Circularity of human fate in Jerzy Pietrkiewicz’s novel Inner Circle

S³owa kluczowe: Jerzy Pietrkiewicz, „Wewnêtrzne ko³o”, Londyn, miasto Key words: Jerzy Pietrkiewicz, „Inner Circle”, London, city

Jerzy Pietrkiewicz urodzi³ siê 29 wrzeœnia 1916 roku we wsi Fabianki (ziemia dobrzyñska). W roku 1934 debiutowa³ jako poeta wierszem Œwiêto, opublikowanym na ³amach czasopisma „KuŸnia M³odych”. W latach 1935–39 wspó³pracowa³ z tygodnikiem „Prosto z Mostu” oraz z dzia³em literackim dziennika „Polska Zbrojna” (1936–39). Przed wojn¹ zwi¹zany by³ z grup¹ autentystów, poetów publikuj¹cych swoje utwory w czasopiœmie „Okolica Poetów”. Po wybuchu II wojny œwiatowej przedosta³ siê do Wielkiej Brytanii, gdzie w 1941 roku rozpocz¹³ studia na szkockim uniwersytecie St. Andrews.

W czasie studiów kontynuowa³ twórczoœæ literack¹, a jego wiersze i prozê zamieszcza³y m.in. czasopisma: „Jestem Polakiem” (Londyn, 1940), „Dziennik

¯o³nierza” (Szkocja, 1940–42) i „Skrzyd³a” (Londyn, 1944–45). W 1947 roku obroni³ rozprawê doktorsk¹ w King’s College University of London oraz podj¹³ pracê wyk³adowcy w School of Slavonic and Eastern European Stu-dies. W roku 1964 zosta³ profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Londyñ-skiego.

Pietrkiewicz jest autorem oœmiu powieœci opublikowanych w jêzyku an-gielskim (przy czym niektóre z nich ukaza³y siê pod pseudonimem Jerzy Peterkiewicz): The Knotted Cord [Sznur z wêz³ami¹] (1953), Loot and Loyalty [Grabie¿ i wiernoœæ²] (1955), Future to Let [Przysz³oœæ do wynajêcia³] (1958)

1 Wyd. pol.: J. Pietrkiewicz, Sznur z wêz³ami, prze³. M. Gliñska, Warszawa 2005.

2 T³umaczenie w³asne.

3 Przysz³oœæ do wynajêcia w przek³adzie E. Milewicz by³a opublikowana w ca³oœci na

³amach „Dziennika Polskiego i Dziennika ¯o³nierza”, ³¹cznie w szeœædziesiêciu trzech od-cinkach, od 30.03. do 16.07. 1958 r.

Isolation. A Novel in Five Acts [Odosobnienie. Powieœæ w piêciu aktach⁴] (1959), The Quick and the Dead [Gdy odpadaj¹ ³uski cia³a⁵] (1961), That Angel Burning at My Left Side [Anio³ ognisty, mój anio³ lewy⁶] (1963), Inner Circle [Wewnêtrzne ko³o⁷] (1966) i Green Flows the Bile [¯ó³æ p³ynie na zielono⁸] (1969); a tak¿e autobiografii In the Scales of Fate [Na szalach losu⁹] (1993) oraz tomu esejów The Other Side of the Silence [Druga strona milcze-nia: poeta u krañców mowy¹⁰] (2002), a tak¿e monografii The Third Adam [Trzeci Adam¹¹] 1975 i antologii Polish Prose and Verse [Proza i poezja pol-ska¹²] (1956). Pietrkiewicz by³ jedynym autoryzowanym t³umaczem poezji Jana Paw³a II. Jego angielskie przek³ady twórczoœci Karola Wojty³y by³y wysoko oceniane przez krytyków. Piêæ powieœci Jerzego Pietrkiewicza

ukaza-³o siê w Polsce¹³. Zmar³ 26 paŸdziernika 2007 roku w Londynie.

Angielska twórczoœæ prozatorska Jerzego Pietrkiewicza jest ma³o znana w Polsce, choæ ze wszech miar zas³uguje na wnikliwe zbadanie. Recepcja powieœci tego pisarza w Wielkiej Brytanii by³a bardzo pozytywna, a w wielu opracowaniach dotycz¹cych literatury brytyjskiej wymienia siê go jako pisa-rza brytyjskiego¹⁴.

