Spuścizna dorobku Stanisława Staszica i jego kontynuatorzy

Na potrzebę spojrzenia na przydatność dorobku Stanisława Staszica, nie tylko w stosunku do jego czasów, ale i do współczesności, skłonił mnie w swoich ciekawych opiniach Stanisław Nowak, współautor monografii Almanach Świętokrzyski (2017, t. 2).

Jak wynika z treści moich rozważań, Staszicowi udało się połączyć realizację koncep-cji rozwoju gospodarczego z palącymi problemami społecznymi. Niestety, późniejsze podejścia do pracy i modele ekonomiczne, na pierwszy plan wysuwały ekonomizację, zaniedbując rozwiązywanie problemów społecznych. Konserwatysta Friedrich August von Hayek, zwolennik ładu spontanicznego, znajdywał większe uznanie niż Walter Eucken i zwolennicy społecznej gospodarki rynkowej, propagujący zasady ładu stano-wionego z jego uregulowaniami, uwzględniającymi wolność, ale i odpowiedzialność jednostki, i całych organizacji. Obie te koncepcje „przykryła” chicagowska teoria racjo-nalnych oczekiwań i dopiero jej fiasko skłoniło ekspertów do powrotu łączenia wzrostu gospodarczego i roli człowieka. Dobrym tego przykładem są ostatni laureaci Nagrody Nobla z dziedziny ekonomii. Laureat tej nagrody Amerykanin Richard Thaler propo-nuje metodę, dzięki której podejmowane przez nas decyzje staną się korzystniejsze dla nas i dla społeczeństwa. To kolejna Nagroda Nobla za tzw. ekonomię behawioralną, czyli ekonomię, uwzględniającą psychologię człowieka.

Na Ziemi Świętokrzyskiej Stanisław Staszic znalazł wielu znanych kontynuatorów swoich koncepcji. Do czołowych przedstawicieli należy zaliczyć Karola Adamieckiego, Edwarda Taylora i Wincentego Kawalca.

W 2016 roku obchodziliśmy 150. rocznicę urodzin światowej sławy współtwórcy nauk z dziedziny organizacji pracy i zarządzania profesora Karola Adamieckiego. Podob-nie jak Staszic, rówPodob-nież Adamiecki wywarł duży wpływ na funkcjonowaPodob-nie i rozwój przemysłu hutniczego w regionie świętokrzyskim. Karol Adamiecki, z wykształcenia i praktyki metalurg, przez wiele lat współpracował z Hutą w Ostrowcu Świętokrzyskim (wtedy Kieleckim), m.in. w zakresie organizacji pracy i układania harmonogramów.

W latach 1906–1911 pełnił funkcję dyrektora huty. Zatrudnienie Karola Adamieckiego było konsekwencją uznania jego wysokich kwalifikacji, potwierdzonych również za granicą. Wielkim uznaniem cieszyły się jego usprawnienia procesu walcowania. Ziemia Świętokrzyska potrzebowała takiego uczonego i zarazem praktyka.

Karol Adamiecki, polski współtwórca nauki w zakresie organizacji, profesor Politech-niki Warszawskiej, sformułował prawa harmonii doboru, harmonii działania organów pracy zbiorowej, optymalnej produkcji, które, obok praw podziału pracy i koncentracji, stały się teoretyczną podstawą nauki organizacji i zarządzania. Gdy w pierwszych latach XX wieku zaczęto budować zręby nauk o zarządzaniu – wówczas były one określane jako: nauka o organizacji, naukowa organizacja pracy, nauka kierownictwa, podstawy administracji, ich pionierzy wychodzili z potrzeb instytucji (organizacji), a przede wszystkim rozwijających się przedsiębiorstw przemysłowych oraz jednostek administracyjnych. Powstało wtedy zapo-trzebowanie na stworzenie pewnych ogólnych naukowych podstaw funkcjonowania tych instytucji. Ruch naukowej organizacji pracy i kierownictwa, obejmując przede wszystkim Stany Zjednoczone i zachodnią Europę, znajdywał również wybitnych prekursorów w Polsce.

