Ową charakterystyczną, ale niestety tragiczną, cechą towarzyszącą procesom kształtowania się gospodarki polskiej wieków XVII–XX, było okresowe jej niszczenie

wskutek trapiących ziemie polskie, różnorakich niekorzystnych zdarzeń losowych oraz konfliktów zbrojnych; zarówno wewnętrznych, jak i powodowanych agresją państw ościennych. I tak:

4 Norman Davies (1992, t. II, s. 212 i n.), uważa, że przywoływany dla ziem polskich czas wieków od XVIII do XX, można nazwać okresem pierwszego uprzemysłowienia. Natomiast Stanisław Nowak (2014a, s. 65) stwierdza, że „nie przyniósł [on – S.N.] pełnych skutków i dlatego nie uważa się, by zasługiwał na miano rewolucji przemysłowej”.

5 Także z racji opóźnień przebiegu rewolucji technicznej w Rosji, w obszarze gospodarczym i poli-tyczno-społecznym, ziem polskich Królestwa Polskiego, przynajmniej do I wojny światowej.

6 Wskazywane opóźnienia czasowe dla wypełnienia przesłanek technicznych i społecznych polskiej rewolucji przemysłowej, były też wynikiem różnic rozwojowych społecznych i gospodarczych pomiędzy państwami, zaborcami ziem polskich.

1.3.1. Budowana z rozmachem inwestycyjnym gospodarka złotego XVI wieku, w tym przemysł wydobywczo-hutniczy (w pełni już nigdy nie odrestaurowany), została zrujno-wana przez najazd szwedzkiego „potopu” z lat 1655–1660. Szwedzi, świadomi możliwo-ści konkurencji ze strony prężnie rozwijającego się polskiego przemysłu, z premedytacją powodowali jego niszczenie. Te przyczyny wraz z kolejnymi, skutkami walk wewnętrz-nych i najazdów sąsiadów w końcu XVII i przełomu XVIII wieku (wojny północne) oraz klęsk żywiołowych i społecznych, nawiedzających Rzeczpospolitą tych czasów (powodzie, zarazy, epidemie), na kilkadziesiąt lat pozostawiły polską gospodarkę zrujnowaną.

Do tego dochodziły uwarunkowania wewnętrzne. Totalne zacofanie sprawującego władzę demiurga szlacheckiego, konserwatyzm i zadufanie szlachty, jej nietolerancja społeczna i religijna, patologia polityczna i ksenofobia czy zacofanie edukacyjne – sku-mulowane najmocniej w czasach przełomu wieków XVII i XVIII, wiodły Polskę do niemocy, doprowadzając gospodarkę i ustrój państwa do stanu, w którym nieprzychylni jej sąsiedzi, świadomi jej słabości, snuli plany, które w końcu realizowali – rozbiory I Rzeczypospolitej.

1.3.2. Podjęte działania przez świadomą konsekwencji następstw takiego stanu grupę reformatorów ustroju i gospodarki państwa, przesiąkniętą ideami polskiego Oświecenia, zmierzały do naprawy gospodarczej kraju, również przez rozwój nowocze-snego przemysłu górniczego i hutnictwa żelaza, niezbędnego do zbudowania polskiego przemysłu militarnego.

Ponownie, jak w XVI wieku, do gry wkracza Staropolski Okręg Przemysłowy (SOP), który podejmuje udane próby budowy i unowocześnienia industrialnego poten-cjału polskiego przemysłu żelaza. To na terenie SOP gromadziło się, poczynając od lat 30.

XVIII wieku (czasy Jana Małachowskiego), poprzez kolejne pięćdziesiąt lat – 70% zakła-dów przemysłu górniczo-hutniczego, dając około 75% produkcji przemysłowej.

Analizy zdolności produkcyjnych (górniczo-hutniczych) polskich zakładów, doko-nane na początku lat 90. XVIII wieku przez Józefa Osińskiego i opublikowane nakładem Jacka Małachowskiego, w dziele Opisanie polskich Żelaza Fabryk… z 1782 roku, dowodzi o prawidłowości przyjętego postępowania, w wyprowadzania kraju z zapaści technicznej.

Unowocześnione lub nowe piece hutnicze SOP – Małachowskich, biskupstwa kra-kowskiego, cystersów wąchockich oraz szlachty, wyprodukowały w początku lat 90.

XVIII wieku znaczącą ilość żelaza (por. Nowak, 2014a, s. 71 i n.), która w przeliczeniu na mieszkańca Polski dawała nieco ponad 1 kg, czyli wielkość zbliżoną do konkuren-cyjnego przemysłu pruskiego. Rzeczpospolita w 33 wielkich piecach produkowała po około 200 ton żelaza rocznie⁷ w każdym z pieców, a przodujące konstrukcyjnie i wiel-kością piece Jacka Małachowskiego (w Antoninowie) i księcia Stanisława Poniatow-skiego (w 1795 roku w Krasnej), dawały roczną produkcję niemal dwukrotnie wyższą, od przeciętnego pieca w Polsce⁸.

7 Z tego 24 wielkie piece przypadały na Staropolski Okręg Przemysłowy (70,6% całości kraju), dając 63.640 cetnarów żelaza (przy 80.600 całej produkcji Rzeczypospolitej – zob. Olszewski (2013, s. 61).

