HISTORIA UBEZPIECZEŃ GOSPODARCZYCH W POLSCE I NA ZIEMI KIELECKIEJ
5. Monopol państwowy ubezpieczeń na ziemiach polskich i na Kielecczyźnie
Po zakończeniu II wojny światowej i wprowadzeniu na terytorium Polski systemu totalitarnego przez władze rosyjskie, zakłady ubezpieczeniowe stanęły przed proble-mem dostosowania się do wymogów, jakie wynikały z zaistniałych nowych uwarun-kowań polityczno-społeczno-ekonomicznych. W początkowym okresie działalności zakładów ubezpieczeń istniała pewna tolerancja, związana z przywracaniem na teryto-rium państwa polskiego przedwojennych form i zakładów ubezpieczeniowych. Mogło to być skutkiem nieprzygotowania się zarówno powojennych władz rządowych, jak i partyjnych do bezpośredniej ingerencji w działalność ubezpieczeniową. Jak pisze Marian Domagała (1958, s. 134) o nieprzygotowaniu tzw. władz „lubelskich” świad-czył zapis: „metodę tworzenia scentralizowanego funduszu rezerwowego środków pie-niężnych na wynagrodzenia szkód powstałych w gospodarstwie narodowym na skutek klęsk żywiołowych i wypadków nieszczęśliwych oraz gromadzenia środków na pomoc przy przeprowadzaniu zarządzeń zapobiegawczych klęskom żywiołowym i na walkę z nimi, mając na celu zapewnienie ciągłego toku rozszerzonej reprodukcji socjalistycz-nej, a więc organizacja, która realizowałaby zadania ubezpieczeń socjalistycznych”.
Konsekwencją tego zapisu było wydanie zarządzenia przez rząd ludowy na przełomie 1944/1945 roku, zawieszającego pracę wszystkich zakładów ubezpieczeń: wzajemnych i akcyjnych w Polsce, z wyjątkiem PZUW w Warszawie i Zakładu Ubezpieczeń Wza-jemnych (ZUW) w Poznaniu – na długo przed ukazaniem się dekretu ze 3 stycznia 1947 roku.
Różnie można podchodzić do oceny rozwoju ubezpieczeń w Polsce w latach 1944–1990. Na ten okres powinno się patrzeć z perspektywy historycznej, gdyż decydu-jący wpływ na rozwój ubezpieczeń miały czynniki obiektywne, związane ze zmianami,
jakie wtedy zachodziły na terenie państwa polskiego: zarówno polityczne, jak i gospo-darcze, związane z decyzjami i presją aparatu partyjnego, dążącego do upodabniania się do innych państw z bloku socjalistycznego. Wzorcem miał być model sowiecki, którego założeniem były państwowe ubezpieczenia socjalistyczne (Szcześniak, 2003b, s. 268).
Według Mariana Szczęśniaka (2003, s. 268), do 1990 roku, kiedy nastąpiły zmiany w Polsce, związane z transformacją ustrojową, można wyodrębnić kryteria ekono-miczno-prawne; trzy ich etapy w dziedzinie ubezpieczeń. Są to lata:
– 1945–1951 – przebudowa systemu ubezpieczeń i dostosowanie go do tworzącego się ustroju socjalistycznego – systemu monopolistycznego;
– 1952–1984 – charakter monopolistyczny działalności ubezpieczeniowej. Utworze-nie tzw. ubezpieczeń socjalistycznych oraz państwowych zakładów ubezpieczeń:
PZU i Warty, które zostały włączone do ogólnopaństwowego systemu finansowego;
– 1984–1990 – rozpoczęcie wprowadzania w 1984 roku ustawy ubezpieczeniowej zakończone w lipcu 1990 roku, kiedy nastąpiła demonopolizacja systemu ubezpie-czeniowego i przechodzenie gospodarki na drogę wolnego rynku.
