Kiedy historię rozwoju gospodarczego Konecczyzny i miasta Końskie w XIX wieku, odniesiemy do rozwoju przemysłowego i urbanistyczno-ludnościowego

tego miasta, zaobserwujemy porównywalne tendencje. Przemysłowe dzieje Końskich i okolic XIX wieku, można podzielić na trzy okresy:

2.9.1. Okres pierwszy do lat 30. XIX wieku. Wtedy Małachowscy jeszcze pozo-stawali właścicielami większości zakładów w okolicach Końskich. Wówczas równo-legle rozwijały się tu inwestycje rządowe SOP, m.in. w Sielpi Wielkiej. Rozpoczęto też budowę trasy kolejowej Końskie–Skarżysko–Ostrowiec, a Bank Polski odbudował i unowocześnił wielkie piece hutnicze w: Bliżynie, Korytkowie, Starej Kuźnicy i Józe-fowie (Brzozowski 1975, s. 34). Bank Polski udzielił wówczas prywatnym przedsię-biorcom (Małachowskim, Platerom, Dembińskim) kredytów inwestycyjnych.

24 Do poruszania których stosowano także napęd konny.

25 Ireneusz Kuliński (2013) podaje (za A. Materek 2002), że jeszcze po 1945 roku aż do 1960 roku, kolejki wąskotorowe na Kielecczyźnie przewoziły ponad 100 tys. m³ surowca (s. 88).

2.9.2. Okres drugi należy liczyć od wydarzeń po powstaniu listopadowym 1831 roku, tj. zburzenia zakładów pomykowskich i represji carskich wobec majątku Małachowskich. Ten czas zaznacza się także słabością zarządczą właścicieli dóbr koneckich – Małachowskich, co doprowadziło do sprzedaży licytacyjnej tych dóbr, w 1870 roku. Te czasy zostały przypieczętowane skutkami polityczno-materialnymi powstania styczniowego 1863 roku oraz kryzysem gospodarczym miasta i okolic. Pro-wadziło to do upadku finansowego rodu Małachowskich, znaczącego obniżenia poten-cjału przemysłowego miasta Końskie²⁶ i powiatu koneckiego, a nawet spadku liczby mieszkańców miasta (z około 4. 000 w 1842 roku do około 3.570 w 1855 roku). Ten spadek poniżej 4.000 trwał do 1860 roku (Brzozowski, 1975, s. 59 i n.).

2.9.3. Okres trzeci, to ostatnie lata XIX i początek XX wieku, znaczącego rozwoju przemysłowego miasta Końskie i powiatu (produkcja przemysłowa powiatu w 1907 roku, to rząd około 2,5 mln rubli). Zatrudnienie z około 1170 osób w 1870 roku, po 10 latach wzrosło do około 2850 pracowników. W samym mieście Końskie znacznie wzrosła liczba robotników: z 10 w 1886 roku do 600 w 1905 roku i do około tysiąca w 1914 roku.

Strukturę demograficzną miasta Końskie i powiatu koneckiego w latach 1870–1913, przedstawił Jerzy Brzozowski (1975, s. 54) w dwu tabelach (zob. tabela 1 i tabela 2).

Tabela 1. Ludność miasta i osad powiatu koneckiego w 1870 roku

Miasto Liczba

Tabela 2. Ludność miasta i powiatu koneckiego w latach 1887–1913

Rok Końskie Przedbórz Szydłowiec Radoszyce Gowarców Razem % ludności miejskiej Źródło: Brzozowski (1975, s. 54).

26 Wartość produkcji zakładów koneckich z lat 1876–1887 była zdecydowanie niższa (2–4-krotnie) od wartości takiej dla ośrodków Przedbórz i Szydłowiec (Brzozowski, 1975, s. 59).

2.9.4. Analiza prezentowanego w obu tabelach materiału, prowadzi do wielu wnio-sków co do zjawisk, pozytywnie lub negatywnie, wpływających na rozwój gospodar-czy, chodzi o:

– rozczłonkowanie ośrodków industrialnych COP oraz jego mieszkańców, przy braku jednego, szczególnie wyróżniającego się ośrodka typu miasto Łódź;

– stosunkowo późne przystąpienie Końskich i powiatu koneckiego do programu roz-woju przemysłowego;

– znaczący regres i prawie zanik działalności przemysłowej w mieście na przełomie półwiecza;

– niewielki, acz nie gruntowny rozwój industrialny i demograficzny Konecczyzny tych czasów;

– oparcie rozwoju gospodarczego głównie na bazie miejscowych surowców, ze stop-niowym powiększeniem mocy produkcyjnych zakładów w oparciu o miejscową siłę roboczą.