I

Inner Circle¹⁵ jest siódm¹ i przedostatni¹ z opublikowanych w jêzyku angielskim powieœci Jerzego Pietrkiewicza. Autor, w rozmowie z Florianem

Œmiej¹, uzna³ j¹ za najlepsz¹ ze wzglêdu na oryginaln¹ kompozycjê. Ksi¹¿ka sk³ada siê bowiem z trzech odrêbnych czêœci – s¹ to: Powierzchnia (Surface),

4 Wyd. pol.: J. Pietrkiewicz, Odosobnienie. Powieœæ w piêciu aktach, prze³. B. Ba³uto-wa, Warszawa 1990.

5 Wyd. pol.: tego¿, Gdy odpadaj¹ ³uski cia³a, prze³. A. H. Moskalowa, Warszawa 1986.

6 Wyd. pol.: tego¿, Anio³ ognisty, mój anio³ lewy, prze³. M. Gliñska, Warszawa 1993.

7 Wyd. pol.: tego¿, Wewnêtrzne ko³o, prze³. A. H. Moskalowa, Warszawa 1988.

8 T³umaczenie w³asne.

9 T³u maczenie za: S. Kossowska, Inny los, inna Polska, „Tydzieñ Polski”, 12.03.1994.

10 Wyd. pol.: J. Pietrkiewicz, Druga strona milczenia: poeta u krañców mowy, prze³.

J. Jackowicz, Warszawa 2002.

11 T³umaczenie w³asne.

12 T³umaczenie w³asne.

13 Najwa¿niejsz¹ prac¹ dotycz¹c¹ twórczoœci pisarza pozostaje ksi¹¿ka zbiorowa wyda-na w Toruniu w 2000 roku, pod redakcj¹ Barbary Czarneckiej i Janusza Kryszaka, Jerzy Pietrkiewicz – inna wersja emigracji. Materia³y Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej 11–12 maja 2000 r. w Toruniu. Praca ta, poœwiêcona g³ównie polskiej twórczoœci pisarza, zawiera tak¿e trzy artyku³y na temat jego angielskich powieœci: A. H. Moskalowa, Pierwsza angiel-ska powieœæ Jerzego Pietrkiewicza [na temat The Knotted Cord], s. 155–168; R. Moczkodan, Satyra, paszkwil czy arcydzie³o? Jerzego Pietrkiewicza „Przysz³oœæ do wynajêcia” [na temat Future to Let], s. 169–188; J. Pasterski, Realizm i fantastyka w powieœci Jerzego Pietrkie-wicza „Gdy odpadaj¹ ³uski cia³a” [na temat The Quick and the Dead], s. 189–198.

14 Zob. A. Burgess, The Novel Now. A Guide to Contemporary Fiction, New York 1970;

B. Ba³utowa, Powieœæ brytyjska XX wieku, Warszawa 1983.

15 J. Peterkiewicz, Inner Circle, London 1966.

Podziemie (Underground) i Niebo (Sky) – przeplatanych powtarzaj¹cymi siê motywami ko³a. Zapytany, któr¹ ze swoich angielskich powieœci ceni najbar-dziej, pisarz odpowiedzia³: „Myœlê, ¿e Inner Circle […] jako eksperyment u¿ycia motywów, w których siê krêci ca³y czas. To s¹ trzy ko³a w kole, co siê krêc¹. Jest coœ o ruchu w tej powieœci, co mnie interesowa³o”¹⁶.

Interpretacja tytu³u utworu, ze wzglêdu na nawi¹zanie do wieloznacznej symboliki ko³a, nie jest prosta. Ko³o stanowi znak Boga, wieczystego prawa, praformy i œwiata zjawisk nadprzyrodzonych. Figura ta symbolizuje równie¿

kosmos, nieskoñczonoœæ, wiecznoœæ i doskona³oœæ. Okr¹g, jako najdoskonal-szy kszta³t, oznacza wewnêtrzn¹ jednoœæ i harmoniê, wieczny ruch, komplet-noœæ oraz cykliczkomplet-noœæ egzystencji. To tak¿e symbol nieba, s³oñca oraz ¿ycia duchowego. Kolistoœæ stanowi jednoczeœnie odniesienie do zamkniêtej prze-strzeni, sytuacji bez wyjœcia („b³êdne ko³o”) lub zniewolenia¹⁷.