Równocześnie z Edwardem Taylorem, polski uczony Karol Adamiecki na posiedze-niu rosyjskiego Towarzystwa Technicznego ogłosił wyniki prowadzonych przez siebie długoletnich badań w zakresie organizacji pracy zbiorowej w walcowniach. Efektem tych badań było znane dziś powszechnie, a wówczas po raz pierwszy sformułowane, prawo harmonii, czyli graficzna metoda analizy planowania pracy zespołowej (harmo-nogram) (Szplit, 2010). Harmonizacja, to jedna z najważniejszych metod, dzięki której Karol Adamiecki wszedł do grona najwybitniejszych przedstawicieli nauk organizacji i zarządzania. Harmonogramy stały się wyróżnikiem polskiego środowiska organiza-torskiego. Jak pisze Jan Czekaj, z odleglejszej perspektywy czasowej można uznać harmonogramy za „specjalność polskiej szkoły organizacyjnej” (Szplit, 2010).

W korespondencji do opracowania harmonogramów, Adamiecki stawiał i rozwijał zagadnienia kosztów produkcji. Widział w nich punkt wyjścia i oparcie dla własnych koncepcji organizatorskich. Podejmując ten problem, dał szczególny wyraz nieroze-rwalności postawy technika i ekonomisty w badaniu wytwórczości. Każdy proces, każdy przebieg, każdy zespół czynności bądź operacji rozważał i oceniał przez pryzmat powstających kosztów. Owa świadomość kosztowej strony każdego przedsięwzięcia towarzyszyła Karolowi Adamieckiemu we wszystkich pracach projektowych i uspraw-niających od najwcześniejszych lat jego zawodowej drogi. Nie posługiwał się on okre-śleniem „teoria harmonizacji” w dzisiejszym rozumieniu tego pojęcia. Ale wszystkie elementy, składające się na taką całość, zostały przez niego stworzone, opracowane i upowszechnione. Miało to zasadnicze znaczenie dla planu organizacji.

Według niego, plan organizacji dla każdej wytwórczości ma takie samo znaczenie, jak wykonanie rysunku dla jakiegoś mechanizmu, urządzenia lub gmachu. Dopiero taki plan dostarczy ścisłych wskazówek dotyczących wielkości poszczególnych organów, urządzenia całości oraz warunków do współpracy na wzorcowych obrotach. W czasach Karola Adamieckiego nie zawsze to się udawało. Nagminna bowiem była praktyka sta-wiania warsztatów wytwórczych bez określenia wcześniej dokładnego planu przebiegu pracy zarówno urządzeń, jak i całego zespołu produkcyjnego. Nie dokonywano także

ścisłych badań i obliczeń kosztów czasu każdego organu i ich wzorcowych wydajno-ści. Interesujące są wyniki badań Adamieckiego dotyczące definicji nauki organizacji, koncepcji praw naukowych, zadań kierownictwa i charakterystyki badanej dyscypliny.

Szczególne znaczenie w jego poglądach miało zagadnienie relacji rynku i przedsiębior-stwa. Uważał on za oczywiste, że relacją tą rządzi prawo popytu i podaży.

Postawa Adamieckiego względem funkcjonowania rynku jest dowodem na obec-ność tej koncepcji w jego myśleniu i działaniu organizatorskim (Gruszewski, 2002).

Karol Adamiecki włączył jej wątki w treść obowiązków kierowniczych, wzmacnia-jąc tym samym znacząco menedżerskie instrumentarium o znane w ekonomii sposoby analiz. Jedno jeszcze prawo ogólne było przyjęte przez Adamieckiego, stanowiąc nie-jako punkt wyjścia wszelkich ustaleń: „istnieje zasadnicze prawo ekonomii, prawo naj-mniejszego wysiłku, którym kieruje się cała przyroda, każda istota żyjąca, dążąca do osiągnięcia największego wyniku, przy najmniejszym nakładzie sił i środków. Prawo to obowiązuje również człowieka i jest główną wytyczną wszystkich nauk technicz-nych” (Czech, 2009). Dalej wskazywał, że naczelnym założeniem jest otrzymywanie największego wyniku użytecznego przy najmniejszym nakładzie pracy, energii i innych środków, a niedościgłym ideałem byłaby zamiana całego nakładu na wynik użyteczny.

