O Józefie Osińskim i czasach powstania Opisania… 10

1.1. Autorzy piszący o Kazimierzu, Hermanie¹¹ (Józefie)¹² Osińskim (1738¹³–1802), z reguły, niewiele miejsca poświęcają jego życiu prywatnemu.

Przywoływany Piotr Olszewski (2013, s. 150 i n.), pisze o nim: „od 1755 r. w zako-nie pijarów (stąd imię zakonne Józef) od 1787 r. superior […], w 1768 r. przebywał w Wiedniu i Paryżu, w 1800 r. wykładał w Collegium Nobilium, jeden z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk”.

Ta, dość skąpa w formule, prezentacja postaci Józefa Osińskiego, nabiera szcze-gólnych blasków, kiedy dokonamy analizy znaczeniowej i dokonań przywoływanych tu nazw instytucjonalnych; Zakonu pijarów, Collegium Nobilium czy Towarzystwa Przy-jaciół Nauk. Każdej wielce zasłużonej instytucji w promowaniu oświeceniowych idei w Rzeczypospolitej, a szczególnie – w edukacji społecznej.

10 Niniejsze opracowanie oparte jest m.in. na pracy Stanisława Nowaka (2014, s. 111–138). Zob.

też tego autora (2017, s. 40–65).

11 Kazimierz i Herman, to świeckie imiona Osińskiego.

12 W służbie zakonnej, posługiwał się Kazimierz, imieniem Józef, bardziej znanym przez mu współ-czesnych i potomnych.

13 Był więc Józef Osiński, prawie rówieśnikiem swojego mecenasa i patrona naukowego w dziedzinie literatury industrialnej, Jacka Małachowskiego.

Objaśniając zadania realizowane przez Zakon pijarów, Maria Bogucka (1973, s. 350 i n.), pisze: „duże znaczenie dla odrodzenia kulturalnego kraju miało zapocząt-kowanie reformy nauczania. Podjęli ją przede wszystkim pijarzy, wprowadzając, do swych szkół nauki przyrodnicze i rozpoczynając walkę z ciemnotą oraz zabobonami.

Reformę szkół pijarskich przeprowadził jeden z największych postępowych działaczy tego okresu, ksiądz Stanisław Konarski. Z założonego przezeń w 1740 roku Collegium Nobilium, wyszedł zastęp młodzieży o rozbudzonych zainteresowaniach naukowych i politycznych, przede wszystkim zaś ożywionej duchem szczerego patriotyzmu”.

Tytaniczna wręcz praca własna nad poszerzaniem swojej wiedzy, a także patrio-tyczna potrzeba krzewienia jej w społeczeństwie, tak bardzo osłabionej po wielu latach szlacheckiego obskurantyzmu¹⁴, zjednają księdzu Józefowi, wielkiego sojusznika, Hia-cynta Małachowskiego, podobnego w charakterze dążenia do celów i zwolennika solid-nej pracy organiczsolid-nej. O tym związku zainteresowań, tak pisze Piotr Olszewski (2013, s. 153): „w osobie Osińskiego znalazł Jacek Małachowski człowieka o nieustrudzonej pracowitości i zapale do nauki, a to sobie bardzo cenił. Osiński łamał wielowiekowe stereotypy i szedł z przesłaniem narzuconym przez rodzący się świat wielkich prze-mian, zwany Oświeceniem”. Stąd dalej podaje Piotr Olszewski (2013, s. 161): „Jacek Małachowski w gronie Polaków wyróżniał pijara J. Osińskiego, którego prace finanso-wał i która zaowocofinanso-wała wyjątkowym i wybitnym dziełem Opisanie…”.

1.2. Czasy, w których Józef Osiński tworzył Opisanie... i Naukę..., mimo ciążącej (zdaniem części historyków) nad państwowością Rzeczypospolitej swoistej klątwy dla jej istnienia¹⁵, w gospodarce Korony i Litwy, a szczególnie wskutek działań obozu zwolenników reformowania Rzeczypospolitej (m.in. w oparciu o rozwój i postęp gospo-darczy), wydają się przynosić nadzieje naprawy.