8 Nowoczesność i wielkość produkcji w porównaniu do osiągów pieców z innych krajów, pozwalały Józefowi Osińskiemu (1782a, Tabela Generalna) na twierdzenie o nieodstawaniu wielkością produkcji owych pieców od pieców zachodnich.

1.4. Śledząc historiografię przedmiotu, zwanego „polskie uprzemysłowienie”, nie sposób nie zwrócić uwagi, że najwięcej rozważań, jeśli chodzi o ten problem, zostało poświęconych ziemiom zaboru rosyjskiego i to on jest w zasadzie modelowym dla analizy przemian techniczno-społecznych czasów zaborów⁹.

Te właśnie ziemie przejęły największą część schedy po wcześniejszych wydarze-niach na ziemiach I Rzeczypospolitej i czasów walki antyrozbiorowej przełomu wieków XVIII i XIX (powstanie kościuszkowskie, Księstwo Warszawskie, wojny napoleońskie, aż do traktatu wersalskiego w 1815 roku¹⁰). To także te ziemie, zwane Królestwem Kongresowym, a po powstaniu 1863 roku Krajem Nadwiślańskim, najpełniej przejęły idee kontynuacji tradycji przemysłowych i kształtowania nowych stosunków społecz-nych, już w kapitalizmie polskim¹¹.

Tłem dla owych wydarzeń polityczno-niepodległościowych i ustrojowych były rów-nież zjawiska natury przemysłowej. I jeśli przywoływany okres rozkwitu gospodarczego ziem b. Królestwa Kongresowego lat 1870–1914, uznamy za „krok we właściwą stronę”

w procesie tworzenia podstaw polskiej rewolucji przemysłowej¹², to nie sposób nie dostrzec, wcześniejszych zdarzeń XVIII i pierwszego sześćdziesięciolecia następnego wieku.

Pierwszy z nich, to czasy rodzenia się podstaw industrialnych gospodarki polskiej XVIII wieku, w ramach realizacji oświeceniowych idei polskiego oświecenia (a więc podokres pierwszy od lat 30. XVIII wieku do czasów stanisławowskich, a następnie drugi, widziany jako wysiłki na rzecz poprawienia stanu gospodarki polskiej w czasach panowania tego króla).

9 Rozważania odnoszą się głównie do Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, czyli ziem zaboru rosyjskiego w określonym przedziale czasowym.

10 Zwraca na to uwagę Norman Davies (1992, t. II, s. 212, 213), o czym sygnalizuje Stanisław Nowak (2014b, s. 116), pisząc: „Przywoływany N. Davies ujmuje to zjawisko (wzrost gospodarczy) jako następstwo tego, że Królestwo Kongresowe – czasów po 1863 roku – było głównym ośrodkiem uprzemysłowienia Rosji, a w niektórych dziedzinach (włókiennictwo), także wśród wszystkich zaborowych ziem polskich w XIX wieku. Ponadto podnosi, że ten okres ożywienia gospodarki Priwislanskowo Kraja lat 1864–1918, jest kontynuacją rozwoju czasów fazy wcześniejszej, lat 1815–1864, z tym że silniejszym i to mimo owych sygnalizowanych już niekorzystnych, popowstaniowych warunków polityczno-spo-łecznych”, Davies, w swoich spostrzeżeniach, wydaje się nie doceniać, przełożenia owych przyczyn, na jeszcze wcześniejsze zjawiska ożywienia gospodarczego I Rzeczypospolitej, w tym czasów Oświecenia.

11 Zob. S. Nowak (2014a, s. 134–137) tak pisze o owych wydarzeniach: „Od strony polityczno--społecznej, czasy przejścia wieku XVIII w wiek XIX, to próby ratowania państwa – Rzeczypospolitej Obojga Narodów, dalej początku rozbiorów i zmagań gasnącej państwowości z zaborcami i z własną, wewnętrzną opozycją (np. targowicką), oraz apogeum owych wysiłków – Insurekcją Kościuszkowską.

Krótko po tym, następują próby odbudowania państwowości przy pomocy zewnętrznej (wojny napoleońskie i pora Księstwa Warszawskiego), zakończone niepomyślnymi postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego roku 1815-go. Dalej, przychodzą ponad stuletnie rozbiory, z wielkimi zrywami wyzwoleńczymi Powstania Listopadowego – 1830 roku oraz kolejnego – społeczno-wyzwoleńczej natury – Styczniowego roku 1863-go, przedzielone w międzyczasie, znaczącymi społecznie wydarzeniami lat 1846–48, z Wiosną Ludów – w tle europejskim czy rabacją galicyjską Szeli – w zaborze austriackim”.

12 Przypomnijmy, że o tych czasach, rodzących się przecież w warunkach represji po powstaniu styczniowym, mówi się z uznaniem. S. Nowak (2014a, s. 115), tak je określa; „A jednak, mimo owych wyjątkowo niesprzyjających warunków, w gospodarce b. Królestwa Kongresowego, dzieje się – w miarę upływu czasu, coraz szybciej – coś gospodarczo niezwykłego. Kontynuowany jest szybki rozwój, zapo-czątkowany już wcześniej, w warunkach przedpowstaniowych”.

1.5. Okres kolejny, to lata dokonań industrialnych, w czasie kierowania