Wstęp do problematyki
3. Państwo polskie drugiej połowy XVIII wieku, a zarządzanie procesami gospodarczymi
(rola króla Stanisława Augusta Poniatowskiego)
Problematyka budowy podwalin praktyczno-teoretycznych polskiej szkoły zarządza-nia, związana z procesami gospodarczymi epoki oświecezarządza-nia, nie doczekała się, jak dotąd, adekwatnej co do jej formy i treści, literatury przedmiotowej. Podobnie nieliczne, wydają się być prace autorów poświęcających swój trud badawczy i pisarski zagadnieniom prze-mysłu wydobycia niektórych kopalin (soli, kruszców szlachetnych, miedzi, ołowiu, węgla kamiennego czy rud żelaza). Z racji rosnącego znaczenia gospodarczo-militarnego żelaza, w drugiej połowie XVIII wieku, przemysł górniczo-hutniczy tych czasów, doczekał się większego zainteresowania, także wśród panujących w Rzeczypospolitej (Nowak, 2015a, s. 72 i n.). To w tym czasie ukazały się drukiem w Rzeczypospolitej i krajach zachod-niej Europy (niezbyt zresztą liczne) pozycje wydawnicze, które na trwale zapisały się w historii nauki i praktyki gospodarczej (por. Zbierski, 1957, s. 13 i n.; Pazdur, 1957b, s. 90–106 i literatura tam przywoływana). W Polsce wyróżniają się powstałe w połowie XVIII wieku prace Krzysztofa Kluka (1781), Józefa Osińskiego (1782a, 1782b), czy roz-prawy poznawcze Jana Jaśkiewicza, dotyczące złóż węgla kamiennego oraz Jana Pazdura (1961c, s. 19).
Szczególnie wartościowe z punktu widzenia tworzenia podstaw nauk z zakresu ekonomii i praktyki zarządzania, jawią się wcześniejsze rozprawy Wawrzyńca Mit-zlera de Kolofa, współtwórcy podwalin polskiej nauki ekonomii. Owe wywody, odno-szące się do praktyki górniczo-hutniczej oraz zgłaszane postulaty dla przemysłu żelaza, znajdują zrozumienie i oparcie zarówno wśród panujących, jak i ekip zarządzających gospodarką, zarówno w formule prawnej, jak i organizacyjno-wykonawczej oraz inwe-stycyjnej. Podobnie dzieje się wśród inwestorów, kadry kierowniczej i pracowniczej ówczesnych zakładów realizujących działalność przemysłową. Pomysły te (w dużej mierze niezrealizowane z przyczyn upadku Polski), wywodziły się już z nowej for-muły gospodarczej rodzącego się w Europie Zachodniej kapitalizmu, płynącego do Rzeczypospolitej (niestety słabnącej, rozbieranej terytorialnie przez państwa ościenne).
Jak pisze Jan Pazdur (1961c, s. 17 i n.), jeszcze w okresie rządów Augusta III, wspo-mniany Wawrzyniec Mitzler de Kolof dla sprawniejszego zarządzania gospodarczego, doradzał zorganizowanie krajowej spółki akcyjnej, czyli tzw. kompanii do eksploatacji bogactw naturalnych (kraju). Także królewscy doradcy gospodarczy i ekonomiczni, jak Jan Ferdynand Nax (1956), postulowali szereg środków zaradczych, choćby zakaz eksportu surowców poza granice kraju, czy rozwiązanie problemów prawa własności
gruntów, zawierających kopaliny kruszcowe oraz inne minerały kopalne15. Jan Pazdur (1961c, s. 17–19) zwraca uwagę na typowe (rodem z ustroju kapitalistycznego) poglądy Jana Mieroszewskiego16, optującego za świętością prawa własności prywatnej. Jego zdaniem, zadaniem państwa „jest pomoc i opieka nad przedsiębiorczością prywatną”, a korzyści państwa leżą w sferach podatków i dochodów z eksportu (s. 18). Zdaniem Jana Mieroszewskiego, działalność produkcyjną w zakresie przeróbki surowców kopal-nych, powinny prowadzić specjalnie powołane w tym celu kapitałowe spółki akcyjne, zorganizowane w każdym powiecie, w którym zalegają surowce kopalne z udziałem kapitałowym (akcyjnym) skarbu państwa (rządu), „tam, gdzie by tego była potrzeba lub gdzie obywatele żądali tego od rządu, tam mógłby urząd skarbowy osobną, z dochodów publicznych wziętą akcją tak zbawienne wspierać przedsięwzięcia i jako członek tego górniczego towarzystwa w proporcji swego wniosku do strat i zysków wspólnie nale-żeć. Równie z przyzwoitością i pożytkiem zgodną byłoby rzeczą, gdyby rząd dozwa-lał magistraturze skarbowej dawać ze skarbu na pewien przeciąg czasu i na niewielki procent wsparcie potrzebne tym, którzy by w swoich umiejętnościach sami górnictwo prowadzić chcieli” (Pazdur, 1961c, s. 18).
