracowało 63% matek samotnych; bezrobocie tej grupy kobiet najczęściej oznacza ubóstwo i narastający brak poczucia bezpieczeństwa socjalnego. W 2002 r. relatywnie poniżej linii ubóstwa żyło 28,7% samotnych rodziców. Po przyjęciu subiektywnej linii ubóstwa odsetek ten wzrasta do 46,5% (GUS 2003d).

8 Znaczenie motywów materialnych i pozamaterialnych jest zmienne w czasie. W pierwszym okresie transformacji (rok 1991), charakteryzującym się występowaniem zjawisk kryzysowych, większego znaczenia nabrały czynniki materialne. Zarysowująca się stabilizacja ekonomiczna kraju, skutkująca poprawą sytuacji rodzin wzmocniła znacze‘nie pozamaterialnych motywów podejmowa­

nia pracy zawodowej. Kolejny okres osłabienia rozwoju gospodarczego oznaczać może (jak należy sądzić) zwiększenie znaczenia czynników materialnych.

60

bytego zawodu i kwalifikacji, potrzeba własnego rozwoju, pragnienie osiągnięcia określonej pozycji społecznej (GUS 1994).

Podjęcie przez kobiety pracy zawodowej ze względów materialnych nie ozna­

c z a , że stanowi ona dla nich przykry obowiązek. Jest ona również źródłem satys­

f a k c j i i zadowolenia9, pozwala na zdobycie uznania otoczenia10.

Oczywiście praca zawodowa nie dla wszystkich kobiet jest źródłem zadowo­

lenia. Część z nich ujawnia niechęć do tej formy aktywności. Najczęstszą przy­

c z y n ą jest nieopłacalność pracy ze względu na niskie zarobki, stan zdrowia oraz

chęć zajęcia się wychowaniem dzieci.

Właśnie obowiązki rodzinne, a szczególnie macierzyńskie, m ają wpływ na opinie i postawy kobiet wobec pracy zawodowej. Kobiety biorą pod uwagę prze­

rwanie kariery zawodowej na okres natężonych obowiązków rodzinnych, nato­

miast znacznie rzadziej opowiadają się za całkowitą rezygnacją z pracy po zawar­

ciu małżeństwa, urodzeniu dziecka, rzadziej też są zwolenniczkami całkowitej bierności zawodowej kobiet (GUS 1994; Kotowska, red., 2003).

Zwolenniczki tradycyjnego modelu częściej dostrzegają straty niż korzyści z pracy zawodowej kobiet; zwolenniczki partnerskiego modelu - przeciwnie:

uważają, że praca kobiet przynosi więcej korzyści niż strat lub tyle samo strat, ile korzyści, bądź też - nie ma wpływu na życie rodzinne. W 1997 r. więcej strat niż korzyści dostrzegało 18%. Z kolei większość respondentek badań z 2002 r. uwa­

żała, że zaangażowanie matki w pracę zawodową nie oznacza dla dziecka defi­

cytu emocjonalnego; matka potrafi zapewnić mu dużo ciepła i bezpieczeństwo (CBOS 1997a; Kotowska, red., 2003).