Angielski tytu³ powieœci przywodzi na myœl jeszcze wiêcej skojarzeñ. Dla mieszkañców Londynu lat 60. Inner Circle to przede wszystkim nazwa linii metra, która jako linia obwodowa, bez pocz¹tku i koñca, umo¿liwia³a jazdê wokó³ centrum stolicy¹⁸. Jak zauwa¿y³a Maria Danilewiczowa – „bezdomni mog¹ kr¹¿yæ w niej godzinami, drzemi¹c na ciep³ej ³awce”¹⁹.

Ponadto, w jêzyku angielskim „inner circle” oznacza elitê, kr¹g osób zaufanych, grupê najlepszych specjalistów w danej dziedzinie zawodowej (jak, na przyk³ad, „the Inner Circle of Advocates” – elitarna grupa adwokac-ka w Stanach Zjednoczonych, „Freud’s inner circle”²⁰ – zespó³ psychoanality-ków wspó³pracuj¹cych z Freudem) lub najbardziej wp³ywowych politypsychoanality-ków skupionych wokó³ przedstawicieli najwy¿szych w³adz pañstwowych. „Inner circle” odnosi siê równie¿ do grona najbli¿szych, zaufanych przyjació³.

16 Rozmowa druga: z Jerzym Pietrkiewiczem, w: F. Œmieja, Siedem rozmów o poezji, Toronto 1990, s. 41.

17 W Biblii pojawia siê szereg odniesieñ do ko³a, które symbolizuje wszechmoc Boga.

Œwiêty Augustyn przekonywa³, ¿e boska natura jest jak ko³o – „œrodek jest wszêdzie, a okr¹g nigdzie”. Trzy zachodz¹ce na siebie ko³a odnosz¹ siê do Trójcy Œwiêtej. Ko³o sym-bolizuje równie¿ liniê bez koñca; niekiedy ukazywane jest w postaci wê¿a gryz¹cego w³a-sny ogon (zob. W. Kopaliñski, S³ownik symboli, Warszawa 1991, s. 153–154).

18 Linia znana jako „Inner Circle” powsta³a w 1884 r. Obecnie jest to „Circle line”, oznaczona na mapie sieci londyñskiego metra kolorem ¿ó³tym. Do 2009 r. poci¹gi jeŸdzi³y w ruchu ci¹g³ym wokó³ centrum Londynu, zataczaj¹c pêtlê. W grudniu 2009 r. przed³u¿ono liniê o kolejne osiem stacji, umo¿liwiaj¹cych podró¿owanie w kierunku wschodnim do Hammersmith. Obecnie Circle line ma d³ugoœæ 27 km i obejmuje 35 stacji. Dostêpne w Internecie: <http://en.wikipedia.org/wiki/Inner Circle (London Underground)> [dostêp:

27.04.2013].

19 M. Danilewiczowa, „…sam sobie robi ko³o i sam siê w nie wplata”. „Inner Circle”

– siódma angielska powieœæ Jerzego Pietrkiewicza, „Wiadomoœci„ (Londyn) 1969, nr 3, s. 3.

20 Ksi¹¿ka autorstwa Phyllis Grosskurth, The Secret Ring: Freud’s Inner Circle and the Politics of Psychoanalysis (1991) opisuje historiê tej grupy psychoanalityków, do której zaliczano Sigmunda Freuda, Sandora Ferenczi, Otto Ranka, Hansa Sachsa, Karla Abraha-ma i Maxa Eitingona.

W kulturze XX wieku wyra¿enie to czêsto pojawia siê w tytu³ach anglojê-zycznych ksi¹¿ek i filmów²¹.

Powieœæ zosta³a obwo³ana przez czêœæ krytyków najlepsz¹ ksi¹¿k¹ 1966 roku²² („Tribune”, „The Guardian”). Podobn¹ opiniê przedstawia³ recenzent

„The Times Saturday Review”: „Dziwne i urzekaj¹ce dzie³o utalentowanego pisarza”²³.

