W czerwcu 1762 roku umiera nagle Jan Małachowski, wówczas przed jego żoną (wdową) Izabelą oraz synami: Mikołajem (lat 32), Stanisławem (lat 26), Jackiem (lat 25) i Antonim (lat 23), staje niezwykle trudne zadanie dalszej realizacji industrialnego dzieła męża i ojca. Owa trudność nie wynikała raczej z wieku synów. Byli oni bowiem już dorośli, najmłodszy Antoni, miał 23 lata, czyli był w tym wieku, w którym jego ojciec Jan Małachowski, był już nader aktywny w życiu publicznym i gospodarczym.
Jednym z istotnych powodów powodzenia Jana Małachowskiego była jego wyjąt-kowa aktywność, zapalczywość gospodarcza i pozycja publiczna, którą wypracował sobie i z którą znacznie łatwiej mu było realizować zadania gospodarcze dla swojej rodziny, całego rodu czy wreszcie kraju.
Nawet przy wielce krytycznym osądzie, przywoływanego już poglądu Władysława Konopczyńskiego na osobę Jana Małachowskiego, to właśnie te przezeń wskazywane cechy, wręcz pazernego gromadzenia dóbr, w połączeniu z talentem gospodarczym,
36 Dalsze losy fabryki pomykowskiej były związane z decyzją Naczelnika Tadeusza Kościuszki, dotyczącą przeniesienia (w okresie Powstania Kościuszkowskiego) zakładu do Warszawy. Pomimo to produkcja w zakładzie w Pomykowie trwała nadal, również w okresie wojen napoleońskich, aż do Powstania Listopadowego. W roku 1831 wojska rosyjskie unicestwiły zakład, w odwecie za powstanie.
oraz innymi jego uzdolnieniami, doprowadziły do tak wielkiej świetności rodu i stanu gospodarczego dóbr „Końskie Wielkie”.
Przesłanki prawne i rodzinne oraz stanowisko ojca za życia, skłaniałyby do prze-kazania schedy po ojcu najstarszemu synowi – Mikołajowi, który dzięki zapobiegliwo-ści, staraniom ojca i edukacji (również zagranicznej) oraz z racji wieku, powinien być przygotowany do pełnienia funkcji następcy.
Tak się jednak nie stało. Wszyscy synowie Jana Małachowskiego, darząc matkę szczególną sympatią, podjęli wspólną z nią decyzję, powierzając jej dalsze formalne zarządzanie masą majątku spadkowego, wyznaczając sobie pozycje współgospodarzy (a raczej doradców) w matczynym zarządzaniu.
Zresztą, poza Jackiem, pozostali bracia, łącznie z matką, nawet sprawnie spełniali funkcję zarządzania gospodarką dóbr, ale nie mieli ojcowskiej wizji i potrzeby szcze-gólnego rozwoju industrialnego potencjału dóbr.
Ten stan rzeczy, po 15 latach gospodarowania Izabeli, Jerzy Piwek (2015) oce-nia następująco: „należy zauważyć znaczny spadek dochodowości w okresie 15 lat po śmierci wielkiego ich twórcy [zob. tabela, s. 52]. Spowodowane to było zapewne wcześniejszym ich podziałem między spadkobierców, co formalnie nastąpiło dopiero w 1777 roku. Nie można również wykluczyć braku zaangażowania, a bardziej zajęcie się sprawami politycznymi, jak to było szczególnie w przypadku Stanisława Małachow-skiego – marszałka Sejmu Wielkiego”.
Stanisław Nowak, wspominając również o obiektywnych przyczynach słabnię-cia polskiej gospodarki, w tym także przemysłu dóbr Małachowskich, pisze: „Polska doznaje srogich doświadczeń ustrojowych (poczynając od rozbioru roku 1772). Rów-nież rodzina Małachowskich, staje przed nowymi wyzwaniami dla dóbr rodowych, a synowie Jana, budują własne kariery, tworząc nowe rodziny, zabiegają o znaczące miejsce w strukturach państwa. I choć ojciec Jan, pozostawił znaczny, a nawet olbrzymi majątek, a matka dość długo próbuje nim sprawnie administrować, to postanowiony we wspomnianym 1777 roku, podział majątku powoduje, że »Końskie Wielkie«, w końcu XVIII i następnym wieku, wielkimi są już tylko z nazwy (coraz rzadziej używanej).
