Społeczeństwo województwa śląskiego uległo w okresie transformacji głę-bokim zmianom demograficznym, ekonomicznym i społecznym. W latach 1990-2004 zaistniało wiele czynników osłabiających demograficzną i społecz-ną kondycję rodziny. Do czynników demograficznych osłabiających sytuację rodziny należy zaliczyć zawężoną reprodukcję ludności poniżej prostej zastę-powalności pokoleń, wynikającą ze zmniejszającej się liczby nowo zawiera-nych związków małżeńskich, obniżenie się poziomu dzietności kobiet oraz wzrastające migracje zagraniczne, zwłaszcza wśród młodej grupy populacji.
Natomiast czynnikami ekonomiczno-społecznymi wpływającymi na kryzys w ruchu naturalnym ludności są pojawiająca się od drugiej połowy lat 90. wy-soka stopa bezrobocia, dezaktywacja zawodowa licznych rodzin, wzrost licz-by emerytów i rencistów, wzrost ubóstwa rodzin miejskich i wiejskich oraz spadek poczucia bezpieczeństwa w zakresie zabezpieczenia społecznego9.
8 A. Skibiński, M. Wieczorek, A. Rączaszek, Umieralność osób starszych w województwie śląskim, w: Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, Uł, Łódź 2004, s. 217.
9 R. Rauziński, Uwarunkowania demograficzne rozwoju społecznego Śląska Opolskiego do 2010, roku, „Śląsk Opolski” 2001, nr 43.
Andrzej Skibiński 152
Po akcesji Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. niekorzystne tenden-cje w reprodukcji ludności w Polsce i województwie śląskim są kontynuowa-ne. Analizując ten okres autor skoncentrował uwagę na procesie starzenia się ludności. Rozmiary i konsekwencje omawianego procesu mierzy się głównie obciążeniem ludności produkcyjnej lub przedprodukcyjnej przez ludność po-produkcyjną. W tab. 5 zestawiono wskaźniki obciążenia demograficznego w poszczególnych podregionach województwa.
Tabela 5 Wskaźnik obciążenia demograficznego na obszarze województwa śląskiego
w latach 2004-2006
Lp. Jednostkaterytorialna 2004 r. 2005 r. 2006 r.
Polska 57,5 72,3 24,1 56,3 74,9 24,1 55,7 78,1 24,4
Województwośląskie 53,7 79,4 23,8 53,0 83,3 24,1 52,7 87,6 24,6
Podregionczęstochowski 57,0 87,4 26,6 55,9 90,4 26,6 55,4 94,2 26,9 4 Podregionbielsko-bialski 58,3 71,5 24,3 57,2 74,3 24,4 56,7 77,6 24,8 5 Podregion centralny śląski 52,3 83,7 23,8 51,7 88,0 24,2 51,5 92,7 24,8 6 Podregion rybni-cko-jastrzębski 53,0 64,3 20,7 52,2 68,3 21,2 51,8 72,4 21,8 1 – liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym,
2 – liczba ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym, 3 – liczba ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.
Dane zawarte w tab. 5 ukazują, że dla województwa śląskiego liczba ludno-ści w wieku nieprodukcyjnym przypadająca na 100 osób w wieku produkcyj-nym zmniejszyła się z 53,7 w 2004 r. do 52,7 w 2006 r. Natomiast liczba osób w wieku poprodukcyjnym przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym zwiększyła się z 23,8 w 2004 r. do 24, 6 w 2006 r. Analogiczny trend zachodzi w poszczególnych podregionach badanego województwa. Można zatem wnio-skować, że liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym systematycznie ulega spadkowi, a zwiększa się udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Warto w tym miejscu wskazać na przewidywany rozwój ludności województwa ślą-skiego. Biorąc pod uwagę prognozę demograficzną ludności dla Górnego Ślą-ska można się spodziewać kontynuacji powyższego trendu, z tą różnicą, że oprócz spadku ludności w wieku przedprodukcyjnym po 2010 r. będzie się nasilał spadek ludności w wieku produkcyjnym.
Rozwój ludności województwa śląskiego... 153
16,3 15,2 14,8 14,3 13,5
65,9 63,7 60,5 58,3 57,2
17,8 21,1 24,7 27,4 29,3
0%
2010 2015 2020 2025 2030
Wiek przedprodukcyjny Wiek produkcyjny Wiek poprodukcyjny Lata
Rys. 3. Udział ludności według ekonomicznych grup wieku dla województwa śląskiego na podstawie prognozy ludności do 2030 r.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Prognoza demograficzna ludności do 2030 r., GUS, Warszawa.