Maria Bogucka (1973, s. 366 i n.) tak przywołuje ten okres w dziejach Polski, po pierwszym rozbiorze w 1772 roku: „Cios pierwszego rozbioru, chociaż bardzo dotkliwy, nie oznaczał jeszcze katastrofy dla Rzeczpospolitej. Byt państwa polskiego nie został unicestwiony. Wprawdzie terytorium jego skurczyło się o ponad 200.000 km², to jest o 30%, a ubytek liczby ludzkości wyniósł nawet około 35%, jednakże wsku-tek dość znacznego przyrostu ludności od połowy XVIII wieku (średnia zaludnienia z 19,6 mieszkańców na 1 km² Korony, w 1720 roku wzrosła do 27,5). Oznaczało to pozostanie w granicach Rzeczpospolitej ponad 7 milionów ludzi (w czasach saskich było tylko 6 milionów). W dodatku, mimo niekorzystnej sytuacji zewnętrznej, lata po pierwszym rozbiorze stanowiły okres pomyślnego rozwoju gospodarczego i kultural-nego. Można było przypuszczać, że idą nowe czasy, w których zostaną pomyślnie roz-wiązane istotne problemy Rzeczpospolitej”.

14 Wspomniane krzewienie wiedzy z wielu dziedzin, przejawia się m.in. w promowaniu przez J. Osińskiego, konieczności używania piorunochronów. Poświęca temu odrębną pozycję wydawniczą:

Sposób ubezpieczający życie i majątek od piorunów przez księdza Józefa Osińskiego wyłożony z figurami (Warszawa 1784). Jest to pierwszy w Polsce poradnik tego typu.

15 Tak wydają się dowodzić zwolennicy tzw. krakowskiej szkoły historyków.

W ten nurt konstatacji Marii Boguckiej, znakomicie wpisuje się publikacja Józefa Osiń-skiego Opisanie…, wydana 10 lat po pierwszym rozbiorze Polski, a dowodząca postępują-cych działań reformatorskich w gospodarce. Miała spełniać rolę swoistego poradnika (pod-ręcznika), pomocnego w procesach inwestycyjnych, rozwijających polski przemysł żelazny.

Inny badacz – Roman Matuszewski (2001, s. 250), ujmuje rzecz podobnie: „okres 15 lat (od 1773 do 1788) to w dziejach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego epoka względnego spokoju politycznego, stopniowej poprawy sytuacji gospodarczej, reali-zacji przyjętych na sejmach 1773, 1775 i 1776 roku skromnych reform. Król zgromadził wokół siebie¹⁶ zwolenników wzmocnienia władzy centralnej i rozbudowy armii (Jacek Małachowski, Stanisław Małachowski, Joachim Chreptowicz, Jan Daniel Komarzewski) oraz ludzi światłych i uczonych. W 1787 roku zmieniła się sytuacja międzynarodowa”.

1.3. Właśnie ów 1787 rok, wydaje się być dla króla i obozu reform – szczegól-nym¹⁷, zasługującym na uwagę. Ponad 15 latach od pierwszego rozbioru, miały miejsce gruntowne działania nad przebudową Rzeczypospolitej. Były to przemiany różnego rodzaju (czasem bardziej próby podejmowane przez obóz reform), które swoim dzia-łaniem przełamywały skostniałe, niedołężne struktury ustrojowe, polityczne, społeczne czy gospodarcze¹⁸. Wprowadzanie do różnych dziedzin: ustroju państwa, życia publicz-nego, gospodarki, systemu prawpublicz-nego, kultury, nauki, edukacji społecznej, idei silnego państwa w całości, choć niedostateczne, jak na potrzeby zachowania państwa i jego gospodarki; nie tak doniosłe, jak w przodujących państwach ówczesnej Europy (Anglii, Francji) – jednak kruszyły stopniowo narosłe od wieków przeszkody rozwoju państwa, skrupulatnie podsycane przez późniejszych zaborców.