I mimo, że każdy z braci Małachowskich, tworzy swą siedzibę rodową, próbując kon-tynuować – w jakimś sensie – działalność ojca, to jednak mimo znaczącego wpływu i znaczenia Małachowskich w Polsce XVIII z przełomem XIX wieku (a szczególnie Jacka i Stanisława), ich działalność i rola, nie dorównują rozmachem i dokonaniami poczynaniom ojca”37.
Dla rodu Małachowskich, podobnie jak dla obywateli całej Rzeczypospolitej, I roz-biór Polski był szokiem szczególnym. Jednak te fakty, jak dowodzą doświadczenia historyczne, przysporzyły zwolenników reformatorskiej części społeczeństwa. Zresztą pewnie ten moment rozbiorowy, przyspieszył potrzebę zmiany „warty” w rodzie i podziału majątku w 1777 roku. Synowie Jana Małachowskiego, przyjmując swoje części spadkowe, wprowadzili na nich własne systemy zarządzania, ale najbardziej
37 Stanisław Nowak (2015a, s. 108), uważa, że gdyby nie serwilizm Jacka wobec Moskwy, mógłby on spełniać porównywalną ojcu rolę.
potrzebę reform industrialnych rozumiał najzdolniejszy ekonomicznie i najsprawniej-szy gospodarz – Jacek.
Pozostali bracia, w okresie 15-lecia administrowania dobrami przez matkę, ośrod-kami przemysłowymi „Końskich Wielkich”, w zasadzie zachowali stan zrealizowany przez Jana Małachowskiego, chociaż z pewnymi modyfikacjami38.
W tym czasie ożywiły się inwestycje konkurentów. W kluczu samsonowskim i suchedniowskim dóbr biskupstwa krakowskiego, powstały dwa wielkie piece oraz siedem fryszerek i cztery kowalichy (Suliga, Karbowniczek, Karwan, 2015, s. 42).
Aktywność inwestycyjna w przemyśle zbrojeniowym, rozpoczęta w latach 80.
XVIII wieku i kontynuowana uchwałami Sejmu 4-letniego, przyspieszyła znacznie rozwój przemysłu górniczo-hutniczego Rzeczypospolitej, a Staropolskiego Okręgu Przemysłowego – szczególnie. W 1782 roku, według Józefa Osińskiego (1782, Tabela generalna), funkcjonowały w kraju 33 wielkie piece (zob. Nowak, 2014b, s. 66), z czego w Staropolskim Okręgu Przemysłowym było ulokowanych ponad 70% stanu.
W dobrach Małachowskich działało siedem pieców (w tym dwa nieczynne w Janowie) oraz 29 fryszerek i kuźnic z dymarkami. Wielkością i rodzajami produkcji Małachow-scy zaczęli ponownie dominować w Staropolskim Okręgu Przemysłowym (SOP), pro-dukując tygodniowo ponad 7 ton surówki wobec 4 do 5,5 ton w innych piecach dóbr szlacheckich w SOP (Suliga, Karbowniczek, Karwan, 2015, s. 40, 41). Co istotne, nowy piec Jacka Małachowskiego w Antoninowie39 skalą produkcji ponad 7 ton tygodniowo, w zasadzie dorównywał piecom zagranicznym, w tym szwedzkim i angielskim (Suliga, Karbowniczek, Karwan, 2015, s. 41).
Kolejnym znaczącym, a inspirującym Staropolskie Zagłębie Przemysłowe do wzmożenia działalności przemysłowej, była inspekcyjna podróż króla Stanisława Augu-sta Poniatowskiego po ziemiach Polski Południowej, zrealizowana w 1787 roku, jako fragment podróży na kaniowskie spotkanie z carycą Katarzyną (zob. więcej Nowak, 2015b, s. 59–82).
