HISTORIA UBEZPIECZEŃ GOSPODARCZYCH W POLSCE I NA ZIEMI KIELECKIEJ
4. Historia ubezpieczeń w Polsce i na ziemiach Kielecczyzny w latach 1939–1952
Wybuch II wojny światowej oraz wkroczenie wojsk niemieckich i sowieckich na terytorium Polski, zahamował w sposób istotny rozwój funkcjonowania istniejących i działających zakładów ubezpieczeń. Przykładem może być PZUW, który w chwili wybuchu wojny dysponował kwotą ponad 78 mln zł, a po zajęciu ziem polskich przez wojska okupacyjne kwota ta zmalała do 5 mln zł.
Warto zaznaczyć, iż w 1939 roku na tereny państwa polskiego wkroczyło czte-rech sprzymierzonych okupantów, z czego: 51,6% ziem (z blisko 42% ogółu mieszkań-ców państwa polskiego) było pod okupacją sowiecką (Głos Polski, Paryż 1939, nr 5), 48,4% (z około 58% ogółu mieszkańców państwa polskiego) okupowali Niemcy. Nato-miast praktycznie niewiele się mówi, że tereny północno-wschodnie, po porozumieniu sowiecko-litewskim z 10 października 1939 roku, czyli ziemię wileńską (o powierzchni 8,3 tys. km2) przekazano Litwie, w zamian z umożliwienie wojskom sowieckim sta-cjonowanie na tym terenie6. Czwartym okupantem ziem polskich była Słowacja, której Niemcy przekazali: Orawę, Spisz, Kotlinę Zakopiańską i Jaworzynę (około 0,7 km2).
Należy dodać, iż w 1939 roku do Zakopanego wkroczyły wojska słowackie, a nie nie-mieckie. Ten krótki epizod okupowania ziem polskich przez wojska litewskie i słowac-kie, był na tyle mało znaczącym w czasie II wojny światowej, że nie wpłynął w sposób istotny na dezorganizację funkcjonowania ubezpieczeń na ziemiach polskich.
O losach Polski i całego jej społeczeństwa decydowali zatem dwaj okupanci: hitle-rowskie Niemcy i stalinowski Związek Radziecki do czerwca 1941 roku (atak Nie-miec na Rosję). Na ziemiach wschodniej Polski wprowadzono obowiązujący w Rosji
6 W lipcu 1940 roku, na podstawie uchwały tzw. Sejmu Ludowego w Kownie, Litwa stała się Litewską Republiką Radziecką.
Sowieckiej jeden, państwowy system ubezpieczeniowy tzw. Gosudarstwiennoje Stra-chowanije (GOSSTRACH). Spowodowało to całkowitą likwidację działających przed okupacją polskich zakładów ubezpieczeń.
Natomiast działalność zakładów ubezpieczeń na ziemiach włączonych po 1939 roku do Rzeszy i na terenie Generalnej Guberni przedstawiał się inaczej. Na terenach, które zostały włączone do Rzeszy, wszystkie zakłady ubezpieczeniowe zostały zreorga-nizowane i włączone do istniejących niemieckich zakładów ubezpieczeniowych, na podstawie decyzji władz hitlerowskich w Berlinie (Szcześniak, 2012, s. 69). Jedynym zakładem ubezpieczeń, który nie znalazł się w strukturach niemieckich zakładów ubez-pieczeń było Towarzystwo Ubezubez-pieczeń „Piast S.A.”. W całości weszło ono w struktury włoskiego zakładu ubezpieczeń Riunione Adriatica di Sicurta S.A. w Treście.
Na terenie Generalnej Guberni mogły nadal działać prywatne zakłady ubezpieczeń.
Powodem takiej sytuacji był fakt podpisania 21 grudnia 1939 roku przez Hansa Franka rozporządzenia o ubezpieczeniu indywidualnym, w którym czytamy: „Przedsiębiorstwem ubezpieczeniowym, dopuszczonym do dnia 31 sierpnia 1939 roku przez polskie władze nadzorcze do wykonywania czynności w Rzeczpospolitej Polskiej, wolno nadal wykonywać czynności w Generalnym Gubernatorstwie bez specjalnego zezwolenia. Poza tym wypad-kiem wolno wykonywać działalność ubezpieczeniową tylko za zezwoleniem kierownika Wydziału Gospodarczego w Urzędzie Generalnego Gubernatorstwa” (Szcześniak, 2012, s. 69). Natomiast, jedynym naprawdę liczącym się zakładem ubezpieczeniowym, posiada-jącym pewną swobodę działania na terenie Generalnego Gubernatorstwa był PZUW, gdyż władze niemieckie musiały liczyć się z powszechnością ubezpieczeń rolnych i od ognia, a z tym są związane zagadnienia prewencyjne i odszkodowawcze. Z czasem władze nie-mieckie zmieniły istniejący podział administracyjny, tworząc pięć dystryktów, podzielonych na tzw. Kreishauptamty (starostwa), obejmujące tereny kilku dawnych polskich powiatów:
Kraków, Warszawa, Lublin, Galicja i Radom (zasięg w 80% dzisiejszego województwa świętokrzyskiego: powiat kielecki, konecki, jędrzejowski, buski, starachowicki i opatowski).
