Zmiany stanu zaludnienia prowadzą do zmian w zagęszczeniu ludności na obszarach wiejskich. Gęstość zaludnienia jest miernikiem syntetycznym, czę-sto czę-stosowanym w badaniach z zakresu problematyki społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich. Jako wynik relacji liczby ludności do powierzchni dane-go obszaru wskazuje na stopień intensywności zadane-gospodarowania terenu, cha-rakter osadnictwa, poziom infrastruktury, rozmieszczenie sił wytwórczych, regionalne warunki zatrudnienia, politykę mieszkaniową itp.
W gminach wiejskich na 1 km przypadły w 2008 r. 54 osoby, w gminach miejsko-wiejskich było już 86 osób, przy średniej dla kraju 122 os/km. Ni-niejsze badanie, obejmujące obszar wiejski wraz z miastami do 3 tys. miesz-kańców wykazało wskaźnik na poziomie 66 os/km. Najgęściej zaludnione gminy występują w województwie małopolskim (przy średniej dla zbioru 136 os/km) i śląskim (analogicznie 158 os/km). Duża gęstość zaludnienia cha-rakteryzuje głównie region południowy kraju, gdzie częściej występują wsie większe o zwartej lub skupionej zabudowie, rozdrobnione rolnictwo i inten-sywne są migracje wahadłowe w dojazdach do pracy. Przeciwny biegun war-tości wskaźnika leży na północy kraju. Tu osadnictwo jest rozproszone, dużą rolę odgrywają migracje definitywne do miast i występuje korzystna
struk-4 W niniejszym badaniu skonstruowany został wskaźnik przy założeniu, że wszystkie czynniki (ce-chy) są równoważne.
5 Metoda polega na analizie empirycznej rozkładu mierników w celu wskazania „wartości progowych”
klasyfikujących gminy do określonej grupy.
Monika Stanny 184
tura obszarowa gospodarstw rolnych. O niskiej gęstości zaludnienia w tym regionie świadczy również brak wysoko zaludnionych gmin leżących w otu-linie miast kluczowych regionu. Wyjątek stanowi zurbanizowana aglomeracja Trójmiasta. Obszary podmiejskie dużych miast Polski centralnej wskazują na wyższą niż przeciętna gęstość zaludnienia (rys. 1).
Rys. 1. Gęstość zaludnienia w 2008 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR, GUS 2008.
Przemiany demograficzne są uzależnione od wielu czynników, jednak bez-pośredni i podstawowy wpływ na zmiany ilości i różnorodności potencjału demograficznego w gminie mają wielkości przyrostu naturalnego i salda mi-gracji (jako komponenty przyrostu rzeczywistego ludności). Wartość przyro-stu naturalnego jest wynikiem uwarunkowań wpływających na poziom uro-dzeń i zgonów; ruch migracyjny jest utożsamiany z poziomem atrakcyjności danego obszaru. W konsekwencji oba te składniki znajdują odzwierciedlenie w ogólnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Występujący w całej Polsce od końca lat 80. ubiegłego wieku spadek przyrostu naturalnego lud-ności wiejskiej jest istotnie zróżnicowany, niemniej jednak doprowadził do zmniejszenia różnic między regionami o najmniejszym i największym wskaź-niku. Radykalne zmniejszenie przyrostu naturalnego na wsi spowodowało w gminach Polski wschodniej ujemny przyrost naturalny, de facto oznaczają-cy ubytek ludności. Obszary niskiego przyrostu naturalnego to z reguły gminy
Ocena poziomu rozwoju gmin wiejskich... 185
z niekorzystną strukturą demograficzną populacji (najczęściej o dużym udzia-le populacji w wieku nieprokreacyjnym). Zwichnięcie tych struktur demo-graficznych nastąpiło głównie w wyniku procesów migracyjnych. Obecnie w kilku województwach: lubelskim, podlaskim, świętokrzyskim, mazowie-ckim i łódzkim około 15‰ gmin wykazuje współczynnik przyrostu natural-nego poniżej wartości -5‰. Ponadto w tych trzech ostatnich zjawisko to nie-mal wyłącznie obejmuje gminy położone peryferyjnie na granicy regionów, a zatem gminy o ujemnym przyroście naturalnym rekrutują się zasadniczo z części Polski wschodniej i centralnej.
W odróżnieniu do przyrostu naturalnego, największy ubytek ludności spo-wodowany intensywnym jej odpływem z obszarów wiejskich, o bardzo se-lektywnym charakterze (głównie ludzi w wieku mobilnych) jest charaktery-styczny dla dwóch województw Polski północnej: warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego. Tu ponad 1/3 zbioru jednostek wykazuje saldo mi-gracji na poziomie niższym niż -5‰. Zjawisko znacznego wypłukiwania ludności z obszarów wiejskich dotyczy również województw o najniższym przyroście naturalnym, czyli podlaskiego, lubelskiego oraz mazowieckiego (tu wyłącznie gminy peryferyjne). Aż 25% jednostek gminnych tych województw wykazuje ubytek migracyjny powyżej -5‰
Pełny obraz relacji między komponentami przyrostu rzeczywistego pre-zentuje rys. 2. Przedstawiony rozrzut przestrzenny „roju” punków o współ-rzędnych x – współczynnika salda migracji oraz y – współczynnika przyrostu naturalnego koncentruje się przy wartości zero. Wyraźna jest jednak dyspersja w kierunku dodatnich, wzrastających wartości przyrostu migracyjnego. W ko-konie prawostronnym plasują się niemal wyłącznie gminy podmiejskie miast wojewódzkich, szczególnie Warszawy i Poznania. Obszary te wykazują naj-większą atrakcyjność migracyjną, wynikającą z dostępności miejskiego rynku pracy i niższych kosztów utrzymania niż w dużym mieście.