Owa podróż królewska nawiązywała do jego planów reform gospodarczych naprawy ustroju państwa, realizowana szczególnie wyraźnie po 1787 roku poprzez decyzję Sejmu Wielkiego (Nowak, 2015b, s. 61). Relacja z owej podróży, w opisie Adama Naruszewicza (1787, s. 497 i n.), potwierdza szczególne zainteresowanie i goto-wość realizacji szerokiej gamy produktów przemysłowych z zakładów, będących u ich administracji (Olszewski, 2014, s. 79–90).
Ówczesne moce produkcyjne zakładu w Ruskim Brodzie (klucz Borkowice) z 1779 roku, jak podaje Andrzej Fajkosz (1978, s. 7), pozwalały na odlanie: 198 bomb 32-funtowych, 388 granatów 32-funtowych, 811 granatów 8-funtowych, 427 kul 12-fun-towych, 120 kul 6-funtowych oraz 883 kul 3-funtowych.
38 Wśród nowych, znaczących nabytków należałoby wymienić przejęty przez Jacka Małachowskiego w 1774 roku od Czartoryskich wielki piec w Królewcu k/Radoszyc, wybudowany około 1768 roku.
39 Piotr Olszewski (2014) podaje, że piec w Antoninowie potrafił wyprodukować nawet 10,5 ton surówki tygodniowo. Podobną skalę wytopu podaje Stanisław Nowak (2015b, s. 78).
W zakładzie w Rudzie, wizytujący król oglądał fabrykę drutu, od najgrubszego do najcieńszego „produkowane przez machiny do ciągnienia różnego gatunku tychże drutów” (Naruszewicz, 1787, s. 501).
Wreszcie 18 lipca 1787 roku wizytował król „perłę” wielkich pieców rodu Mała-chowskich, wielki piec hutniczy w Antoninowie Jacka Małachowskiego, produkujący, jak wspomniano, nawet do 10,5 ton surówki żelaznej tygodniowo, o którym współcze-śni wyrażali się entuzjastycznie. Adam Naruszewicz (1787, s. 486) pisze: „Fabryka ta z najlepszymi cudzoziemskimi zrównać się może”40.
Podsumowanie
Polskie oświecenie, to czasy, w których były budowane zalążki gospodarki rynko-wej, charakterystyczne dla nadchodzącej nowej epoki gospodarczo-społecznej, kapita-lizmu.
Rodzący się nowy model gospodarki kapitalistycznej stopniowo zastępował formy rynku średniowiecznego ustroju feudalnego. Ich dowodem była stopniowa likwida-cja wielu feudalnych instytucji, jak choćby obowiązek składów, jarmarków, systemu cechowego i bractw rzemieślniczo-kupieckich. Były one zastępowane przez instytucje i systemy organizacji produkcji i dystrybucji towarowej, charakterystyczne dla nowej formy ustrojowej.
Polskim przykładem owych przemian na obszarze Staropolskiego Okręgu Prze-mysłowego, w dobrach „Końskie Wielkie” Małachowskich, było budowanie modelu gospodarczego w ośrodkach przemysłu górniczo-hutniczego żelaza, już według nowych metod industrializacji (nowe akcenty w zakresie: wydobycia i przeróbki rud żelaza, rozbudowy kompatybilnych względem siebie zakładów przemysłowych, środków transportu, towarzyszących ośrodków gospodarczych, przedsięwzięć urbanizacyjnych, nowych zasad zbytu towarów, funkcjonowania pośrednictwa handlowego, sposobów finansowania inwestycji).
W tych dobrach wszystko działo się stosunkowo szybko. Tylko w czasie około trzydziestoletniej działalności gospodarczej Jana Małachowskiego, nastąpiły ogromne, wręcz rewolucyjne przemiany techniczne i technologiczne oraz jakościowo-ilościowe (zwłaszcza w zakładach przemysłu żelaznego).
W ślad za tym, postępowały znaczące przeobrażenia w otoczeniu przedsięwzięć przemysłowych, a w tym zakresie organizacji pracy, inwestowania i zarządzania.
Najwolniej niestety dokonywały się przeobrażenia w sferze społecznej – mentalno-ściowej, ustrojowej czy politycznej, które stały się znaczną przeszkodą w powodzeniu oświeceniowej misji przyspieszenia rozwoju gospodarczego Polski i zatrzymania jej rozkładu polityczno-gospodarczego.