„Dziwna” (strange) to jedno z najczêstszych okreœleñ w odniesieniu do angielskiej prozy Pietrkiewicza. Innym, równie czêsto dyskutowanym aspek-tem twórczoœci pisarza, by³a kwestia kategoryzacji jego utworów. Podobnie jak poprzednie powieœci, tak¿e Inner Circle przysporzy³a wiele trudnoœci krytykom. James Graham Ballard nazwa³ powieœæ „eksperymentaln¹”²⁴, Ri-chard Whittington-Egan, na ³amach „Contemporary Review”, zwróci³ uwagê na inn¹ cechê:

Ciekawe po³¹czenie science fiction z ma³o czyteln¹ alegori¹. Jak Conrad, Pietr-kiewicz jest Polakiem tworz¹cym w obcym jêzyku. Kreuje on jednak wizje raczej schizofreniczne. W rezultacie powsta³o dzie³o fragmentaryczne, jakby autorstwa Louisa Waina²⁵ – teraz widzisz kota, za chwilê go nie widzisz. Fabu ³a jest wyrywkowa, bez wyraŸnej ci¹g³oœci narracji²⁶.

Natomiast krytyk „The Times Saturday Review” okreœli³ powieœæ jako

„wyzywaj¹co oryginaln¹ podró¿ przez meandry psychologii, mitu i science fiction”²⁷. „The Times” uzna³ dwie powieœci – Such²⁸ autorstwa Christine

21 Zob. D. Davidson, The Inner Circle – Studies in Christian Thought and Experience, London 1928; A. J. Bailie, Spiritualism Exposed Or, the Inner Circle, New York 1957;

I. Kirkpatrick, The Inner Circle: Memoirs, New York 1959; J. Colville, Winston Churchill and His Inner Circle, New York 1981; Filmy: The Inner Circle (1912), re¿. D. W. Griffith, The Inner Circle (1946), re¿. P. Ford.

22 Dulan Barber pisa³ na ³amach „Tribune”: „S¹dzê, ¿e to najlepsza ksi¹¿ka wydana w 1966 roku”. Oryg.: „I don’t believe a better book was published in 1966” D. Barber, Man’s Loss of God, „Tribune„, 13. 01. 1967; zbiory Biblioteki Archiwum Emigracji Uniwer-sytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu (dalej AE UMK).

23 Oryg.: „A strange and compelling work by a gifted writer”, „The Times Saturday Review”, 12.10.1968; zbiory Biblioteki AE UMK.

24 J. G. Ballard, Circles and squares, „Guardian”, 2.10.1966; zbiory Biblioteki AE UMK.25 Louis Wain (1860–1939) brytyjski rysownik, znany g³ównie jako autor portretów przedstawiaj¹cych ucz³owieczone koty z charakterystycznymi wielkimi oczami. Pod koniec

¿ycia chorowa³ na schizofreniê, co – zdaniem niektórych krytyków – mia³o wp³yw na jego twórczoœæ.

26 Oryg. „A curious blend of science fiction and strongly underpinned allegory. Like Conrad, Peterkiewicz is a Pole creating in an alien language. He writes rather as a schizo-phrenic paints. The result is a kind of Louis Wain fragmentation – now you see the cat, now you don’t. The pattern of ideation is fragmented. The narrative only obscurely sequ-ential”. R. Whittington-Egan, Squaring the circle, „Contemporary Review„, 11. 1966; zbiory Biblioteki AE UMK.

27 Oryg. „A defiantly original journey through psychology, myth and science-fiction”,

„The Times Saturday Review”, 12.10.1968; zbiory Biblioteki AE UMK.

Brooke-Rose oraz Inner Circle Jerzego Pietrkiewicza – za angielsk¹ odpo-wiedŸ na francusk¹ nouveau roman²⁹.

W 1968 roku pojawi³o siê i szybko znik³o z pó³ek ksiêgarskich drugie wydanie Inner Circle. Maria Danilewiczowa ubolewa³a, ¿e powieœæ ta zosta³a pominiêta przez recenzentów, ze szkod¹ dla czytelników i autora³⁰.

