W tab. 3 i 4 przedstawiono surowe i standaryzowane względem wieku współczynniki zgonów według płci, w wybranych krajach UE.
Tabela 3 Współczynniki zgonów surowe i standaryzowane europejską strukturą wieku według płci
w wybranych krajach UE w 2002 r. (na 1000 ludności).
Kraj
Współczynniki zgonów
surowe standaryzowane
ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety
DK 10,9 10,7 11,2 7,6 9,2 6,3
DE 10,2 9,6 10,7 6,6 8,4 5,3
EE 13,3 14,5 12,3 10,9 15,7 7,6
LV 13,7 14,8 12,7 11,3 16,2 8,0
LT 11,8 13,2 10,4 10,2 14,8 7,1
PL 9,3 10,2 8,5 8,9 12,2 6,6
FI 9,5 9,4 9,6 6,8 9,0 5,1
SE 10,6 10,3 10,9 6,0 7,3 4,9
Źródło: Ibid.
Tabela 4 Współczynniki zgonów surowe i standaryzowane europejską strukturą wieku według płci
w wybranych krajach UE w 2008 r. (na 1000 ludności).
Kraj
Współczynniki zgonów
surowe standaryzowane
ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety
DK 9,9 9,9 10,0 6,6 8,2 5,5
DE 10,3 9,9 10,7 5,9 7,5 4,7
EE 12,4 13,6 11,4 9,0 13,5 6,1
LV 13,7 14,8 12,8 10,1 15,0 7,1
LT 13,1 14,7 11,7 10,4 15,4 7,1
PL 10,0 11,0 9,0 8,2 11,5 5,9
FI 9,2 9,4 9,1 5,9 8,0 4,4
SE 9,9 9,6 10,2 5,4 6,7 4,4
Źródło: Ibid.
Z porównania zaprezentowanych wyżej współczynników zgonów oraz z analizy wzorca umieralności wynika kilka następujących wniosków:
– Współczynniki zgonów surowe i standaryzowane znacznie różnią się mię-dzy sobą, co oznacza, że struktura wieku badanych populacji wywarła istotny wpływ na wartości surowych współczynników zgonów.
Podstawę standaryzacji stanowiła zaproponowana przez WHO modelowa struktura europejska.
Elżbieta Sojka 110
– Przy wyeliminowaniu wpływu struktury wieku przewaga umieralności mężczyzn nad umieralnością kobiet (tzw. zjawisko nadumieralności) ma miejsce we wszystkich krajach i jest wyraźna, co oznacza, że udziały osób młodszych są wyższe w populacji mężczyzn niż w populacji kobiet, nato-miast różnice w natężeniu umieralności pomiędzy obiema populacjami (na niekorzyść populacji mężczyzn) w wielu przedziałach wieku są w rzeczy-wistości znaczne wyższe niż wynikałoby to z porównania współczynni-ków surowych.
– W 2008 r. w Estonii, na Litwie i Łotwie natężenie zgonów mężczyzn mie-rzone współczynnikiem standaryzowanym było ponad dwa razy wyższe niż wśród kobiet. Dla pozostałych krajów wzrost był na poziomie odpo-wiednio: w Polsce o 95%, w Finlandii o 82%, w Danii o 49%, w Niem-czech o 60%, w Szwecji o 50%. To zróżnicowanie jest zależne od wieku.
Jak wynika z badań, najmniejsze różnice w umieralności między osobami płci odmiennej występują wśród dzieci oraz osób starszych, a najwięk-sze wśród osób w wieku produkcyjnym (zwłaszcza w wieku mobilnym).
W krajach byłego bloku wschodniego natężenie zgonów mężczyzn z prze-działu wiekowego 20-44 lata było od ponad trzykrotnie do prawie sześcio-krotnie wyższe niż natężenie zgonów wśród kobiet w tym samym wieku.
Ten sześciokrotny wzrost odnotowano na Litwie i Łotwie w grupie wieko-wej 25-29 lat. W porównaniu z 2002 r. znacznie wzrosła nadumieralność dzieci płci męskiej w wieku 1-9 lat oraz osób w wieku 85 lat i więcej.
– Standaryzowane współczynniki zgonów ogółem były we wszystkich kra-jach niższe w 2008 r. w porównaniu z 2002 r., co jest zjawiskiem korzyst-nym z punktu widzenia kształtowania się umieralności w tych krajach.
Wartości tych współczynników były jednak zawsze wyższe w krajach postkomunistycznych niż w krajach „starej” Unii.
– W krajach „starej” Unii i częściowo w Polsce nastąpiło obniżenie natę-żenia zgonów mężczyzn w wieku 65-84 lata, czyli głównie osób nieak-tywnych zawodowo i było ono większe niż w przypadku grup wiekowych z przedziału 45-59 lat. W Estonii i na Łotwie sytuacja była odwrotna – – większy spadek wystąpił w cząstkowych współczynnikach zgonów w grupach wieku: 45-49, 50-54 i 55-59 lat. Niekorzystne tendencje zmian wystąpiły na Litwie, gdzie zaobserwowano wzrost współczynników zgo-nów w przedziale wieku 50-69 lat i to bez względu na płeć.
Efektem spadku natężenia zgonów był znaczny wzrost długości życia mieszkańców analizowanych krajów (rys. 5).
Zmiany w procesach i strukturach ludnościowych... 111
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
DK DE EE LV LT PL FI SE
Kobiety 2008 r.
Kobiety 2002 r.
Mężczyźni 2008 r.
Mężczyźni 2002 r.
Rys. 5. Przeciętne dalsze trwanie życia noworodka według płci w wybranych krajach UE w 2002 r. i 2008 r.