40 Bliżej o przydatności potencjału zakładów Małachowskich w królewskiej ocenie ówczesnego stanu gospodarki, zob. S. Nowak (2015b).
Bibliografia
Bogucka, M. (1973). Dawna Polska. Cz. V. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Brzozowicz, A. (2008). Magnateria na koneckich włościach. Genealogia rodów Odrowążów, Małachow-skich, Tarnowskich. Warszawa: Wydawnictwo Kontrast.
Butterwick, R. (2010). Wprowadzenie. W: Rozkwit i upadek I Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnic-two Bellona.
Carossi, J.F. (1784). Artykuł. W: Pamiętnik Historyczno-Polityczny. (t. VII–IX).
Davies, N. (1992). Boże igrzysko. Historia Polski. (t. 1). Kraków: Wydawnictwo Znak.
Davies, N. (1999). Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo Znak.
Fajkosz, A. (1978). Tradycje przemysłowe Stąporkowa. W: Wczoraj i dziś stąporkowskich odlewni. Stą-porków: nakładem własnym OŻS.
Guldon, Z. i Kaczor, J. (1994). Górnictwo i hutnictwo w Staropolskim Okręgu Przemysłowym w II poło-wie XVIII poło-wieku. Kielce: Towarzystwo Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego w Kielcach.
Guldon, Z. i Wijaszka, J. (1991). Magnateria a rozwój przemysłu w Staropolskim Okręgu Przemysłowym.
W: W. Caban i B. Markowski (red.). Aktywność gospodarcza ziemiaństwa w Polsce w XVIII–XX w.
Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego.
Kardyś, P. i Sopoćko, A. (red.) (2016). Z dziejów regionu świętokrzyskiego. W: Almanach Świętokrzyski.
(t. 1).
Kitowicz, J. (1951). Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III. Wrocław: Biblioteka Naro-dowa.
Kloch, B. (2014). O pozyskiwaniu skarbów ziemi, czyli o sztuce górniczej na Śląsku. W: S. Nowak (red.).
Przemysł wydobywczo-przetwórczy węgla i rud żelaza a rozwój gospodarczy. Warszawa – Bydgoszcz:
Oficyna Wydawnicza Edward Mitek.
Konopczyński, W. (1911). Polska w dobie wojny siedmioletniej. Cz. II: lata 1759–1765. W: Monografie w zakresie dziejów nowożytnych. Kraków–Warszawa: Wydawca: Szymon Askenazy.
Korzon, T. (1883). Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, 1764–94, badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego. (t. 2). Kraków: Akademia Umiejętności.
Kurowski, S. (1963). Historyczny proces wzrostu gospodarczego: analiza trendów sekularnych na pod-stawie produkcji żelaza i stali. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Naruszewicz, A. (1805). Diariusz podróży Stanisława Augusta Króla na Ukrainę w roku 1787. Warszawa.
Nax, J.F. (1956). Wybór pism. Wstęp i wybór W. Sierpiński. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Nowak, S. (2014a). Od redakcji słów kilka. W: S. Nowak (red.). Przemysł wydobywczo-przetwórczy węgla i rud żelaza a rozwój gospodarczy. Warszawa–Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Edward Mitek.
Nowak, S. (2014b). Górnictwo i hutnictwo żelaza w czasach schyłku i upadku I Rzeczypospolitej (w oce-nie Józefa Osińskiego oraz czasów nam współczesnych). W: S. Nowak (red.). Przemysł wydobyw-czo-przetwórczy węgla i rud żelaza a rozwój gospodarczy. Warszawa–Bydgoszcz–Kielce: Oficyna Wydawnicza Edward Mitek.
Nowak, S. (2015a). Jan Małachowski – w gronie prekursorów idei i praktyki gospodarczej polskiego oświecenia. W: W. Pasek (red.). Rola rodu Małachowskich w dziejach Ziemi Koneckiej. Końskie:
Wydawca: Muzeum Regionalne PTTK w Końskich.