Potwierdza to tezę, że rozwój ten nie nosił cech rewolucji techniczno-demograficz-nej. Jeśli ową cechę przeniesiemy na grunt wielkości ówczesnych zakładów przemysło-wych i zatrudnienia w COP zauważamy, że dalece nie dorównują one takim potentatom gospodarczym, jak choćby: Zakłady Lniarskie Towarzystwo Akcyjne Hille i Dietrich w Żyrardowie, z 9 tysiącami robotników czy Towarzystwo Akcyjne Zawiercie z 6 tysią-cami zatrudnionych (Nowak, 2024a, s. 123).

2.9.5. Przywoływana prawidłowość niedostatku rozwoju urbanistycznego miast w Staropolskim Okręgu Przemysłowym, potwierdza przykład Klimkiewiczowa (Ostrowca Świętokrzyskiego). Tu podobnie, jak w wielu innych ośrodkach SOP, konieczny był przyrost zatrudnienia w zakładach stanowiących centrum rozwoju, co następuje poprzez dopływ siły roboczej z pobliskich miejscowości, nie zaś ze szcze-gólnego wzrostu substancji urbanistycznej i ludnościowej miasta.

Modelowy zakład świętokrzyski – ośrodek przemysłowy – Towarzystwo Akcyjne Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich, osiągający w latach 1900–1905 blisko 21-procentowy udział w produkcji hutniczej w Kongresówce, zatrudniał 3,5 tysiąca pracowników, korzystając z zasobów ludzkich pobliskich miejscowości. W tej kwestii Wojciech Kotasiak (1991, s. 8) przypomina: „niezależnie od przedsięwzięć inwesty-cyjnych […] miasto Ostrowiec, stało na uboczu; jakby nie zauważając zachodzących przemian i nie chcąc uczestniczyć w nakręcającej się koniunkturze wczesnokapitali-stycznej industrializacji”. Także Stanisław Nowak zwraca uwagę, że Ostrowiec liczył wówczas tylko 3,7 tysięcy mieszkańców i był urbanistycznie i ludnościowo, podobny do tego z lat 30. XIX wieku. Pisze on: „tym samym kadra Towarzystwa, to po części pracownicy z okolic”²⁷.

27 Zob. S. Nowak (przygotowany do druku). Kształtowanie się społeczeństwa industrialnego… Por.

też Kotasiak (1991, s. 9) oraz Kałamaga (2013).

3. Kapitały

3.1. Jak przypomina Stanisław Nowak (2014a, s. 119), u podstaw rozwoju inwesty-cji gospodarczych, stały różne rodzaje kapitałów. Pisze on m.in.: „niezmiernie nośnymi przyczynami rozwoju stały się kapitały; a szczególnie inwestycyjny i kredytowy. To za przyczyną polityki celno-podatkowej i ulg inwestycyjnych, wchodzi tu [do Królestwa – S.N.] kapitał obcy, w tym: niemiecki i francuski – przemysł wydobywczy i hutni-czy; angielski i francuski – włókiennictwo; belgijski – tworzywa i włókna sztuczne;

szwajcarski – chemia i medycyna oraz rodzimy (głównie żydowski i kilkuprocentowy – rdzennie polski)”.

W tym samym czasie w Królestwie powstało kilkadziesiąt różnego rodzaju towa-rzystw kredytowych, opartych w większości na kapitałach obcego pochodzenia. Do istniejących tu już banków kredytowo-inwestycyjnych, dochodzą kolejne, takie choćby, jak Bank Handlowy – Kronenberga (od 1870 roku), czy Warszawski Bank Dyskontowy lub Bank Handlowy z Łodzi.

Czasy rozwoju gospodarki po 1870 roku, pokazały zwycięstwo liberalnej koncep-cji gospodarczej w finansowaniu rozwoju przemysłu w Królestwie. Oznaczało to sto-sunkowo dużą swobodę wyboru po stronie tak kredytujących, jak i kredytobiorców.

Ten przyjęty kurs generował żywiołowy często rozwój, ale i liczne bankructwa, czy to pożyczających czy kredytodawców. Per saldo jednak, ruch inwestycyjny potężniał coraz bardziej, podobnie jak produkcja gospodarcza.

3.2. W kwestii finansowania rozwoju gospodarczego należy zwrócić też uwagę na