Na kształtowanie się struktury ludności według ekonomicznych grup wie-ku i proces starzenia się społeczeństwa istotny wpływ wywiera ruch natural-ny ludności. Szczególne znaczenie mają urodzenia, gdyż ich wielkość wpływa w dwojaki sposób na zmiany ludnościowe. Z jednej strony rosnąca liczba uro-dzeń zwiększa udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności, z drugiej natomiast spadek liczby urodzeń zmniejsza udział młodej populacji w ogólnej liczbie ludności, powodując zwiększenie udziału ludności w wieku poprodukcyjnym.
1996* 2000* 2004* 2008 2012 2016 2020 2024 2028
Natężenie urodzeń i zgonów -8
-7
Wsp. urodzeń Wsp. zgonów Wsp. przyrostu naturalnego Lata
Dane rzeczywiste na podstawie Roczników Statystycznych GUS z różnych lat.
Rys. 4. Ruch naturalny ludności w województwie śląskim w latach 1996-2028 Źródło: Ibid.
Andrzej Skibiński 154
Z danych na rys. 4 wynika, że w województwie śląskim w badanym okre-sie widoczny jest spadek współczynnika przyrostu naturalnego, wynikający z nadwyżki liczby zgonów nad liczbą urodzeń. Od 2005 r. (nie tylko w skali całego kraju, ale również województwa) obserwowany jest wzrost liczby uro-dzeń, spowodowany m.in. zakładaniem rodzin przez osoby z wyżu demogra-ficznego z przełomu lat 70. i 80. W badaniach nad zmianami demograficznymi w Polsce w świetle prognozy demograficznej według wieku i płci z 1996 r., J.Z. Holzer przy założeniu zmian wzorca płodności polegającego na utrzy-maniu relatywnie niskiej płodności cząstkowej oraz przesuwaniu się maksi-mum urodzeń do grupy wieku 25-29 lat przewidywał wzrost liczby urodzeń w „dwóch kolejnych pięcioleciach nadchodzącego stulecia”10 czego dowodem mogą być bieżące dane statystyczne. W perspektywie kilku najbliższych lat przewiduje się jednak, że w województwie śląskim prosta zastępowalność po-koleń nie zostanie osiągnięta, a postępujący proces starzenia społeczeństwa będzie się nasilał.
Konkluzje
Celem opracowania było zasygnalizowanie istotnych zmian demograficz-nych na obszarze województwa śląskiego w okresie transformacji systemowej.
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że województwo śląskie, jak i cały kraj znajduje się w trakcie poważnych zmian demograficznych o daleko idą-cych konsekwencjach. Potwierdza to przedstawiona analiza statystyczna, na podstawie której wyciągnięto kilka istotnych wniosków szczegółowych:
– W województwie śląskim nastąpiły charakterystyczne zmiany dla ostat-niej fazy przejścia demograficznego.
– Bezpośrednią przyczyną spadającego tempa rozwoju ludności w analizo-wanym województwie w okresie od 1990 r. do 2004 r. jest spadek przy-rostu naturalnego, będący wynikiem zmniejszania się urodzeń i zgonów, przy jednoczesnej przewadze trendu umieralności.
– Od 2005 r. (nie tylko w skali całego kraju, ale również województwa) ob-serwowany jest wzrost liczby urodzeń.
– Ze względu na zbliżanie się do siebie poziomów rozrodczości i umieralno-ści migracje zagraniczne odgrywają znacznie większą rolę niż w poprzed-nim okresie w bilansowaniu zasobów demograficznych zarówno w skali kraju, jak i województwa.
– Obserwowany wzrost liczby ludności powyżej 65. roku życia oznacza, że przy niekorzystnych tendencjach w reprodukcji ludności społeczeństwo
10 J.Z. Holzer, Zmiany demograficzne w Polsce w świetle prognoz demograficznych, w: Przemiany de-mograficzne w Polsce..., op. cit., s. 230.
Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa 2009.
Rozwój ludności województwa śląskiego... 155
Polski, jak i Górnego Śląska znajduje się w trakcie postępującego procesu starzenia się społeczeństwa, który obecnie i w przyszłości może powo-dować daleko idące konsekwencje społeczno-ekonomiczne. W kategorii skutków społecznych oznacza to brak zastępowalności pokoleń i coraz większe problemy z zabezpieczeniem godnych warunków bytowych osób wchodzących w wiek emerytalny. W kategorii skutków ekonomicznych może nastąpić spowolnienie wzrostu PKB (ogółem na 1 mieszkańca), co odbije się na systemach emerytalnych i systemach opieki zdrowotnej. Po-wyższe wnioski nie napawają optymizmem, ponieważ starzenie się ludno-ści to proces nieuchronny, a sprostanie mu wymaga podjęcia konkretnych i, co ważniejsze, długofalowych rozwiązań o charakterze systemowym.