II

W autobiografii In the Scales of Fate³¹ Jerzy Pietrkiewicz wspomina³, ¿e kiedy w 1940 roku po raz pierwszy przyby³ do Londynu³², by³ tym miastem bardzo rozczarowany³³. M³ody poeta, mieszkaj¹c jeszcze w Warszawie, zbu-dowa³ w³asn¹ wizjê angielskiej stolicy na podstawie ksi¹¿ek ulubionych bry-tyjskich autorów. Odwiedzenie miejsc znanych mu z powieœci Gilberta Ke-itha Chestertona i Charlesa Dickensa, które – w jego zamierzeniu – mia³o byæ ho³dem z³o¿onym wielkim pisarzom, zdruzgota³o jego wyidealizowane wyobra¿enia londyñskiej metropolii. O miejscu, w którym osadzona zosta³a akcja powieœci Klub Pickwicka, Pietrkiewicz pisa³ nastêpuj¹co: „To by³o w pobli¿u doków, miejsce wietrzne, ponure i nieprzyjazne: nic z atmosfery komedii i nawet nie by³o tam karczmy. Po powrocie zamierza³em odnaleŸæ opis w ksi¹¿ce, aby sprawdziæ czy czegoœ nie pomyli³em”³⁴.

28 Christine Brooke-Rose otrzyma³a za powieœæ Such (1966) presti¿ow¹ nagrodê James Tait Black Memorial Prize.

29 Oryg. „Two inventive novels, the only English answers to the nouveau roman, were respectively Christine Brooke-Rose’s Such […] and Jerzy Peterkiewicz’s Inner Circle”. Fic-tion and poetry of 1966, „The Times„, 26.12.1966; zbiory Biblioteki AE UMK.

30 M. Danilewiczowa, dz. cyt., s. 3.

31 J. Peterkiewicz, In the Scales of Fate: An Autobiography, London–New York 1993.

32 O swoim rozczarowaniu Londynem, którego wizerunek kreowany w literaturze nie pokrywa³ siê z rzeczywistoœci¹, pisa³o wielu prozaików brytyjskich. John MacLeod w ksi¹¿ce Postcolonial London: Rewriting the Metropolis, London 2004, przytacza fragmen-ty autobiografii trojga znanych bryfragmen-tyjskich pisarzy, relacjonuj¹cych swoje pierwsze wra¿e-nia z pobytu w Londynie. Vidiadhar Surajprasad Naipaul, laureat Nagrody Nobla w dzie-dzinie literatury za 2001 r., po przyjeŸdzie do stolicy Anglii w 1950 r. z Trynidadu, negatywnie zaskoczony Londynem, pisa³ o „ruinie angielskiej potêgi” (ang. „the ruins of English greatness”). Podobne wra¿enie odnios³a Doris Lessing, wychowana w Po³udniowej Rodezji (w latach 1923–1964 kolonii brytyjskiej w po³udniowej Afryce), która po raz pierw-szy zobaczy³a Londyn w 1949 r., a tak¿e Janet Frame – przyby³a do tej metropolii z No-wej Zelandii w 1956 r. Wyobra¿enia miasta jako centralnej potêgi Imperium Brytyjskiego, wyniesione przez te pisarki z kolonialnych szkó³, kontrastowa³y z rzeczywistoœci¹.

Pisa³y one o rumowisku – „ascetycznym, podupad³ym mieœcie” (ang. „ascetic and collapsing city”). Zob. J. MacLeod, Postcolonial London: Rewriting the Metropolis, London 2004, s. 62.

33 J. Peterkiewicz, In the Scales of Fate: An Autobiography, s. 157.

34 Oryg. „It was near the docks, windy, gloomy and unfriendly: no comedy to speak of and no inn. I returned determined to check the passage in the novel in case I had got it all wrong”(tam¿e).

Z up³ywem czasu Londyn zafascynowa³ pisarza swoj¹ ró¿norodnoœci¹, choæ nadal postrzega³ on metropoliê jako „przeroœniêtego potwora dusz¹cego siê we w³asnych wyziewach”³⁵. Taki obraz miasta ukaza³ autor w Inner Circle.