Monika Stanny 186
Rys. 2. Relacja komponentów przyrostu rzeczywistego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR, GUS 2006-2008.
Warto przypomnieć, że przez cały okres powojenny dodatni na wsi przyrost naturalny był w całości „konsumowany” przez ujemne dla wsi saldo migra-cji, stąd bezwzględna liczba mieszkańców utrzymywała się stale na poziomie około 15 mln. W latach 90. nastąpiło znaczne osłabienie ruchów migracyjnych we wszystkich kierunkach, zaś od 2000 r. notujemy dla wsi dodatnie saldo migracji. Obliczona średnia wartość obu składowych przyrostu rzeczywistego dla lat 2006-2008 wskazuje, że przyrost absolutnej liczby ludności wiejskiej jest wynikiem niższego poziom przyrostu naturalnego (+0,96‰) od salda mi-gracji (+2,73‰).
Głównymi cechami uwzględnianymi w analizie struktury ludności, stano-wiącej podstawę wszelkich badań demograficznych, są wiek i płeć. Istnieje jednak rozbieżność zdań, czy do podstawowych cech demograficznych można zaliczyć tylko wiek i płeć6. Niezależnie od istniejących różnic w poglądach, istotnym w praktyce badawczej, a wręcz decydującym kryterium jest dostęp-ność informacji oraz zapotrzebowanie społeczne na określone ujęcie badaw-cze. Właśnie te względy oraz kwestie merytoryczne sprawiły, że zasadniczo w niniejszym opracowaniu ujęto charakterystykę struktury opisującą relacje podstawowych grup piramidy wieku ludności.
Do określenia wzajemnych relacji liczby mężczyzn i kobiet używamy miar, które wyrażają stosunek jednej płci do drugiej w przeliczeniu na 100 osób tej drugiej. W badaniu przyjęto współczynnik feminizacji, który średnio dla obszarów wiejskich w Polsce jest obecnie wartością równą 100. Po drugiej wojnie światowej sytuację naszego kraju w dziedzinie struktury ludności we-dług płci charakteryzowały dwa fakty: niezwykle duże zwichnięcie
równo-6 J.Z. Holzer, Demografia, PWE, Warszawa 1999; M. Latuch, Demografia społeczno-ekonomiczna, PWE, Warszawa 1980.
Ocena poziomu rozwoju gmin wiejskich... 187
wagi płci w momencie zakończenia wojny (wysokiej feminizacji) oraz proces nieprzerwanej normalizacji tej struktury. Proces głębokiej defeminizacji na wsi mający miejsce w latach 70. i 80. uległ wyhamowaniu w latach 90. wraz z ogólnym spadkiem mobilności przestrzennej w kraju. Obecnie największe dysproporcje płci na wsi w kierunku maskulinizacji, zdefiniowane wskaźni-kiem feminizacji poniżej wartości 97 K/100M występują w województwie podlaskim, obejmując zjawiskiem 33% zasobu gmin, następnie nieco mniej w warmińsko-mazurskim (27%) i mazowieckim (15%). Ponownie w ostatnim przypadku zasięg obejmuje wyłącznie gminy krańcowe regionu.
Wiejskie gminy sfeminizowane (współczynnik powyżej 104 K/100M) występują w gminach województw: opolskiego (40% gmin) i śląskiego (30%
gmin) – przyczyny to intensywne migracje zagraniczne; łódzkiego, małopol-skiego i lubelmałopol-skiego (po 20% gmin) – konsekwencja migracji wewnętrznych do miast (także stref podmiejskich województw mazowieckiego i łódzkiego).
Współczynnik feminizacji jest wysoko skorelowany ze współczynnikiem atrakcyjności migracyjnej, obie miary są pewnego rodzaju „papierkiem lak-musowym” atrakcyjności rynku pracy w gminach. Wyraźny jest tu wpływ renty położenia na wielkość obu wspomnianych wskaźników.
Do analizy struktury ludności wiejskiej według wieku włączono dwa wskaźniki w prosty sposób opisujące udział populacji przedprodukcyjnej (0-17 lat) i poprodukcyjnej (60 lat i więcej dla kobiet oraz 65 lat i więcej dla mężczyzn), stanowiących główne obciążenie ekonomiczne wobec populacji w wieku produkcyjnym (18-59 lat dla kobiet i 64 lata dla mężczyzn). War-tość informacyjna tych wskaźników jest w pewnym sensie ograniczona, bo pokazując udział określonej grupy wieku nie pokazuje jednocześnie kierunku zmian (procesu starzenia się lub odmładzania populacji) czy relacji do innych grup struktury wieku. Dlatego w prowadzonej analizie wykorzystano oba wskaźniki, a jako miarę uzupełniającą obraz włączono współczynnik obcią-żenia demograficznego.