Zgodnie z zarządzeniem powiernika Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wza-jemnych, głównego dyrektora na obszar Prus Wschodnich z 8 marca i 8 kwietnia 1940 roku, rozpoczęły pracę inspektoraty powiatowe w: Kielcach, Jędrzejowie i Stara-chowicach. Oddział w Kielcach objął swoim zakresem 13 inspektoratów powiatowych.
Główną siedzibą Hauptgeschäftsstelle (Oddziału) Kielce stał się budynek przy ulicy Wspólnej 5, a w chwili przejęcia go w 1944 roku przez wojsko, siedziba oddziału została przeniesiona do budynku mieszczącym się przy ulicy Wesołej 43. Od chwili rozpoczęcia działalności, oddział ten skupił się na pomocy udzielanej ofiarom oraz wspierał odbudowę gospodarstw, które uległy zniszczeniu w okresie represji oraz kar-nych ekspedycji okupanta. Pomocą zostali objęci mieszkańcy ze wsi spacyfikowakar-nych w 1940 roku w czasie akcji, zorganizowanej przez Niemców przeciwko oddziałowi majora „Hubala” (Secomski, 1958, s. 117). Ponadto, działalność prewencyjna Oddziału Kieleckiego w latach okupacji była skierowana na staraniach, które zmierzały do orga-nizowania i powstawania Ochotniczych Straży Pożarnych (OSP). Starania te miały poparcie władz okupacyjnych, które były poddane nadzorowi Ordnungspolizei (policji porządkowej) (Kosik i Świtalski 1999, s. 66, 67).
GENERALNE GUBERNATORSTWO
PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY 1941–1945
powiaty miejskie
Rysunek 2. Podział administracyjny Generalnego Gubernatorstwa – dystrykty i Kreishauptamty w latach 1941–1945.
Źródło: zob. http://www.polskaniezwykla.pl/web/route/655,radomskie-miejsca-pamieci-ii-wojny-swiatowej.html (22.07.2017).
W dniach 18 i 19 października 1944 roku odbyło się w Kielcach spotkanie przed-stawicieli inspektoratów powiatowych z: Kielc, Włoszczowej, Jędrzejowa, Wolbromia i Starachowic. Podczas obrad były omawiane problemy związane np.: z działalnością Inspektoratu w Kielcach, dotyczącą wojsk okupacyjnych, które zajęły budynek inspek-toratu, zaś jego działalność w tym czasie była prowadzona w prowizorycznym lokalu (był on zamknięty przez dwa miesiące – sierpień/wrzesień 1944 roku). Natomiast ustęp-stwem władz niemieckich było swobodne poruszanie się pracowników po inspektoracie, poprzez otrzymanie odpowiednich legitymacji. Problemy, na które napotykał Inspektorat w Jędrzejowie były zgoła inne. Dotyczyły one odrywania pracowników od bieżącej pracy i angażowania ich do prac fortyfikacyjnych. Innym problemem było uniemożliwienie swobodnego poruszania się po zakładzie pracowników w nocy, z powodu odebrania im przepustek nocnych. Podobne problemy w funkcjonowaniu, jak Inspektorat w Kielcach, miała siedziba Inspektoratu we Włoszczowej, gdzie budynek inspektoratu zmieniał dwu-krotnie adres, wskutek przejmowania go przez wojska niemieckie. W efekcie inspektorat przeniesiono do pomieszczeń, które nie spełniały podstawowych standardów pracy.
Po odejściu wojsk niemieckich z Kielc 15 stycznia 1945 roku, PZUW pracowało na dotychczasowych zasadach: Oddział PZUW w Kielcach powrócił do siedziby przy ulicy Wspólnej 5, natomiast Inspektorat Kielecki zajął budynek przy ulicy Sienkiewi-cza 72. Struktura pracy urzędu pozostała bez zmian.
Od 1946 roku w Kielcach rozpoczął działalność wojewódzki Inspektorat PZUW.
Pierwszym kierownikiem tego inspektoratu był Jerzy Deduchowski, a następnie Stani-sław Jamróg. Jednym z pierwszych ajentów (od 30 czerwca 1945 roku) był mieszkaniec Suchedniowa Aleksander Gałczyński.
Rysunek 3. Kielecki Oddział PZUW przy ulicy Wspólnej 5 Źródło: Kosik, Świtalski (1999, s. 72).