Obserwowane od początku okresu transformacji systemowej procesy demo-graficzne w Polsce i w województwie śląskim charakteryzuje duża dynamika zmian w odniesieniu do płodności, prokreacji i życia małżeńsko-rodzinnego.
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na efekty i porażki transformacji systemo-wej. S. Swadźba w kontekście polityki gospodarczej do jej sukcesów zaliczył:
– szybkie tworzenie podstaw systemu gospodarki rynkowej (liberalizacja działalności gospodarczej, uwolnienie cen, wprowadzenie wymienialności pieniądza itp.,
Rozwój ludności województwa śląskiego... 145
– powstanie i sprawne funkcjonowanie wielu nowych instytucji rynkowych (urząd antymonopolowy, Bank Centralny, giełda itd.),
– akceptację przez większość społeczeństwa nowego systemu gospodarczego.
– wejście Polski do UE; członkostwo oznacza, że Polska gospodarka jest ryn-kowa, demokratyczna oraz może sprostać konkurencji krajów unijnych, – członkostwo Polski w OECD, WTO, NATO i innych międzynarodowych
organizacjach, które pozytywnie oceniły przebieg transformacji systemo-wej w Polsce.
Do porażek autor zaliczył m.in.:
– zablokowanie reformy finansów publicznych, w efekcie czego mamy do czynienia ze znacznym odpływem pieniędzy z budżetu państwa,
– istniejący system podatkowy (duży fiskalizm), który wywołuje podobne skutki,
– mało elastyczny rynek pracy wynikający z istniejących przepisów prawnych, – wysoki udział sektora państwowego w strukturze wytworzonego PKB
i zatrudnienia,
– upolitycznianie działalności gospodarczej.
Należy pamiętać, że współczesne procesy demograficzne w Polsce i Europie są efektem trwania przejścia demograficznego, a więc również zjawisk o cha-rakterze społeczno-ekonomicznym, a w przypadku krajów postkomunistycz-nych także istotpostkomunistycz-nych wydarzeń polityczpostkomunistycz-nych występujących w poprzednim okresie. Tezę tę zdają się potwierdzać spostrzeżenia E.Z. Zdrojewskiego, któ-ry uważa, że pozostałości staktó-rych zagrożeń, takich jak zacofanie cywilizacyj-ne, technologiczne i ekologiczne skutecznie powodowały pewne przyzwycza-jenia i nawyki niesprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości, innowacyjności i szeroko pojętej aktywności ekonomicznej ludności w okresie transformacji. Autora tego jednak w szczególności interesują główne skutki demograficzne okresu przemian ustrojowych i towarzyszących im zjawisk, które stały się przedmiotem licznych badań. Do obszernej literatury dotyczącej tej problema-tyki należy zaliczyć m.in. prace L. Frąckiewicz, J. Jóźwiak, I.E. Kotowskiej, E. Frątczak, J.Z. Holzera, Z. Strzeleckiego, I. Sobczaka, R. Rauzińskiego, A. Rączaszka. Tendencje demograficzne odnośnie do reprodukcji ludności na obszarze analizowanego województwa przedstawia rys. 1.
S. Swadźba, Transformacja systemowa polskiej gospodarki i jej efekty, w: Transformacja polskiej go-spodarki ocena kierunków i dynamiki zmian strukturalnych, red. H. Ćwikliński, FRUG, Gdańsk 2005, s. 19
E.Z. Zdrojewski, A. Cychowska, Procesy demograficzne w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, w: Systemy wartości a procesy demograficzne, red K. Slany, A. Małek, I. Szczepaniak-Wiechy, NOMOS, Kraków 2003.