Motywem przewodnim powieœci jest alienacja jednostki, opisana w ksi¹¿ce jako nieod³¹czna i dominuj¹ca cecha ludzkiej egzystencji. Wyobco-wanie pokazane zosta³o w skali kosmicznej i ponadczasowej – od powstania

œwiata po odleg³¹ przysz³oœæ. Zasadniczym elementem, jak te¿ jednym ze

Ÿróde³ samotnoœci, jest nieodwracalna i niepozostawiaj¹ca nadziei utrata wiêzi z Bogiem³⁶ oraz z drugim cz³owiekiem. Taka wizja cz³owieka kontra-stuje z opisami zat³oczonego miasta, gdzie zagêszczenie ludnoœci dodatkowo potêguje wra¿enie wyobcowania.

Proces narastaj¹cego poczucia zagubienia cz³owieka, ¿yj¹cego w otocze-niu tysiêcy innych ludzi, wyjaœnia³ niemiecki antropolog Ulf Hannerz: „Sa-motnoœæ w mieœcie mo¿e siê wydawaæ paradoksem, lecz nie jest siê z innymi ludŸmi tylko dlatego, ¿e siê wœród nich przebywa”³⁷. Podobn¹ myœl wyra¿a Georg Simmel, pisz¹c, ¿e „fizyczna bliskoœæ uwydatnia dystans duchowy”, a „odwrotn¹ stronê wolnoœci stanowi samotnoœæ i opuszczenie”³⁸. Zdaniem Tadeusza S³awka, miasto – pomimo i¿ jest przyk³adem ludzkiej zaradnoœci,

35 Oryg. „an overgrown monster abou t to bu rst from the fu mes it holds inside”; tam¿e, s. 157. Potwór symbolizuje chaos, œmieræ i zmartwychwstanie. Kojarzony jest równie¿

z klêskami ¿ywio³owymi. Zob. W. Kopaliñski, dz. cyt., s. 334–335. „Wyziewy” zaœ oznaczaj¹ zjawisko okreœlane mianem smog (wyra¿enie powsta³e z kombinacji s³ów angielskich smo-ke – ‘dym’ i fog – ‘mg³a’). Problem nadmiernej kumulacji gazów, powstaj¹cych ze spalania wêgla i zanieczyszczeñ przemys³owych, pojawi³ siê w Londynie pod koniec XIX w. Zim¹ 1901/1902 r. specjalna komisja powo³ana do zbadania tego zjawiska odnotowa³a, ¿e zanie-czyszczenie powietrza w Londynie ogranicza widocznoœæ do zaledwie 2 km. Temat smogu czêsto pojawia siê w literaturze wiktoriañskiej, np. w opowiadaniach Arthura Conana Doy-le’a o Sherlocku Holmesie, smog wystêpuje jako metafora zagubienia, z³ych przeczuæ i niepewnej przysz³oœci. Jednym z najbardziej znanych utworów literatury angielskiej, w których osnute mg³¹ londyñskie ulice s¹ elementem œwiata przedstawionego, jest The ogrzewania wêglem, a udzielano mieszkañcom dotacji na za³o¿enie instalacji potrzebnych do ogrzewania gazowego. Pomimo tych dzia³añ, w grudniu 1962 r. z powodu zatrucia smo-giem zmar³o oko³o tysi¹ca osób. Zob. F. Pearce, The big smoke, „Geographical (Campion Interactive Publishing)” 2002, nr 9, s. 20.

36„Utraciliœmy Boga – co jest powodem rozwa¿añ Jerzego Peterkiewicza”. Oryg. „We’ve lost God – at least as a source of concern to Jerzy Peterkiewicz”. D. Barber, Man’s Loss of God, „Tribune”, 13.01.1967; zbiory Biblioteki AE UMK.

37 U. Hannerz, Odkrywanie miasta. Antropologia obszarów miejskich, prze³. E. Klekot, Kraków 2008, s. 297.

38 G. Simmel, Socjologia, prze³. M. £ukasiewicz, wstêpem opatrzy³ S. Nowak, Warsza-wa 1975, s. 525.

bogactwa i nowoczesnoœci – „równoczeœnie szuka swych korzeni w zasadni-czej bezradnoœci jednostki”³⁹.