Mając na uwadze rozwój ubezpieczeń na ziemiach kielecczyzny, w pierwszych dniach 1945 roku rząd Rzeczypospolitej Polskiej, przyjmując nowy podział admini-stracyjny oparł się na przedwojennej strukturze państwa polskiego i reaktywował woje-wództwa, powiaty i gminy. Dokonano korekty granic administracyjnych województwa kieleckiego, od którego odłączono powiaty: miechowski, będziński, olkuski, sosno-wiecki i zawierciański. Po tych zmianach, powierzchnia województwa kieleckiego wynosiła 17.804 km2 z 13 powiatami, w tym dwoma miejskimi: Radom i Częstochowa (która została odłączona w 1950 roku). W tym też roku przyłączono do województwa kieleckiego powiaty: koński i opoczyński. Natomiast, zlikwidowano dotychczasowy układ władzy, zamiast urzędów wojewódzkich, starostów i wójtów wprowadzono organy wykonawcze – prezydia7. W 1951 roku został wyłączony z powiatu opatowskiego – Ostrowiec Świętokrzyski, stworzono z niego miasto na prawach powiatu, natomiast w 1953 roku wyłączono z powiatu kieleckiego Skarżysko Kamienną, także tworząc miasto na prawach powiatu. Dalsze administracyjne zmiany, związane z wojewódz-twem kieleckim, nastąpiły w 1955 roku, kiedy utworzono powiat Kazimierza Wielka, a w 1960 roku powiat chmielnicki włączono do powiatu buskiego.
W marcu 1952 roku, z mapy ubezpieczeniowej znikł PZUW, a pojawił się Pań-stwowy Zakład Ubezpieczeń (PZU). Równolegle z tym Oddział Wojewódzki PZU został przekształcony w Dyrekcję Wojewódzką PZU. Mieszczący się przy ulicy Wspólnej 5 budynek PZU, był nieruchomością, o którą starało się wiele instytucji, w wyniku naci-sków władz miejskich, ówczesny dyrektor M. Gaździński (sprawował swoją funkcję do 1966 roku), zgodził się na przekazanie w 1954 roku części pokoi budynku dla innych kieleckich instytucji. W 1967 roku funkcję dyrektora objął Janusz Kotecki, pełniący wcześniej funkcję kierowniczą w Wydziale Finansowym Wojewódzkiej Radzie Naro-dowej (WRN) w Kielcach. W okresie do 1967 roku w Oddziale Wojewódzkim PZU w Kielcach następowały systematyczne zmiany, związane głównie z poprawą
warun-7 Państwowe Archiwum Kielce, Akta KW PZPR tyczące spraw budowlanych za lata 1945–1956.
ków lokalowych, i tak: w marcu 1959 roku Inspektorat w Busku Zdroju otrzymał nowy dwupiętrowy budynek biurowo-mieszkalny. Również nowe budynki na inspektoraty otrzymały: 1962 w roku – Opatów, dwa lata później – Jędrzejów, a w 1967 roku – Koń-skie. W 1962 roku na terenie Oddziału Wojewódzkiego PZU w Kielcach zostało zatrud-nionych pierwszych dwóch pośredników na warunkach umowy o pracę, w 1968 roku – było ich sześciu, a trzy lata później – dwudziestu. W tym czasie na terenie woje-wództwa kieleckiego, we wszystkich dziewiętnastu inspektoratach z OW PZU Kielce łącznie, było zatrudnionych 444 pracowników na umowę o pracę.
Zmiany administracyjne, jakie miały miejsce w 1975 roku na terytorium Polski, spo-wodowały przekształcenie się inspektoratów powiatowych w zarządzane przez dyrekto-rów, co spowodowało zmianę etatową w OW PZU Kielce (Kosik i Świtalski, 1999, s. 94).
Kolejna zmiana organizacyjna OW PZU Kielce nastąpiła w styczniu 1976 roku, gdy na mocy zarządzenia dyrektora naczelnego PZU Mariana Domagały została zlikwidowana komórka kontroli. Przeniesiono ją do Okręgowego Wydziału Kontroli w Krakowie. W tym też roku na terenie OW PZU Kielce powołano nową jednostkę ubezpieczeniową w Skar-żysku-Kamiennej (w 1981 roku została przekształcona ona w inspektorat), a w 1977 roku pracownicy PZU w Kazimierzy Wielkiej przenieśli się do nowego budynku. Z historii rozwoju ubezpieczeń na ziemiach kielecczyzny należy wspomnieć też o 1983 roku, gdy na łamach kieleckiego Słowa Ludu z 5 kwietnia, ukazała się informacja, iż „Kielecczyzna należała do tych rejonów, które zanotowały największe wpływy na rzecz PZU i wyniosły w roku 1982 – 936 mln zł” (Kosik i Świtalski 1999, s. 101).