Zdaniem Jana Mieroszewskiego, kolejną propozycją pomocową państwa powinna być możliwość premiowania prywatnych przedsiębiorców oraz kadr pracowniczych w formie nagród i zwolnień, lub ulg podatkowych. Nadwyżki lub niesprzedane produkty powinny być skupowane przez państwo. Dotowaniem rządowym należałoby objąć rów-nież kadrę pracowniczą, oczekującą pomocy. Tym to właśnie osobom, w ramach świad-czeń socjalnych, państwo powinno zapewnić po tanich cenach żywność. Ponadto – jego zdaniem – wręcz obowiązkiem państwa jest zapewnienie „nauki porządnej” i uczelni (rangi akademii) o szerokim spektrum wykładanych przedmiotów natury techniczno--przyrodniczej17. Panujący, wówczas król Stanisław August Poniatowski, wbrew obie-gowym o nim opiniach, rozumiał trudne polityczno-ustrojowe i gospodarcze problemy Rzeczypospolitej (por. Nowak, 2015a, s. 79), starając się skupiać wokół siebie wpły-wowe osoby w państwie18 oraz otaczać się gronem licznych znawców, ekspertów wielu dziedzin życia, w celu realizacji planu naprawy państwa, także w dziedzinie gospodar-czej (zob. Michalski, 2009, s. 85). Król, mimo wielu trudności i przeszkód, zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych19, w swoim programie modernizacji gospodarki postępował podobnie jak w innych sferach życia Polski. Próbował dokonać moderniza-cji gospodarki i zbliżać ją do przodujących krajów europejskich (Nowak, 2015a, s. 79).
15 Józef Osiński był zwolennikiem rozwoju własnej produkcji.
16 Uznawana za jednego z pionierów polskiej inżynierii górniczo-hutniczej. Jan Mieroszewski opubli-kował pracę: Wywód ogólny o użyteczności i sposobach zaprowadzenia górnictwa i hutnictwa porządnego i trwałego w krajach Rzeczypospolitej. Kraków 1873, s. 33; za Pazdur (1961c, s. 18). Mieroszewski głosi w niej m.in.: „Myli się, kto rozumie i utrzymuje, iż górnictwo może być dobrze i korzystnie prowadzone tylko przez panującą zwierzchność” (1873, s. 35, 36, za Pazdur, 1961c, s. 18).
17 Część z tych postulatów realizował w swoim programie rozwoju przemysłowego SOP – Stanisław Staszic, czego dowodem jest Akademia Górniczo-Hutnicza w Kielcach, czy uprawnienia socjalne służb w zakładach rządowych.
18 Wystarczy posłużyć się tu przykładem składu osobowego Komisji Kruszcowej.
19 Choćby I rozbiór Polski (z 1772 roku) i stąd utrata znacznego potencjału gospodarczego państwa.
Już z chwilą objęcia tronu, monarcha dostrzegał zaniedbania gospodarcze Polski, w tym małą „wydajność rodzimej produkcji przemysłowej, słabe rolnictwo i wadliwą strukturę handlową kraju. Stąd jego wsparcie dla inicjatyw rozwoju szeregu przemysłów, osobiste prowadzenie manufaktur i sprzyjanie takiej działalności, także w dobrach królewskich”
(por. Nowak, 2015a, s. 79).
Starając się zorganizować i zapanować nad zarządczą sferą rozwoju gospodar-czego kraju, król starał się (z różnym skutkiem) rozpoznać rodzajowo i terenowo wiel-kość zasobów kopalnych, obliczyć realne koszty ich pozyskania i przetworzenia, wraz z dostosowaniem oprzyrządowania technicznego do przedsięwzięć. Efekty tych starań, na tle różnorakich dziedzin zainteresowania królewskiego, były znaczące. Jak twierdzi (blisko 250 lat po tych wydarzeniach) Stanisław Nowak (2015a, s. 72–77), gospodarka przemysłowa, pod kierunkiem króla, rozwijała się „zdumiewająco skutecznie i długo-trwale”. Wystarczy wymienić tu prace utworzonego przez monarchę osobistego gabi-netu doradczego (rodzaj komitetu ekspertów gospodarczych), wyłączenie stosowania w sprawach gospodarczych zasady liberum veto20, czy powołanie stosownej komisji jako zaczynu administracji rządowej (Nowak, 2015a, s. 72).