W latach 2002-2008 największy przyrost parametru eo odnotowały Estonia (o 3,2 lat) i Łotwa (o 2,1 lat), najmniejszy Litwa (zaledwie o 0,1 lat). W pozo-stałych krajach przyrost ten wahał się w przedziale od 1,1 roku w Polsce do 1,7 lat w Danii. Przedstawione wcześniej zjawisko wyższej umieralności męż-czyzn niż kobiet ma konsekwencje w zróżnicowaniu długości życia osób od-miennej płci. W 2008 r. największa różnica między długością życia mężczyzn i kobiet wystąpiła na Litwie (11,3 lat) oraz w Estonii i na Łotwie (10,8 lat).
W pozostałych krajach dystans ten kształtował się na poziomie odpowiednio:
w Danii – 4,5 roku, w Niemczech – 5,1 lat, w Szwecji – 4,1 lat, w Finlandii - 6,8 lat , w Polsce – 8,7 lat. Porównanie rozpiętości życia mężczyzn i kobiet pokazuje, że największe różnice występują w krajach, w których mieszkańcy żyją krót-ko, a najmniejsze w krajach o długim przeciętnym dalszym trwaniu życia.
W przypadku Polski, Litwy, Łotwy i Estonii rezerwy w zakresie wydłu-żania przeciętnego dalszego trwania życia są ciągle duże. Tkwią one przede wszystkim w obniżeniu natężenia zgonów z powodu chorób układu krążenia, nowotworów oraz działania przyczyn zewnętrznych. Te przyczyny zgonów są najbardziej odpowiedzialne za przedwczesne zgony mężczyzn. Liczne bada-nia udowodniły, że palenie tytoniu, nadmierne spożycie alkoholu, złe nawyki żywieniowe, otyłość i brak aktywności fizycznej mają zgubny wpływ na stan zdrowia każdego społeczeństwa.
Podsumowanie
W podsumowaniu wyników przeprowadzonych analiz można sformułować kilka ogólnych wniosków i spostrzeżeń:
– Przeobrażenia procesu reprodukcji ludności w ostatnich kilkunastu la-tach XX w. dokonujące się wraz z procesami modernizacji miały istotny wpływ na przemiany struktur ludności w krajach europejskich w okresie 1996-2008. Zmiany te odbiją się również niekorzystnie na przyszłych
Elżbieta Sojka 112
strukturach ludności według wieku (starzenie się ludności, zmniejszenie liczby osób w wieku produkcyjnym, wzrost obciążenia demograficznego).
– W latach 1996-2008 udział dzieci w ogólnej liczbie ludności, w takich kra-jach, jak Estonia, Litwa, Łotwa i Polska zmniejszał się szybciej niż zwięk-szał się udział osób starszych. Społeczeństwa krajów nadbałtyckich UE wkroczyły już w fazę starości demograficznej. W porównaniu z 1996 r.
największy przyrost odsetka osób w wieku 65 lat i więcej zaobserwowano w Niemczech (wzrost o 4,7%), w republikach bałtyckich (od 3 do 3,2%) oraz o 2,3% w Finlandii i 2% w Polsce. Na tle wszystkich badanych państw Polska jest krajem z najniższym odsetkiem osób starszych oraz najniższym wiekiem średnim. Różnica między medianą wieku dla Niemiec (43,7 lat) i dla Polski (37,6 lata) wynosiła około 6 lat.
– W badanym okresie liczba urodzeń żywych wzrosła aż o jedną piątą w Estonii i na Łotwie oraz o prawie 15% w Szwecji, co znalazło odzwier-ciedlenie we współczynniku rodności. W pozostałych krajach obserwo-wano spadek tego zjawiska, jednak z różnym natężeniem: w Niemczech o 14,3%, na Litwie o 10,2%, w Dani o 3,8%, w Polsce o 3,2% oraz naj-mniejszy spadek w Szwecji – o 2%. Najbardziej niekorzystną strukturę kobiet w wieku prokreacyjnym mają Niemcy – wysoki udział starszych grup wieku (35-49), a niski odsetek kobiet w przedziale wieku 20-34 lata.
Ta niekorzystna struktura wiekowa znalazła odzwierciedlenie w znacz-nym spadku liczby urodzeń żywych.
– Zmiany wzorca płodności odnoszą się zarówno do krajów „starej” Unii, jak i państw postkomunistycznych. W przypadku tych pierwszych nastąpiło przesunięcie wieku maksymalnej płodności z grupy 25-29 do grupy 30-34 lata, w przypadku „nowych” członków UE przesunięcie z grupy wiekowej 20-24 lata do grupy 25-29 lat, co świadczy o odkładaniu urodzeń w czasie, a co za tym idzie wzroście przeciętnego wieku kobiet rodzących, który w takich krajach, jak Dania, Niemcy czy Szwecja przekroczył już 30 lat.
– We wszystkich krajach wystąpił spadek natężenia zgonów, czego efek-tem był znaczny wzrost przeciętnego dalszego trwania życia. W latach 2002-2008 największy przyrost parametru eo odnotowały Estonia (o 3,2 lat) i Łotwa (o 2,1 lat), najmniejszy Litwa (zaledwie o 0,1 lat).
– Struktura ludności według wieku zmieniała się w czasie i była zróżnico-wana w przekroju poszczególnych państw. W przeobrażeniach tej struk-tury najważniejszą rolę odgrywały – obok zgonów i migracji – urodzenia.
Wyniki badań wykazały, że takie kraje, jak Polska, Litwa, Łotwa i Estonia dzieli duży dystans zarówno pod względem dzietności kobiet, jak i umie-ralności w stosunku do grupy krajów „starej” Unii.
Zmiany w procesach i strukturach ludnościowych... 113