Gorset protektoratu rosyjskiego (trwającego od Sejmu Niemego 1717 roku), naci-ski innych państw, szczególnie ościennych (Prus i Austrii) oraz obstrukcja wewnętrzna w kraju (realizowana często za przyczyną wymiernych profitów dla licznych rodów magnackich i ich popleczników), słabość ustrojowa i obronna, narzucona Rzeczypospoli-tej przez postanowienia Sejmu Niemego (obradującego pod przemocą obcych bagnetów), tworzyły bariery, które stały się – po części – przyczyną tezy o przekleństwie (fatum) nad losami Rzeczypospolitej. Wobec trudności w realizacji zmian generalnych, zwolennicy reform starali się poluzowywać okowy, czekając okazji do pełnej eliminacji ograniczeń.

1.4. W ten sposób, w okresie pierwszych 15 lat od pierwszego rozbioru, powstały projekty, a następnie:

– powołano Komisję Edukacji Narodowej w 1773 roku, – ustanowiono w 1775 roku Radę Nieustającą,

16 Wobec chwiejności osoby Stanisława Augusta, to raczej wokół króla, jako instytucji, gromadziły się rzesze zwolenników reform.

17 Chyba niedostatecznie postrzeganym, co do przejawów determinacji króla i obozu go popierającego, w zakresie konieczności podejmowania środków naprawy Rzeczypospolitej.

18 Wszak na zachodzie Europy rodzą się warunki społeczno-gospodarcze, określane później mianem rewolucji przemysłowej i społecznej, a hasła te przenoszone są do Polski. Ponadto, prądy idei oświecenia, specyficznej rewolucji kulturalnej, przychodzą do kraju, szerokim strumieniem.

– zaczęto reformować prawo o miastach i ich zarządzaniu,

– reformowano stopniowo skarb i system jego dochodów (w 1775 roku),

– Komisja Skarbowa, przejęła starania o rozwój komunikacji, realizację robót publicz-nych, podjęła pracę nad rozwojem przemysłu (także obronnego) i handlu,

– w 1782 roku król powołał Komisję Kruszcową, z zadaniami ministerstwa przemy-słu (i nie tylko)¹⁹,

– służby departamentu wojskowego podjęły prace nad wzmocnieniem sił wojsko-wych i obronności kraju,

– w 1776 roku sejm, na wniosek króla, zlecił Andrzejowi Zamoyskiemu (1716–1792) przygotowanie projektu kodyfikacji prawa Rzeczypospolitej,

– w 1788 roku pracę rozpoczął nowy sejm, zwany później Czteroletnim albo Wielkim, który odegrał w dziejach państwa i narodów Rzeczypospolitej – rolę szczególną, – odrębnym, koniecznym do odnotowania, faktem jest rola i rozwój polskiej kultury

Oświecenia, w omawianym okresie stanisławowskim.

1.5. Powstała także nowoczesna polska myśl polityczna, reprezentowana m.in.

przez: Hugo Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewicza, a nieco później Stanisława Sta-szica oraz liczne grono innych myślicieli. Nowe badania naukowe dowodzą, iż Stani-sław (August) Poniatowski miał w tym względzie również znaczący udział (Butterwick, 2010, s. 236 i n.).

Sejm i król pomni niechlubnej, a wymuszonej na nich, akceptacji traktatów roz-bioru z 1772 roku²⁰ (30 września 1773 roku²¹), przyjęli ustawy²², które wraz z innymi aktami z ich mocy wydanymi, oraz przede wszystkim z działaniami praktycznymi, realizowały powolny proces naprawy państwa i jego gospodarki.