Kolejnymi przykładami wspierania naprawczych inicjatyw rozwoju państwa sta-nowił program powołanej Komisji Edukacji Narodowej, która poza zadaniem rozwoju edukacji ogólnej w kraju, promowała kształcenie w zakresie nauk o ziemi i jej bogac-twach oraz ich wykorzystaniu21. Szczególnym wyrazem troski króla o rozwój gospo-darczy była powołana przezeń w 1782 roku – Komisja Kruszcowa (na zgodny wniosek wielu osób z otoczenia monarchy, służb Rady Nieustającej i innych komisji – zob.
więcej Nowak, 2014b, s. 58–61), będąca bodajże pierwszym w Europie ministerstwem przemysłu.
Do realizacji planów naprawy i rozwoju gospodarki Rzeczypospolitej przystąpiło obok króla wiele osób, znawców problematyki gospodarczej oraz wpływowych polity-ków i działaczy gospodarczych, a także kościoła katolickiego22. Są wśród nich eksperci z wielu dziedzin przemysłu, mineralogii, górnictwa, często autorzy rozlicznych rozpraw natury teoretycznej i praktyki gospodarczej. Poza pracą na rzecz państwa (króla), słu-żyli radą i pomocą indywidualnym inwestorom gospodarczym. W zakresie mineralogii pracowali dla króla zarówno cudzoziemcy, w tym: Jan Filip Carossi23, Johann Jacob Ferber24, Włoch Jan Samuel Richardi25, jak i rodacy: Stanisław Okraszewski26, Jan
20 Postanowienie konfederacji generalnej z 1766 roku.
21 Zob. obok wielu Stanisław Nowak (2014b, s. 56 i n. oraz bogata literatura tam przywołana).
22 Przykładem może być brat królewski, prymas Michał Poniatowski, jeden z największych inwesto-rów i producentów w polskim przemyśle włókienniczym tych czasów (zob. Davies, 1992, t. II, s. 221).
23 Był m.in. dyrektorem ds. górnictwa Komisji Kruszcowej
24 Johann Jacob Ferber, ekspert ds. mineralizacji Staropolskiego Okręgu Przemysłowego (SOP);
profesor Uniwersytetu w Petersburgu; radca króla Prus.
25 Badający północną część SOP, szacujący również wartość złóż żelaza, kopalni rodu Małachowskich (zob. Osiński, 1782b, s. 32).
26 Pełnił m.in. w 1793 roku funkcję lustratora zakładów górniczo-hutniczych (zob. Pazdur, 1961c, s. 19, 20).
Jaśkiewicz27, Tadeusz Czacki28 i wielu innych, w tym wielce znaczący jako inicjator i przedsiębiorca, bratanek króla – książę Stanisław Poniatowski.
Królewskie zainteresowania gospodarcze nie ograniczały się do przemysłu żelaza i kopalin rud metali. W roku 1771, a więc jeszcze przez I rozbiorem Polski, Stani-sław August powołał grupę komisarzy „dla uporządkowania praw i przywilejów miasta i gwarectwa w Olkuszu, a w 1779 roku założył »kompanię do otwarcia gór olkuskich«”
(Pazdur, 1961c, s. 20). Pojawiający się projekt rozbudowy przemysłu przy pomocy kapi-tałów prywatnych, skłonił króla do tworzenia i uczestnictwa osobistego w tworzonych spółkach akcyjnych. Przykładem takim była solna spółka warzenia soli, zorganizowana przez znanego eksperta solnego Leopolda von Beusta w Busku (Pazdur, 1961c, s. 20;
Nowak, 2017, s. 211 i n.). Niestety, rozpoczęte reformy gospodarcze epoki oświecenia polskiego, w tym rozbudowy przemysłu żelaznego, zostały przerwane wydarzeniami Targowicy, a następnie powstaniem kościuszkowskim i kolejnymi rozbiorami kraju.
Abdykacja króla Stanisława Augusta w następstwie III rozbioru Rzeczypospolitej, koń-czyła możliwość wszelkich działań – także gospodarczych – polskiego króla.