Zob. J. Jóźwiak, Proces starzenia się ludności wyzwaniem XXI wieku, w: Procesy demograficzne u progu XXI wieku Polska a Europa, t. XVII, red. Z. Strzelecki, RRL, Warszawa 2002; Przemiany demo-graficzne w Polsce w świetle koncepcji II przejścia demodemo-graficznego, red. I.E. Kotowska, SGH,
Andrzej Skibiński Rys. 1. Ruch naturalny ludności w województwie śląskim w latach 1990-2004
Źródło: Opracowanie własne na podstawie roczników demograficznych z różnych lat.
Miniona dekada charakteryzowała się niekorzystnymi wskaźnikami ruchu naturalnego ludności, zwłaszcza od połowy lat 80. Z danych na rys. 1 wynika, że w województwie śląskim nastąpiły charakterystyczne zmiany dla czwartej fazy przejścia demograficznego. Bezpośrednią przyczyną spadającego tempa rozwoju ludności w analizowanym okresie jest spadek przyrostu naturalnego, będący wynikiem zmniejszania się urodzeń i zgonów, przy jednoczesnej prze-wadze trendu umieralności. Warto w tym miejscu podkreślić, że po upadku systemu komunistycznego, ze względu na zbliżanie się do siebie poziomów rozrodczości i umieralności migracje zagraniczne ogrywają znacznie większą rolę niż w poprzednim okresie w bilansowaniu zasobów demograficznych za-równo w skali kraju, jak i województwa, a ich saldo choć nadal ujemne wyka-zuje tendencję wzrostową. Potwierdzeniem tego jest dynamika demograficz-na, którą charakteryzują dane w tab. 1.
cd. przypisu 3
Warszawa 1999; Przeobrażenia społeczno-demograficzne i ich konsekwencje dla województwa śląskie-go, red. L. Frąckiewicz, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2003; R. Rauziński, Sytuacja demograficzna Śląska Opolskiego w świetle spisów powszechnych z lat 1988 i 2002, w: Sytuacja demograficzna Sląska w świetle Narodowego Spisu Powszechnego 2002, „Śląsk Opolski” 2004, nr 4 (53); Procesy demograficzne w krajach UE – porównania z Polską, red I. Sobczak, PTD, GWSH, Gdańsk 2003; Uwarunkowania de-mograficzne rozwoju społeczno-gospodarczego na przykładzie województwa śląskiego i opolskiego, red.
A. Rączaszek, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2007.
Rozwój ludności województwa śląskiego... 147
Tabela 1 Dynamika demograficzna według województw w latach 1990 – 2004
Województwa Ogółem Miasto Wieś
współczynniki dynamiki demograficznej w latach
1990 1995 2000 2004 1990 1995 2000 2004 1990 1995 2000 2004 Polska 1,403 1,122 1,028 0,980 1,307 1,042 0,955 0,946 1,533 1,231 1,135 1,029
Dolnoślą-skie 1,400 1,060 0,921 0,877 1,333 1,009 0,869 0,829 1,543 1,170 1,045 0,994 Kujawsko-
-pomorskie 1,450 1,202 1,090 1,049 1,322 1,095 0,984 0,953 1,633 1,360 1,257 1,203 Lubelskie 1,425 1,100 0,995 0,912 1,734 1,296 1,179 1,110 1,276 1,001 0,893 0,800 Lubuskie 1,605 1,316 1,126 1,104 1,581 1,268 1,097 1,098 1,640 1,391 1,171 1,115 Łódzkie 0,995 0,808 0,734 0,738 0,922 0,740 0,677 0,720 1,109 0,917 0,833 0,767 Małopolskie 1,621 1,284 1,232 1,133 1,380 1,080 1,037 1,005 1,849 1,475 1,425 1,260
Mazowie-ckie 1,206 0,967 0,925 0,943 1,063 0,865 0,868 0,965 1,424 1,121 1,017 0,907 Opolskie 1,482 1,119 0,999 0,893 1,568 1,169 0,984 0,940 1,412 1,075 1,013 0,844
Podkarpa-ckie 1,826 1,371 1,301 1,143 2,033 1,371 1,276 1,186 1,733 1,371 1,314 1,120 Podlaskie 1,508 1,159 1,024 0,912 1,941 1,408 1,194 1,095 1,191 0,968 0,880 0,752 Pomorskie 1,685 1,403 1,295 1,247 1,391 1,172 1,075 1,068 2,380 1,962 1,839 1,687 Śląskie 1,212 1,010 0,918 0,880 1,176 0,988 0,894 0,867 1,351 1,087 1,010 0,932
Świętokrzy-skie 1,325 1,039 0,943 0,845 1,452 1,076 0,967 0,896 1,259 1,019 0,927 0,811 Warmińsko-
-mazurskie 1,915 1,513 1,326 1,183 1,746 1,329 1,208 1,102 2,124 1,759 1,484 1,293
Wielkopol-skie 1,400 1,168 1,104 1,096 1,259 1,041 0,999 1,001 1,575 1,331 1,247 1,225
Zachodnio-pomorskie 1,659 1,323 1,124 1,044 1,499 1,223 1,007 0,965 1,971 1,523 1,387 1,220 Źródło: Rocznik Demograficzny 2005.