Obliczone wskaźniki, zarówno opisujące udział dzieci i młodzieży w całej populacji, jak i udział osób starszych w ogóle mieszkańców, ujawniają bardzo silne zróżnicowanie obszarów wiejskich pod względem struktury demograficz-nej, przy czym rozkład ich w przestrzeni pozwala na wyjaśnienie przyczyn tego zróżnicowania. I tak rozkład przestrzenny odsetka ludności w wieku przedpro-dukcyjnym jest w sposób pośredni związany z przyrostem naturalnym, gdyż obszary młode demograficznie mają wyższy udział ludności w wieku mobil-nym, a tym samym wyższy współczynnik urodzeń oraz wyższy udział dzie-ci i młodzieży w ogóle mieszkańców wsi. Przykładem istotnej korelacji tych zjawisk są regiony Podkarpacia oraz Kaszub, gdzie odsetek osób w wieku 0-17 lat przekracza 25%. Najniższy udział wskaźnika, poniżej 20% jest na Podlasiu i Śląsku.
Monika Stanny 188
Niemal przeciwny rozkład obserwujemy dla wskaźnika opisującego naj-starszą grupę wieku. Starzejące się regiony to przede wszystkim Podlasie, gdzie w 30 gminach odsetek osób w wieku poprodukcyjnym stanowi ponad 1/4 mieszkańców. Zwarte grupy gmin o wysokim udziale wskaźnika występu-ją również na Roztoczu oraz na styku granic administracyjnych pomiędzy wo-jewództwami: świętokrzyskim, łódzkim, mazowieckim i lubelskim (rys. 3).
Wiejskie obszary stare demograficznie, to obszary o zdecydowanej przewa-dze rolnictwa w strukturze lokalnej gospodarki oraz intensywnych migracji do miast w latach 70., czyli Polska wschodnia i centralna. Biorąc pod uwagę granice historyczne można powiedzieć, że obszar ten pokrywa się z dawnym zaborem rosyjskim. Znacznie niższy wskaźnik starości występuje na obszarze Wielkopolski, na terenach zasiedlanych po drugiej wojnie światowej (Ziemie Zachodnie i Północne). Relatywnie niski wskaźnik starości występuje też na terenie historycznej Galicji, a więc w rejonie tradycyjnych migracji wahadło-wych ze wsi do miast.
Rys. 3. Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR, GUS 2008.
Na ogólny podział regionalny, o którym mowa nakłada się inna tenden-cja, również związana z procesami migracyjnymi. Młodsza (w rozumieniu, ja-kie wyznaczają wskaźniki) jest ludność zamieszkująca w sąsiedztwie dużych
Ocena poziomu rozwoju gmin wiejskich... 189
miast, starsza – w obszarach wiejskich leżących w oddaleniu od nich. Można to dostrzec, zwłaszcza w Polsce Centralnej i Wschodniej, gdzie kontrast jest najsilniejszy. Takie miasta, jak Warszawa, Radom Kielce, Lublin, Ostrołęka, Płock, a w mniejszym stopniu Białystok, Zamość, Siedlce są otoczone stre-fą podmiejską charakteryzującą się relatywnie niskimi wskaźnikami starości.
Jest to wynik napływu na te tereny migrantów zarówno z tego miasta, jak i z bardziej odległych obszarów wiejskich, którzy nie osiedlają się w mieście, ale w jego sąsiedztwie.
Analizę zmian zachodzących w obciążeniu ludności produkcyjnej zasoba-mi nieprodukcyjnyzasoba-mi prześledzono za pomącą wskaźnika obciążenia demo-graficznego, który jest punktem wyjścia analiz w kontekście obciążenia eko-nomicznego7. Relacje liczebne ludności w wieku produkcyjnym i nieproduk-cyjnym wyznaczają nie tylko kierunki działalności społeczno-ekonomicznej regionu, ale służą również do określania skali potrzeb poszczególnych grup.
Ogólnie region Polski Centralnej i Wschodniej ma najmniejszy zasób ludności w wieku produkcyjnym, za wyjątkiem stref podmiejskich. Gminy położone subregionalnie, na styku granic wojewódzkich odznaczają się największym wskaźnikiem obciążenia demograficznego, który coraz częściej jest wynikiem większego udziału ludności w wieku emerytalnym niż dzieci i młodzieży do lat 17 w zbiorze osób w wieku nieprodukcyjnym.
Starzenie się społeczeństwa staje się we współczesnym świecie jednym z najważniejszych problemów ludnościowych, wpływających na gospodarkę krajów, ich strukturę społeczną, system zabezpieczenia społecznego i opie-ki zdrowotnej, relacje międzypokoleniowe. Przebieg tego procesu, zarówno w skali przestrzennej, jak i czasowej jest dość zróżnicowany.