Nie będąc ekonomistą, Adamiecki problemy ekonomiczne rozumiał w ten sposób, że do dwóch dotychczas istotnych czynników gospodarczych: kapitału i pracy dodał trzeci, niezależny i może najważniejszy czynnik – kierownictwo. Jego spojrzenie na każdy organizm gospodarczy było całościowe. Naukę organizacji i zarządzania trak-tował często jako czynnik korygujący negatywne skutki wolnej konkurencji. Wpływ tej zasady ograniczał do obszaru przedsiębiorstwa, gdzie umożliwiano w ten sposób działanie kierowników różnych obszarów. Według Adamieckiego, nauka organizacji wymaga współdziałania. To zaś wymaga przebudowy świadomości stron uczestniczą-cych w procesie wytwórczym, którego dobrą podstawą powinna być właśnie koncepcja harmonizacji wszystkich jego czynników.

Nawiązuje on do polemicznej oceny praw w nauce organizacji i zarządzaniu. Na przykład według Edwarda Taylora prawa te są stanowione przez człowieka. Adamiecki natomiast był zdania, że nauka ta opiera się na aksjomatach lub prawach przyrody, a takie dziedziny, jak: technika, ekonomia i organizacja, korzystają z tych samych praw podziału pracy, koncentracji i harmonii, oraz że tymi prawami kieruje przyroda. Jest to niewątpliwie problem wciąż wywołujący ożywione polemiki.

Natomiast w usprawnieniach widział nieograniczone wręcz możliwości poprawy wydajności i obniżki kosztów. Tę sprawę powinno powierzać się kierownikom poszcze-gólnych obszarów, których rolę Karol Adamiecki widział na równi z pozostałymi czyn-nikami: kapitałem i pracą. Czy jednak uwzględniał on perspektywę czasu – swoistą wizję przyszłości? Niewątpliwie nie w nowoczesnym rozumieniu tego problemu. Ale widać to, choćby w połączeniu liberalnego charakteru jego teorii z nurtem solidaryzmu społecznego. W tym miejscu zauważa się zbliżenie do uwzględnienia roli kluczowych kompetencji, standardowego założenia podejścia współczesnego.

Wśród wielu znakomitych kielczan, wywodzących się z rodzin zasłużonych dla miasta, osobą zapomnianą i nieobecną w historyczno-kulturowym krajobrazie Kielc jest

profesor Edward Taylor (1884–1964). W dziewiętnastowiecznych Kielcach, wśród wielu znakomitych rodzin mieszczańskich można było spotkać rodzinę Taylorów. Protoplastą tego rodu był Jan Taylor, przybyły ze Szkocji do Krakowa w połowie XVII wieku. Pra-pradziadkiem Edwarda Taylora był generał Robert Taylor odznaczony przez Stanisława Augusta Poniatowskiego orderem św. Stanisława. Jego syn Karol wziął udział w insu-rekcji kościuszkowskiej i tworzeniu Księstwa Warszawskiego. Syn Karola, Robert Tay-lor, za męstwo w powstaniu listopadowym został odznaczony orderem Virtuti Militari.

Synem Roberta Taylora był Stanisław, ojciec przywoływanego tu Edwarda. Stanisław Taylor. który osiedlił się w Kielcach w 1869 roku, był sędzią i adwokatem, należał do obozu narodowego, działał w Towarzystwie Prawniczym, a w latach I wojny światowej w Komitecie Obywatelskim i Ratunkowym w Kielcach.

Jego syn Edward urodził się 26 września 1884 roku w Kielcach. Uczęszczał do kieleckiego Gimnazjum Rządowego, w którym przystąpił do tajnej organizacji. Pisał w swoim pamiętniku: „w naszym kieleckim gimnazjum życie młodzieży było wówczas silnie rozwinięte. Istniały dwie tajne organizacje: socjalistyczna i narodowa. Zostałem z łatwością zwerbowany do drugiej. Wkrótce wybiłem się nawet na jej czoło […] Wro-dzone zainteresowania, a równocześnie konkurencja organizacji socjalistycznej, narzu-ciły mi zajmowanie się zagadnieniami społecznymi”.