Z danych prezentowanych w tab. 1 wynika, że województwo śląskie znaj-duje się w grupie województw charakteryzujących się najniższą dynamiką de-mograficzną zarówno w miastach, jak i na wsi, a od 2000 r. współczynnik dy-namiki demograficznej utrzymuje się poniżej jedności, co oznacza sukcesyw-ne zmniejszanie się liczby ludności. Wyraźsukcesyw-ne zmniejszenie dynamiki demo-graficznej jest w głównej mierze wynikiem spadku płodności i małżeńskości (co potwierdzają dane w tab. 2).
Andrzej Skibiński 148
Tabela 2 Zmiana płodności kobiet i współczynników reprodukcji ludności w miastach powyżej 100
tys. mieszkańców w województwie śląskim w latach 1990-2004
Miasta
Zmiana współczynników płodności kobiet w grupach wieku Zmiana współczynników 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 dzietości
ogólnej
dynamiki demogra-ficznej 2004/1990
Bielsko Biała -15,9 -79,2 -34,9 -4,6 +3,4 0,0 -0,1 -0,668 -0,206
Bytom -16.0 -70,0 -17,7 -3,1 +0,1 -2,9 +0,2 -0,554 -0,230
Chorzów -17,8 -74,0 -5,4 +9,0 +2,0 -1,5 0,0 -0,535 -0,124
Częstochowa -18,9 -95,0 -17,0 +1,1 -1,3 +0,8 +0,1 -0,658 -0,320 Dąbrowa
Górnicza -18,9 -97,5 -2,5 +5,2 +1,1 -0,8 +0,1 -0,573 -0,166
Gliwice -16,3 -89,4 -13,5 +8,9 -4,9 -1,0 +0,2 -0,583 -0,338
Katowice -14,7 -71,0 -11,1 +13,2 +0,5 -1,0 -0,1 -0,423 -0,159
Ruda Śląska -16,1 -78,5 -2,8 +7,8 +0,7 +0,7 -0,4 -0,447 -0,855
Rybnik -19,4 -98,5 -12,1 -1,3 -4,2 -3,0 -0,1 -0,693 -0,568
Sosnowiec -16,0 -83,7 -14,8 +5,0 +2,3 0,0 0,0 -0,542 -0,279
Tychy -15,2 -98,2 -24,9 +0,9 -4,6 -0,9 -0,4 -0,724 -0,609
Zabrze -17,4 -84,2 -19,1 +6,6 -3,0 -0,3 0,0 -0,591 -0,281
Wojewódz-two śląskie 2004/1999
Ogółem -3,1 -22,0 +4,8 +8,8 +2,1 +0,0 +0,1 -0,068
-Miasto -2,7 -19,0 +2,7 +9,8 +2,7 +0,1 +0,1 -0,037
-Wieś -4,3 -34,3 -4,2 +5,2 -0,5 0,0 0,0 -0,191
-Płodność – urodzenia żywe na 1000 kobiet.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: roczników demograficznych z różnych lat.