Nowak, S. (2015b). Industrialne aspekty królewskiej wizytacji Staropolskiego Okręgu Przemysłowe-go w trakcie kaniowskiej podróży (1787 r.) Stanisława Augusta PoniatowskiePrzemysłowe-go. W: J. Jaskiernia i R. Kubicki (red.). Pomiędzy światem polityki a życiem naukowym. Kielce: Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Nowak, S. (2016). Miasto Końskie Wielkie – wśród wzorów urbanistycznych epoki polskiego oświecenia.
W: Almanach Świętokrzyski. (t. 1).
Nowak, S. (2017). Dzieje i dorobek Stąporkowa – Wielki piec żelazny i jego wiodąca rola w przemy-słowej działalności dóbr „Końskie Wielkie”. W: Almanach Świętokrzyski. (t. 2).
Nowak, S. (w przygotowaniu do druku). Kopalnictwo rud żelaza w I Rzeczypospolitej XVIII wieku.
W: Almanach Świętokrzyski.
Nowak, S. (w przygotowaniu do druku). Refleksje nad historią świętokrzyskiego procesu industrializacji – do XX wieku – z uwzględnieniem dziejów górnictwa i hutnictwa żelaza. W: Almanach Święto-krzyski. (t. 4).
Olszewski, P. (2013). Kanclerz Jacek Nałęcz Małachowski 1737–1821. Kielce: Wydawca JP.
Olszewski, P. (2014). Małachowscy – promotorzy działań gospodarczych Staropolskiego Okręgu Przemy-słowego w II połowie XVIII wieku (na przykładzie Końskich Wielkich). W: S. Nowak (red.). Przemysł wydobywczo-przetwórczy węgla i rud żelaza a rozwój gospodarczy. Warszawa–Bydgoszcz–Kielce:
Oficyna Wydawnicza Edward Mitek.
Osiński, J. (1782). Opisanie Polskich Żelaza Fabryk, którym świadectwa historyków wzmiankuiących mieysca minerałów przytoczone. Warszawa: Front Cover.
Pazdur, J. (1957). Materiały do dziejów hutnictwa żelaza w Polsce w XVIII wieku. W: J. Pazdur (red.).
Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa w Polsce. (t. 1). Wrocław: Ossolineum.
Pazdur, J. (1957a). Stan badań nad dziejami górnictwa i hutnictwa w Polsce. W: J. Pazdur (red.). Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa w Polsce. (t. 1). Wrocław: Ossolineum.
Piwek, J. (1999). Działalność gospodarcza Małachowskich w XVIII i XIX wieku. Kielce: Federacja Sto-warzyszeń Naukowo-Technicznych NOT. Rada Wojewódzka.
Piwek, J. (2015). Sumariusz generalny dóbr Jana Małachowskiego z 1777 roku. W: W. Pasek (red.).
Rola rodu Małachowskich w dziejach Ziemi Koneckiej. Końskie: Wydawca: Muzeum Regionalne PTTK w Końskich.
Rostworowski, E. (1956). Sprawa zaplecza przemysłowego dla armii na Sejmie Czteroletnim. W: Kwar-talnik Historii Kultury Materialnej 62 (4–5).
Suliga, J., Karbowniczek, M. i Karwan, T. (2015). Ocena poziomu technicznego hutnictwa w dobrach Małachowskich. W: W. Pasek (red.). Rola rodu Małachowskich w dziejach Ziemi Koneckiej. Końskie:
Wydawca: Muzeum Regionalne PTTK w Końskich.
Tańska-Hofmanowa, K. (1876). Dzieła. (t. 5). Warszawa:
Tazbir, J. (2013). Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit–upadek–relikty. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje.
Zawadzki, H. (1993). Fabryka broni w Końskich-Pomykowie. W: Koneckie Zeszyty Historyczne (1).
Zawadzki, H. (1994). Koneckie powozy. Konecka fabryka powozów w XVIII i XIX wieku. Koneckie Zeszyty Historyczne (5).
Żurawska, T. (1982). Organizacja produkcji paradnych pojazdów w Polsce w XVI–XVIII w. W: Kwar-talnik Historii Kultury Materialnej 30 (1).
Żurawska, T. (1989). Paradne powozy w Polsce w XVII–XVIII wieku. Warszawa–Kraków: b.wyd.
Sandra Nowak2