W 1903 roku Edward Taylor zdał egzamin maturalny, ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a w 1909 roku uzyskał stopień doktora praw.

Następnie we Lwowie podjął pracę w administracji. Współpracował z Franciszkiem Stefczykiem, pionierem spółdzielczości bankowej w Polsce. Habilitację na Uniwer-sytecie Jagiellońskim poświęcił właśnie temu zagadnieniu, pisząc pracę nt. Pojęcie współdzielczości.

W latach 1917–1919 prowadził zajęcia na Wydziale Prawa oraz w Studium Rol-niczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1919 roku osiedlił się w Poznaniu. Poświęcił się pracy dydaktycznej i naukowej jako profesor ekonomii i skarbowości Wydziału Prawa i Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Poznańskiego. Zasługi Edwarda Taylora dla polskiej nauki i Polski są niezaprzeczalne. Przyczynił się do zorganizowania wyż-szych studiów ekonomicznych w Polsce oraz wypromował wielu doktorów z dziedziny ekonomii. Jednym z jego doktorantów był Jan Nowak-Jeziorański. Był także jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w 1945 roku. Dorobek naukowy Edwarda Taylora jest imponujący, liczy bowiem ponad 300 pozycji. Nie było niemal żadnego aktualnego wydarzenia w życiu gospodarczym, które nie znalazłoby odbi-cia w jego publikacjach. Angażował się bowiem w krzewienie wiedzy ekonomicznej w społeczeństwie, publikując nawet na łamach prasy codziennej (warto przeczytać jego prace: Historia rozwoju ekonomiki, Lublin 1991; Wstęp do ekonomii, Gdynia 1947;

Teoria produkcji, Warszawa–Łódź 1947).

Do oceny jego dokonań należy dodać, że jako publicysta walczył o wolność gospo-darczą i rozwój klasy średniej, był radnym w Radzie Miejskiej miasta Poznania. Działał w organizacji filomackiej ZET, od tego czasu był przyjacielem Romana Dmowskiego.

Był członkiem Ligi Narodowej, do wybuchu II wojny światowej należał do Narodowej Demokracji. Zaś w latach 1921–1924 był członkiem Rady Naczelnej Związku

Ludowo--Narodowego. Jako działacz narodowy i niepodległościowy odegrał ważną rolę w życiu młodych akademików, a później także w pełni wykształconych ludzi i tych, którzy polegli za Ojczyznę.

Edward Taylor w czasie II wojny światowej został wysiedlony przez Niemców do Generalnego Gubernatorstwa i osiadł w Kielcach, gdzie prowadził zajęcia z ekonomii na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich w Kielcach. Po II wojnie światowej powró-cił do Poznania i kontynuował pracę na Uniwersytecie. W roku 1960 przeszedł na eme-ryturę, zmarł 9 września 1964 roku w Poznaniu. Był on przedstawicielem nurtu neo-klasycznego w ekonomii i wybitnym twórcą poznańskiej szkoły ekonomicznej. Obok Władysława i Stanisława Grabskich, Stanisława Głąbińskiego, Romana Rybarskiego, Bolesława Markowskiego należał do czołowych ekonomistów II Rzeczypospolitej.

Jego działalność społeczna i postawa mogą stanowić wzór godny upowszechnienia, a osiągnięcia naukowe i dydaktyczne stawiają go w szeregu zasłużonych obywateli Kielc i naszego kraju.