W okresie przełomu polityczno-gospodarczego w Polsce (1988–1991), na podsta-wie decyzji dyrektora naczelnego PZU, od 1 stycznia 1988 roku powołano w Kielcach własny Okręgowy Wydział Kontroli (OWK), który zastąpił OWK z Krakowa. Celem tego wydziału było wykonywanie zadań kontrolno-rewizyjnych w trzech wojewódz-twach: kieleckim, radomskim i częstochowskim. W tym też roku, na terenie Kielc rozpoczął działalność ubezpieczeniową Spółdzielczy Zakład Ubezpieczeń „Westa”.
Zmiany polityczno-ekonomiczne, jakie miały miejsce po 1989 roku, objęły swoim zasięgiem także PZU i na mocy decyzji prezesa, dotychczasowy Oddział Wojewódzki PZU, znajdujący się w Kielcach, został przemianowany na Oddział Okręgowy PZU, który rozpoczął działalność na terenie Kielc w czerwcu 1990 roku. Jego siedziba mie-ściła się przy ulicy Armii Czerwonej 105. Dla kielczan ważną datą był 1998 rok, kiedy rozpoczęła się batalia o województwo, która zakończyła się sukcesem. Od 1 stycznia 1999 roku powstało województwo, które przyjęło nazwę – świętokrzyskie. Tak jak przed 1975 rokiem składało się ono wówczas z 13 powiatów, 101 gmin, mieszczących się na obszarze 109 km2,z liczbą 212.596 mieszkańców.
Podsumowanie
Celem niniejszego opracowania była prezentacja historii ubezpieczeń gospodar-czych w Polsce, obejmujących okres od lat najwcześniejszych do początku lat 90.
ubiegłego wieku, przez pryzmat województwa kieleckiego, a dalej świętokrzyskiego.
Cel ten został w pełni zrealizowany. Autorzy w oparciu o metodę „nowego
spojrze-nia” przedstawili rozwój ubezpieczeń na ziemiach polskich, z uwzględnieniem woje-wództwa kieleckiego. Mając na uwadze przeprowadzoną analizę, można stwierdzić, iż część polskich historyków przyjęła, że na podstawie ustawy pruskiego króla Fryderyka Wilhelma z 1803 roku o obowiązkowych ubezpieczeniach budynków w miastach na terenie obecnej Polski, pojawiły się pierwsze ubezpieczenia. Prawdopodobnie jest to błędna teza, wydaje się bowiem, iż należy cofnąć się do 1528 roku, kiedy na terenach dzisiejszego państwa polskiego powstały pierwsze widoczne zalążki ubezpieczeń. Nie było wtedy obowiązku ubezpieczania się. Ten obowiązek pojawił się wraz z pruską nowelizacją prawa, dzięki czemu zaczęto specjalnie tworzyć zakłady ubezpieczeniowe.
Ale tak naprawdę dziedzina ta zaczęła rozwijać się pod koniec XIX wieku.
Uwzględniając rozwój ubezpieczeń wyłącznie w Polsce, należy wziąć pod uwagę tylko dwie daty: 1528 lub 1919 rok. Ponieważ właśnie w tych latach pojawiły się odpowiednie dekrety i dokumenty, które potwierdziły prawo, w oparciu o które mogły funkcjonować ubezpieczenia. Oczywiście, istniały dość znaczne różnice pomiędzy tymi dokumentami, ale warto zdecydować, który z tych momentów był bardziej istotny.
Bibliografia
Akta KW PZPR tyczące spraw budowlanych za lata 1945–1956. Kielce: Państwowe Archiwum w Kielcach.
200 lat ubezpieczenia 1803–2003. Geneza, powołanie, czas PZU (2003). Warszawa: Karta.
Banasiński, A. (1993). Ubezpieczenia gospodarcze. Warszawa: Poltext.
Biskupski, I. (1925). O ubezpieczeniach. Poznań: Fiszer i Majewski.
Domagała, M., Montalbetti, E. i Zabierzewski, A. (1961). Ubezpieczenia majątkowe i osobowe. War-szawa: PWG.
Domagała, M. (1958). Rozwój ubezpieczeń państwowych w Polsce Ludowej. W: 150 lat ubezpieczeń w Polsce. Warszawa: PWG.
Gazeta Kielecka 1926 (6).
Głos Polski (Paryż) 1939 (5).
Gloger, Z. (1989). Encyklopedia staropolska ilustrowana. (t. 2). Warszawa: Krajowa Agencja Wydaw-nicza (reprint).
Głowacki, M. (1918). Przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe na ziemiach polskich i znaczenie ich dla gospo-darstwa narodowego. Poznań: Drukarnia „Dziennika Poznańskiego”.
Gruszczyński, W. (1923). Podstawy gospodarcze ubezpieczeń. Warszawa: Polska Dyrekcja Ubezpieczeń Wzajemnych.
Kosik, E. i Świtalski, D. (1999). Wczoraj i dziś kieleckiego PZU. Kielce: Inspektorat Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A.
Łazowski, J. (1929). Ubezpieczenia prywatne w Polsce Niepodległej. Poznań: Wydawnictwo Powszechnej Wystawy Krajowej.
Montalbetii, E. (1953). Organizacja i technika ubezpieczeń państwowych. Warszawa: PWG.
Penkalla, A. i Szczepański, J. (1979). Akta Dyrekcji Ubezpieczeń z lat 1846–1866 w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Kielcach. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, z. I.
Piernikarczyk, J. (1998). Pierwsza polska ustawa górnicza, czyli „Ordunek Górny”. Historyczny dokument Górnego Śląska z roku 1528. Opole: Państwowy Instytut Naukowy.
Pokrzyński, L. (1958). Powstanie i rozwój ubezpieczeń na ziemiach polskich w latach 1803–1914. W:
150 lat ubezpieczeń w Polsce. Warszawa: PWG.
Przybytniowski, J.W. (2002). Historia ubezpieczeń gospodarczych. W: J.W. Przybytniowski (red.), Pod-stawy ubezpieczeń gospodarczych. Stan prawny na dzień 20 lipca 2001 roku. Kielce: Wyższa Szkoła Handlowa w Kielcach.
Przybytniowski, J.W. i Prusaczyk, P. (2012). Bezpieczeństwo ekologiczne na przykładzie województwa świętokrzyskiego. Wybrane zagadnienia. W: I. Jędrzejczak, S. Nowak, J.W. Przybytniowski i A. Sopoć-ko (red.). Regionalny program na tle strategii UE „Europa 2020” z uwzględnieniem roli ubezpieczeń na przykładzie województwa świętokrzyskiego. Poznań: CONTACT.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 24 października 1934 roku O pośrednictwie ubezpie-czeniowym. Dz.U. R.P. 1934, nr 96, poz. 864.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z 26 stycznia 1928 roku O kontroli ubezpieczeń. Dz.U. R.P.
1928, nr 9, poz. 64.
Sangowski, T. (red.) (1998). Vademecum ubezpieczeń gospodarczych (pośrednictwo ubezpieczeniowe).
Poznań: SAGA Print.
Secomski, K. (1958). PZUW w latach wojny i okupacji. W: 150 lat ubezpieczeń w Polsce, Warszawa: PWG.
Szcześniak, M. (2012). Ubezpieczenia w latach II wojny światowej. Pismo Rzecznika Ubezpieczonych, nr 50. Warszawa.
Szczęśniak, M. (2003a). Ubezpieczenia polskie w warunkach pierwszej wojny światowej. Wiadomości Ubezpieczeniowe (11/12).
Szczęśniak, M. (2003b). Zarys dziejów ubezpieczeń na ziemiach polskich. Warszawa: Wyższa Szkoła Ubezpieczeń i Bankowości.
Ustawa z 21 czerwca 1921 roku o przymusie ubezpieczenia budowli od ognia i o Polskiej Dyrekcji Ubezpieczeń Wzajemnych. Dz.U. R.P. 1921, nr 64, poz. 395.
www.stat.gov.pl.
www.polskaniezwykla.pl/web/route/655,radomskie-miejsca-pamieci-ii-wojny-swiatowej.html.
Zarządzenie nr 3/66 Naczelnego Dyrektora PZU z 29 stycznia 1966 roku w sprawie zasad ustalania i ewidencjonowania pola ubezpieczeniowego.