Dane przedstawione w tab. 2 pozwalają na wyciągnięcie dwóch istotnych wniosków. Po pierwsze, w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców i całym województwie nastąpił wyraźny spadek dzietności. Po drugie, nastąpił wzrost płodności kobiet w grupie wieku 30-34 lata (w skali województwa w grupie 25-29, 30-34, 35-39 lat). Przyczyny spadku płodności są wielorakie i złożone, jednak z dużym prawdopodobieństwem można sądzić, jak wykazuje I. Sobczak, że dominującą rolę wśród nich odgrywa motyw ekonomiczny, ponieważ utrzy-manie dziecka poważnie obciąża budżet domowy4, a zapewnienie coraz lepszych warunków bytowych dzieciom pogłębia u rodziców większą odpowiedzialność i pęd ku karierze. Fakt ten skłania wiele małżeństw do odkładania decyzji o urodzeniu dziecka, prowadząc w konsekwencji do nielicznego potomstwa, co zmienia tradycyjny model rodziny. Od kilku lat na obszarze województwa
4 Zob I. Sobczak, Czynniki kształtujące liczbę urodzeń, natężenie i przestrzenne zróżnicowanie, w: Dzietność kobiet polskich w okresie transformacji ustrojowej, PTD, Warszawa 1999.
Rozwój ludności województwa śląskiego... 149
śląskiego obserwowany jest wyraźny spadek liczby zawieranych związków małżeńskich. Zdaniem L. Frąckiewicz, ma to szczególnie duże, a zarazem ne-gatywne znaczenie dla procesów reprodukcji ludności5.
Tabela 3 Zmiana liczby oraz współczynników zawartych małżeństw w wybranych miastach
województwa śląskiego w latach 1990-2004
Miasta
Zmiana w liczbie zawartych małżeństw przez kobiety w grupach wieku ogółem 19 i mniej 20-24 25-29 30-34 35-39 40-49 50 i więcej
2004/1990
Bielsko Biała -168 -150 -153 +127 +4 -16 0 +20
Bytom -533 -261 -255 +68 -46 -25 - +7
Chorzów -327 -151 -189 +70 -20 -30 -8 +1
Częstochowa -327 -237 -263 +259 -9 -39 -20 -18
Dąbrowa
Górnicza -79 -127 -46 +134 - -25 -8 -6
Gliwice -269 -160 -141 +151 -41 -48 -40 +10
Katowice -480 -288 -336 +213 -8 -38 -47 +24
Ruda Śląska -144 -163 -115 +144 +9 -7 -4 -8
śląskie Zmiana współczynników zawierania małżeństw
1990 2004 2004/1990
Ogółem 8,1 5,9 -2,2
Miasto 7,9 5,9 -2,0
Wieś 8,9 6,3 -2,6
Współczynniki małżeństw na 1000 ludności w wieku 15 lat i więcej, liczba zawartych mał-żeństw w liczbach bezwzględnych.
Źródło: Ibid.
Z powyższych danych tabelarycznych wynika, że w latach 1990-2004 na obszarze Górnego Śląska zmniejszyła się liczba zawieranych związków mał-żeńskich, przy jednoczesnym zwiększeniu się wieku, w jakim kobiety realizu-ją plany matrymonialne (25-29 lat). Po części jest to związane z liberalizacrealizu-ją życia seksualnego, która sprzyja upowszechnianiu się kohabitacji i zdaniem E.Z. Zdrojewskiego, rozpowszechnienie się związków nieformalnych z jednej strony zmniejsza poziom urodzeń, gdyż pozostawanie w takim związku nie sprzyja realizacji planów prokreacyjnych, z drugiej jednak sprzyja wzrostowi urodzeń pozamałżeńskich, zwłaszcza w miastach6.