Kolejnym reprezentantem koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego regionu świętokrzyskiego był Wincenty Kawalec. W 2017 roku minęło 65 lat odkąd Wincenty Kawalec utworzył w Kielcach Oddział Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Win-centy Kawalec urodził się 31 marca 1914 roku w okolicach Opatowa w wojewódz-twie świętokrzyskim. Pochodził z rodziny o tradycjach patriotycznych. Był wielkim społecznikiem. W latach 50. XX wieku pracował w Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Kielcach, w wydziałach planowania i statystyki. Współtworzył wiele stowarzyszeń, m.in. Stowarzyszenie Przyjaciół Kleczanowa (to okolice bliskie jego miejscu urodze-nia), oddziały: PTTK, a 12 maja 1952 roku z jego inicjatywy powstał w Kielcach pierwszy Oddział Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Był autorem licznych prac, związanych w regionem świętokrzyskim, m.in. Kielecczyzna. Rozwój gospodarczy regionu (1965). Jego książka Okręgi przemysłowe i regiony ekonomiczne w Polsce (1974) należała do wiodących wówczas monografii w zakresie polityki regionalnej.

Wincenty Kawalec w latach 1965–1972 był prezesem Głównego Urzędu Statystycz-nego, a w latach 1972–1974 pełnił funkcję ministra pracy, płac i spraw socjalnych.

Podsumowanie

Stanisław Staszic był nie tylko jednym z najwybitniejszych uczonych swojego czasu, ale też wspaniałym animatorem życia gospodarczego, aktywnie uczestniczącym w trudnym procesie wyrównywania poziomów i wykorzystywania szans w Króle-stwie Polskim. Jego patriotyzm i poczucie obywatelskiego obowiązku nakazywały mu angażowanie się jednocześnie na wielu polach, nie tylko gospodarczym, naukowym i dydaktycznym, ale i państwowotwórczym, organizacyjnym, społecznym, politycz-nym, publicystyczpolitycz-nym, a także na działalności praktycznej, w szczególności związanej ze spółdzielczością i świadczeniami ubezpieczeniowymi.

Ocena dorobku Stanisława Staszica ma walor poznawczy, zarówno jeśli chodzi o edukację gospodarczą, jak i ogólną, gdyż nosi wartość uniwersalną, przydatną też w naszych czasach.

Bibliografia

Bielenin, K. (1974). Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich. Warszawa: PWN.

Czech, A. (2009). Karol Adamiecki – polski współtwórca nauki organizacji i zarządzania. Katowice:

Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego.

Gruszecki, T. (2002). Współczesne teorie przedsiębiorstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Karbownik, K. (2013). Organizacja służby medycznej w zakładach górniczo-hutniczych Królestwa Pol-skiego w I połowie XIX wieku. Przyczynek do zagadnienia. W: Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae (2).

Kałamaga, Z. (2013). Od czasów Adamieckiego do współczesności. W: A. Szplit (red.) 200-lecie Huty w Ostrowcu Świętokrzyskim. Kielce: Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.

Kawalec, W. (1965). Kielecczyzna. Rozwój gospodarczy regionu. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydaw-nicza.

Kawalec, W. (1974). Okręgi przemysłowe i regiony ekonomiczne. Warszawa: PWE.

Konefał, J. (red.) (2007). COP. Przeszłość–Teraźniejszość–Przyszłość. Stalowa Wola: Katolicki Uniwer-sytet Lubelski.

Nowak, S. (2017). Rozwój gospodarczy a przemiany społeczne. W: Almanach Świętokrzyski. (t. 2).

Warszawa–Bydgoszcz–Kielce: Oficyna Wydawnicza Edward Mitek.

Różański, W. (red.) (1971). Księga pamiątkowa jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Gór-niczej w Kielcach. Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe.

Szplit, A. (2010). Karol Adamiecki – polski współtwórca nauki organizacji i zarządzania (recenzja).

Ekonomista (2).

Taylor, E. (1991). Historia rozwoju ekonomiki. Lublin: Wydawnictwo Delfin.

Taylor, E. (1947). Teoria produkcji. Warszawa–Łódź: Wydawnictwo Kazimierza Rutskiego.

Taylor, E. (1947). Wstęp do ekonomii. Gdynia: Wydawnictwo Żeglarz.

Taylor, E. (2004). Wstęp do ekonomiki. Poznań: Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Zieliński, J. (1965). Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe.