Ubezpieczenia w czasie II wojny światowej i Polski Ludowej

Okres II wojny światowej, to czas załamania na rynku ubezpieczeniowym. Sytuacja rozwijała się różnie w poszczególnych częściach kraju zajętych przez okupantów, tj. na terenach: włączonych do III Rzeszy, terenach Generalnego Gubernatorstwa (okupowa-nych przez Rzeszę) i zajętych przez Związek Sowiecki (Szczęśniak, 2003, s. 245, 246).

26 października 1939 roku utworzono Generalne Gubernatorstwo, składające się z czterech dystryktów. Kielce i większość województwa włączono do dystryktu radomskiego jako miasto powiatowe (część zachodnia obejmująca powiaty będziński, częstochowski i zawierciański została włączona do Rzeszy). Od stycznia 1941 roku Kielce były miastem wydzielonym Generalnego Gubernatorstwa. 21 sierpnia 1944 roku na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przywrócono podział administracyjny sprzed wojny, zatem powstało województwo kieleckie, obejmujące 15 powiatów. W styczniu następnego roku do miasta wkroczyły wojska rosyjskie (Tam-bor, 2012, s. 184, 186, 192).

Zakłady ubezpieczeń, które działały na terenach włączonych do Rzeszy, zostały przejęte przez towarzystwa niemieckie, natomiast towarzystwa z obszaru Generalnego Gubernatorstwa mogły nadal działać na podstawie rozporządzania o ubezpieczeniu indywidualnym z 21 grudnia 1939 roku, wydanym przez Generalnego Gubernatora.

W rzeczywistości, zniszczenia w majątku zakładów, spowodowane działaniami wojen-nymi, doprowadziły do likwidacji wielu towarzystw. Nadal działały zakłady: „Generali--Port-Polonia” i „Riunione Adriatica di Sicurtà”, a także „Prudential” i „Vita” Kato-wice. Funkcjonowanie towarzystw zostało mocno ograniczone (zarówno terytorialnie, jak i produktowo) i odbywało się pod nadzorem niemieckim. Powołano Urząd Nad-zoru nad Ubezpieczeniami w Głównym Wydziale Gospodarczym Rządu Generalnego Gubernatorstwa. Szczególną rolę, z punktu widzenia okupanta, pełniły zakłady ubez-pieczeniowe „Warta” i PZUW (Szczęśniak, 2003, s. 245, 246).

9 Zakład powstał w 1911 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim jako Poznański Prowincjonalny Zakład Ubezpieczeń na Życie (pod tą nazwą funkcjonował do 1924 roku), prowadził dwa działy ubez-pieczeń na życie: z badaniem lekarskim i bez badania lekarskiego.

Na terenie Generalnej Guberni utworzono sześć oddziałów PZUW, m.in. w Kiel-cach. Oddziały te, w porównaniu z okresem przedwojennym, miały znacznie większą samodzielność i początkowo we własnym zakresie musiały rozwiązywać problemy orga-nizacji i związane ze wznowieniem pracy Zakładu. Inspektorat Wojewódzki w Kielcach zajmował się likwidacją wszystkich ważniejszych szkód z ubezpieczeń budynków oraz budynków rolnych na terenie województwa. Oddział kielecki obejmował 14 inspektora-tów epowiatowych (m.in. Radom-powiat). Inspektoraty te były obarczone większością podstawowych prac Zakładu, dlatego zapewniono im wysoki stopień samodzielności, zwłaszcza w zakresie inkasa i wypłaty odszkodowań. Składające się z dobrze wyszko-lonej kadry inspektoraty szybko wznowiły swoją działalność, co przełożyło się na pra-widłową działalność całego PZUW (Secomski, 1958, s. 108–110; PZU 1977, s. 3).

W Generalnym Gubernatorstwie działały także niemieckie zakłady ubezpiecze-niowe (np. Allianz A.G.), w których jednak mogli się ubezpieczać tylko Niemcy i osoby o niemieckiej narodowości. Zgodnie z dyrektywą ministra Rzeszy, nie były wypła-cane odszkodowania z tych towarzystw dla osób pochodzenia żydowskiego, zmarłych w obozach koncentracyjnych lub w getcie, lecz przekazywane do kasy państwowej Rzeszy (Szczęśniak, 2012c, s. 71).

Pierwsze działania, mające na celu przywrócenie i normalizację funkcjonowania ubezpieczeń, zostały podjęte już w 1944 roku na części ziem, które zostały wyzwolone.

Nie było to łatwe ze względu na wpływy ZSRR. W szczególnie trudnej sytuacji zna-lazł się PZUW, który w czasie II wojny światowej aktywnie wspierał Armię Krajową oraz obóz londyński. Za działalność tą najpierw został rozliczony przez Rzeszę (m.in.

rozstrzelano czołowych pracowników, w tym dyrektora naczelnego PZUW), a dalsze represje przyszły ze strony ZSRR. Początkowo PZUW działał na terenie czterech wództw: lubelskiego, białostockiego, rzeszowskiego i na wschodnich terenach woje-wództwa warszawskiego. Pod koniec 1944 roku powołano Tymczasowy Zarząd Cen-tralny PZUW na Tereny Wyzwolone (Szczęśniak, 2012a, s. 78).

Po zakończeniu II wojny światowej, towarzystwa ubezpieczeniowe zaczęły wzna-wiać swoją działalność na zasadach przedwojennych, m.in. Zakład Ubezpieczeń na Życie w Poznaniu (w marcu 1945 roku), Pocztowa Kasa Oszczędności w zakresie ubez-pieczeń na życie (w 1946 roku). Reaktywowano także PUKU (w 1945 roku), który w 1947 roku został włączony do Ministerstwa Skarbu jako Departament Ubezpieczeń.

Jednak w 1952 roku został on zlikwidowany, w związku z wejściem w życie ustawy o ubezpieczeniach państwowych (Szczęśniak, 2003, s. 269).

Niestety, tak przyjęty rozwój ubezpieczeń nie trwał długo. W Polsce wprowadzono system totalitarny, pozostający pod wpływem ZSRR. Wzorce sowieckie, tj. centrali-zację systemu i podporządkowanie władzy państwowej, wprowadzono podobnie jak w innych dziedzinach, także w ubezpieczeniach.

Rozpoczęły się przemiany, które – jak pisze Marian Domagała¹⁰ – miały na celu utworzenie ubezpieczeń socjalistycznych, które były „urządzeniem społeczno-gospo-darczym i w przeciwieństwie do ubezpieczeń kapitalistycznych mają na celu dobro

10 Zastępca dyrektora PZU od 1954 roku i dyrektor naczelny od 1976 roku.

publiczne, nie zaś osiąganie zysków”, ponadto, były wolne od walki konkurencyjnej.

W związku z tym Rząd Ludowy na przełomie 1944/1945 roku zawiesił działalność wszystkich zakładów ubezpieczeniowych, z wyjątkiem dwóch instytucji o charakterze społecznym, tj. PZUW w Warszawie i Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych w Poznaniu (Domagała, 1958, s. 134, 167).

PZUW w 1945 roku był w bardzo trudnej sytuacji, zarówno finansowej, jak i orga-nizacyjnej, pomimo tego w krótkim czasie rozwinął swoją działalność. „Warta” nato-miast wznowiła funkcjonowanie w 1946 roku (Szczęśniak, 2003, s. 269, 271).

Ze względu na zawieszenie działalności prywatnych ubezpieczycieli, PZUW musiał podjąć działania organizacyjne w celu przejęcia ubezpieczeń dobrowolnych, gdyż jego dotychczasowa działalność opierała się głównie na ubezpieczeniach obowiązkowych (Domagała 1958, s. 135).

W styczniu 1945 roku została wznowiona działalność na kielecczyźnie w nowych warunkach społeczno-gospodarczych. Inspektorat Wojewódzki mieścił się wówczas w Kielcach przy ulicy Wspólnej, a teren jego działalności obejmował 13 inspekto-ratów powiatowych: Busko-Zdrój, Częstochowa, Jędrzejów, Kielce, Kozienice, Mie-chów, Opatów, Olkusz, Pińczów, Radom, Sandomierz, Starachowice, Włoszczowa. Po zmianie granic województwa (1945/1946 roku) Miechów i Olkusz zostały przekazane do województwa krakowskiego. W pierwszych latach powojennych działalność ubez-pieczeniowa koncentrowała się na ubezpieczeniach przymusowych budynków od ognia i ruchomości rolnych w gospodarstwach (z wyłączeniem ruchomości domowych).

W województwie kieleckim na koniec 1945 roku zarejestrowanych było 285 tys. nie-ruchomości i 723 tys. budynków, natomiast niewielką część w portfelu ubezpieczeń stanowiły ubezpieczenia umowne (w 1947 roku – niewiele ponad 15 tys. polis) (PZU 1977, s. 6, 8).

Już w styczniu 1947 roku wydano dwa dekrety rządowe: o uregulowaniu ubezpie-czeń rzeczowych i osobowych oraz o Powszechnym Zakładzie Ubezpieubezpie-czeń Wzajem-nych, które wprowadziły nowe zasady na rynku ubezpieczeniowym. Zgodnie z dekre-tami, ubezpieczenia mogły być prowadzone tylko przez państwowe, publicznoprawne lub spółdzielcze zakłady ubezpieczeń, po uzyskaniu zgody ministra skarbu (Szczęśniak, 2003, s. 272, 273). PZUW uzyskał monopol na prowadzenie działalności ubezpiecze-niowej, a na prowadzenie działalności reasekuracyjnej – „Warta”¹¹. Na mocy dekretu z 1947 roku PZUW prowadziło działalność w trzech działach ubezpieczeń, były to:

dział przymusowych ubezpieczeń rzeczowych, dział umownych ubezpieczeń rzeczo-wych oraz dział umownych ubezpieczeń osoborzeczo-wych (każdy z tych działów na zasadzie odrębności) (Domagała 1958, s. 143). Ponadto, państwo w pełni przejęło nadzór nad działalnością ubezpieczeniową i reasekuracyjną. Zgodnie z przyjętymi zasadami roz-poczęto systematyczną likwidację pozostałych towarzystw ubezpieczeniowych (Szczę-śniak, 2003, s. 272).

11 „Warta” w 1959 roku zmieniła nazwę na Warta Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji S.A., w związku z powierzeniem jej prowadzenia ubezpieczeń, związanych z żeglugą morską, handlem zagra-nicznym i obrotem dewizowym (Szczęśniak, 2003, s. 281).

Zakłady publiczno-prawne działające przed wojną, które nie zostały przejęte przez PZUW i nie uzyskały zezwolenia na działalność ubezpieczeniową zostały zli-kwidowane. Dotyczyło to przede wszystkim towarzystw prowadzących ubezpiecze-nia życiowe, tj. PKO (dział ubezpieczeń życiowych), Zakład Ubezpieczeń na Życie w Poznaniu, Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostoc-kiej w Warszawie (Domagała, 1958, s. 141).

W pierwszych latach powojennych było widoczne bardzo ścisłe powiązanie finan-sów ubezpieczycieli (PZUW, „Warta”) z budżetem państwa (bardzo wysokie podatki od nadwyżki finansowej, konieczność lokowania środków finansowych w bankach na cele związane z rozwojem państwa), co doprowadziło do pogorszenia sytuacji finansowej PZUW (Szczęśniak, 2003, s. 278, 279).

Bezpośrednio w latach powojennych ubezpieczenia życiowe rozwijały się bardzo powoli (w 1948 roku w PZUW zawarto 477 ubezpieczeń jednostkowych oraz ponad 23 tys. ubezpieczeń ludowych). W związku z reformą bankową, PKO przekazała w 1949 roku do PZUW cały portfel ubezpieczeń życiowych. Zakład przejął wówczas 9752 ubezpieczenia jednostkowe oraz 150,6 tys. ubezpieczeń ludowych i uzyskał tym samym pełny monopol na prowadzenie ubezpieczeń majątkowych i osobowych (Stro-iński, 2004, s. 71, 72).

Inspektorat Wojewódzki w Kielcach w 1948 roku zmienił nazwę na Oddział Woje-wódzki PZUW, a w 1949 roku przeniósł swoją siedzibę do nowego budynku przy ulicy Świerczewskiego. Od 1948 roku PZUW rozpoczęło prowadzenie dwóch nowych dzia-łów: przymusowych ubezpieczeń od gradobicia (na terenie województwa kieleckiego i łódzkiego) oraz umownych ubezpieczeń osobowych, z tytułu których wpłynęło w tym samym roku 496 wniosków. W kolejnym roku rozszerzono zakres terytorialny ubez-pieczeń obowiązkowych. W następnych latach również nastąpił znaczny wzrost liczby ubezpieczeń dobrowolnych (w 1949 roku odnotowano trzykrotny wzrost, względem 1947 roku). Od 1950 roku przymus ubezpieczenia ruchomości rolnych objął cały kraj, ubezpieczenie ruchomości domowych zostało rozszerzone na kolejne powiaty, w niektó-rych powiatach wprowadzono także przymusowe ubezpieczenie zwierząt. W 1951 roku zmieniono granice województwa kieleckiego, w związku z tym Inspektorat Powiatowy w Częstochowie przekazano do województwa śląskiego, a zostały przejęte dwa Inspek-toraty Powiatowe: Końskie i Opoczno (PZU, 1977, s. 6, 8).

Istotne zmiany w prawie ubezpieczeniowym zostały wprowadzone ustawą z 1952 roku o ubezpieczeniach państwowych, która uchyliła poprzednie akty, określiła zasady działalności ubezpieczeniowej oraz wyznaczyła kierunki rozwoju dla ubezpie-czeń państwowych. Oznaczało to likwidację ubezpieubezpie-czeń wzajemnych. W związku z tym Państwowy Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych został przekształcony w Pań-stwowy Zakład Ubezpieczeń, działający według zasad rozrachunku gospodarczego, a także własnych planów finansowych. Nadano mu osobowość prawną i wprowadzono jednoosobowe kierownictwo (Szczęśniak, 2003, s. 279). W związku ze zmianami, Oddział Wojewódzki w Kielcach został przekształcony w Dyrekcję Wojewódzką (jed-nak już 1959 roku wrócono do poprzedniej nazwy). W latach 1954–1956 nastąpiły kolejne przekształcenia administracyjne, w wyniku których utworzono nowe powiaty,

a w nich Inspektoraty Powiatowe, tj.: Kazimierza Wielka, Lipsko, Przysucha, Staszów, Szydłowiec i Zwoleń (PZU, 1977, s. 10, 17).

Ustawa z 1952 roku rozszerzyła przede wszystkim zakres ubezpieczeń obowiązko-wych, do których zaliczono ubezpieczenia gospodarki rolnej oraz niektóre ubezpiecze-nia komunikacyjne. Dała ona również możliwości do rozwoju ubezpieczeń osobowych, które miały zapewnić świadczenia na wypadek śmierci, dożycia określonego wieku lub utraty zdolności do pracy wskutek nieszczęśliwego wypadku. W dziedzinie finansowej ustawa zniosła zasadę wzajemności, tworząc jeden centralny fundusz ubezpieczeniowy zamiast trzech odrębnych (dla ubezpieczeń: obowiązkowych, dobrowolnych rzeczo-wych, dobrowolnych osobowych) (Domagała, 1958, s. 152, 153).

Ubezpieczenia życiowe (wchodzące do działu ubezpieczeń osobowych obok ubez-pieczeń od następstw nieszczęśliwych wypadków, odpowiedzialności cywilnej pojazdów mechanicznych) mogły być zawierane jako indywidualne lub grupowe, przeznaczone dla pracowników zakładów, przy czym lepiej rozwijały się ubezpieczenia grupowe, które pozostały w zgodzie z przyjętą ideologią państwa socjalistycznego. Ubezpieczenia grupowe powstały na bazie kas pośmiertnych i początkowo były prowadzone metodą jednostkowych ubezpieczeń (do 1951 roku były to ubezpieczenia na wypadek śmierci i dożycia 85 roku życia). Ubezpieczenia te ulegały przemianom w celu zapewnienia jak najszerszej ochrony ubezpieczeniowej. W 1951 roku PZU wprowadził uproszczone ubezpieczenia z jednolitą sumą ubezpieczenia i składką. W 1954 roku zakład zaczął oferować grupowe ubezpieczenia rodzinne, obejmujące pracowników i członków ich rodzin pozostających na utrzymaniu, stworzono również możliwość kontynuowania ubezpieczenia po zakończeniu pracy, a dwa lata później jednolite dożywotnie grupowe ubezpieczenia na wypadek śmierci pracowników oraz ich rodzin. W latach 1952–1957 liczba ubezpieczonych na życie wzrosła z 500 tys. do 2,6 mln osób, a przypis składki z 17 mln zł do 295,8 mln zł (Domagała, 1958, s. 158, 161, 167; Stroiński, 2004, s. 71, 72).

Ubezpieczenia indywidualne rozwijały się bardzo powoli, liczba czynnych polis w Polsce w 1958 roku wynosiła niewiele ponad 22,5 tys., podczas gdy ubezpieczonych grupowo było wówczas prawie 3 mln osób (Stroiński, 2004, s. 73, 74).

Na terenie województwa kieleckiego w latach 1951–1954 nastąpiło dalsze rozsze-rzenie ubezpieczeń obowiązkowych pod względem zakresu – w ubezpieczeniu budyn-ków na: huragan, powódź i inne nadzwyczajne wypadki – i terytorialnym. W kolejnym okresie (lata 1954–1957) nastąpił szybki rozwój ubezpieczeń życiowych, a szczególnie grupowych ubezpieczeń rodzinnych, dzięki wprowadzeniu nowych form tego ubez-pieczenia (m.in. ubezubez-pieczenia dożywotniego). Na koniec 1960 roku było zawartych 266 umów indywidualnych i 159,5 tys. umów grupowych (PZU, 1977, s. 15, 16).

Na mocy ustawy z 1958 roku o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, prze-kształcono PZU w przedsiębiorstwo państwowe specjalnego typu, dzięki czemu nie stosowano względem niego ogólnych przepisów dotyczących przedsiębiorstw pań-stwowych. Powołano także Radę Ubezpieczeniową PZU, która reprezentowała przede wszystkim ubezpieczonych i pełniła rolę kontroli społecznej działalności ubezpie-czeniowej (Szczęśniak, 2003, s. 281). Ustawa nakreśliła również rolę i zadania PZU w zakresie działalności prewencyjnej, w związku z tym na prewencję ogniową i rolną