5 L. Frąckiewicz, Polityka społeczna, Śląsk, Katowice 1998, s. 43.
6 E.Z. Zdrojewski, A. Cychowska, op. cit. s. 75.
Andrzej Skibiński 150
Tabela 4 Liczba urodzeń żywych w wybranych miastach województwa śląskiego
w latach 1990 i 2004 roku
Miasta
Urodzenia żywe w 1990 r. Urodzenia żywe w 2004 r. Zmiana liczby uro-dzeń 2004/1990
Bielsko Biała 2015 209 10,3 2467 257 10,4 +452 +0,1
Bytom 2607 277 10,6 1575 517 32,8 -1032 +22,2
Chorzów 1379 151 10,9 937 295 31,5 -442 +20,6
Częstochowa 3089 186 6,1 1989 282 14,2 -1100 +8,1
Dąbrowa
Górnicza 1194 66 5,5 992 174 17,5 -202 +12,0
Gliwice 2263 208 9,2 1529 363 23,7 -734 +14,5
Katowice 3586 270 7,5 2431 567 23,3 -1155 +15,8
Ruda Śląska 1907 129 6,7 1342 279 20,8 -565 +14,1
Rybnik 1947 106 5,4 1314 193 14,7 -633 +9,3
Sosnowiec 2512 175 6,9 1697 18,3 -815 +11,4
Tychy 2456 4,9 1217 199 16,4 -1239 +11,5
Zabrze 2327 242 10,4 1589 451 28,4 -738 +18,0
Województwo
śląskie Urodzenia żywe w 2000 roku Urodzenia żywe w 2004 roku Zmiana liczby urodzeń 2004/2000
Ogółem 42233 4813 11,4 40134 6750 16,8 -2099 +5,4
Miasto 32339 4332 13,4 31294 6090 19,4 -1045 +6,0
Wieś 9894 481 4,8 8840 660 7,4 -1054 +2,6
Źródło: Ibid.
Z danych przedstawionych w tab. 4 wynika, że zdecydowaną większość urodzeń stanowią urodzenia małżeńskie, aczkolwiek w analizowanym okresie ich udział zmniejsza się na korzyść urodzeń pozamałżeńskich7. Okres trans-formacji systemowej przyniósł również istotne zmiany w zakresie umieralno-ści. Województwo śląskie, jako region przemysłowy charakteryzuje się wyso-ką umieralnością, zwłaszcza osób po 65. roku życia. Po kryzysie zdrowotnym, który trwał do początku lat 90., poprawa warunków życia, optymistyczne nastroje społeczne po odzyskaniu suwerenności oraz rozwój medycyny wy-sokospecjalistycznej spowodowały sukcesywny wzrost przeciętnego dalszego trwania życia ludzkiego (rys. 2).
7 Zob. szerzej w: P. Szukalski, Urodzenia pozamałżeńskie w Polsce, „Wiadomości Statystyczne”, 1999, nr 10.
Rozwój ludności województwa śląskiego... 151
0 20 40 60 80
1999 2000 2001 2002 2003 2004
Na 1000 ludności
Męźczyźni Kobiety Lata
Rys. 2. Wartości współczynników zgonów osób w wieku 65 lat i więcej w województwie śląskim w latach 1999-2004
Źródło: Ibid.
Przedstawione dane na rys. 2 świadczą o tym, że na tle ogólnej tendencji malejącego natężenia zgonów, umieralność kobiet maleje szybciej niż umie-ralność mężczyzn. Świadczy to o tym, że liczba osób w wieku 65 lat i więcej z roku na rok zwiększa się, co oznacza że przy niekorzystnych tendencjach w zakresie reprodukcji ludności społeczeństwo polskie, jak i Górnego Śląska znajduje się w trakcie postępującego procesu starzenia się8.