III

Wyobcowanie jednostki ukazane w Inner Circle jest równie¿ zwi¹zane ze sposobem przedstawienia przestrzeni w utworze. Obszar metropolii, poprze-cinanej ulicami i nasyconej szczegó³ami, wywo³uj¹cej poczucie osamotnienia i zagubienia, nosi cechy przestrzeni labiryntowej. Zdaniem Micha³a G³owiñ-skiego:

W miejskiej przestrzeni, która dla bohaterów sta³a siê labiryntowym œwiatem, dominuj¹ linie krzywe, pokrêcone, na ró¿ne sposoby pogmatwane […] Podkreœle-nia zaœ wymaga […] jej niebywa³e zape³nienie. Panuje w niej t³ok – i to bynaj-mniej nie tylko dlatego, ¿e wyleg³y t³umy. Jest do ostatniego centymetra wype³-niona rzeczami, na ogó³ porozrzucanymi w nie³adzie, nawet niezale¿nie od tego, czy mowa o wnêtrzach, czy te¿ terenach, którym w zasadzie przyznaje siê otwar-toœæ⁴⁰.

Przestrzeñ przedstawiona w Inner Circle, ewokuj¹ca obcoœæ, meandrycz-noœæ i zagêszczenie, przybiera formê labiryntu⁴¹. W czêœci pierwszej,

zatytu-³owanej Powierzchnia, miejscem akcji jest Wielka Brytania, ukazana w odle-g³ej, nieokreœlonej przysz³oœci, kiedy najwiêkszym problemem stanie siê przeludnienie:

Przeciêtnie przypada jeden cz³owiek na jeden jard kwadratowy, co mog³oby siê wydawaæ, ¿e wystarczy, ale musicie odj¹æ w przybli¿eniu dwadzieœcia piêæ jar-dów kwadratowych z ka¿dego tysi¹ca piêciuset jarjar-dów powierzchni, które zaj-muj¹ pud³a⁴².

Nadmierna rozrodczoœæ gatunku ludzkiego doprowadziæ ma do demogra-ficznej eksplozji, a przestrzeni wystarcza jedynie na pud³a – domy

przysz³o-œci, w których ludzie mog¹ przebywaæ tylko przez chwilê i gdzie pozbawieni s¹ resztek pamiêci o przesz³oœci. W nowej rzeczywistoœci nie ma roœlin i zwierz¹t, ludzie zamieszkuj¹ œwiat, poruszaj¹c siê w przestrzeni ograniczo-nej przez klimatyzowane kopu³y, stanowi¹ce Strefê Bezpieczeñstwa; karmie-ni s¹ syntetyczkarmie-nie i wydalaj¹ do umieszczonych w ziemi rur. Bohaterowie

39 T. S³awek, Miasto. Próba zrozumienia, w: Miasto w sztuce – sztuka miasta, red.

E. Rewers, Kraków 2010, s. 18.

40 Zob. M. G³owiñski, Mity przebrane. Dionizos, Narcyz, Prometeusz, Marcho³t, Labi-rynt, Kraków 1994, s. 169.

41 Tam¿e, s. 136–149.

42 J. Pietrkiewicz, Wewnêtrzne ko³o, s. 29. Dalej u¿ywam skrótu WK; liczba podana obok oznacza numer strony.

maj¹ symboliczne imiona: Dover, Leeds, Wrzesieñ, Deszcz⁴³. Relacje pomiê-dzy nimi nawi¹zywane s¹ poprzez trzymanie siê za rêce i wspólne kr¹¿enie w kole: „Ko³o bowiem musi pozostaæ ko³em nieprzerwanym” (WK 7). Ludzkie ko³a s¹ odpowiednikiem rodzin, a na plan pierwszy wysuwa siê problem zaniku indywidualnych cech jednostki.

Cel grupy, której przywódc¹ jest bohater-narrator, stanowi ryzykowna wyprawa poza Strefê Bezpieczeñstwa, wyznaczon¹ przez nieznane w³adze, które kontroluj¹ ¿ycie mieszkañców. Na granicy tej Strefy ze œwiatem ze-wnêtrznym buntownicy napotykaj¹ komunikat ostrzegawczy: „Nie otrzymacie po¿ywienia, ogrzewania i zabezpieczenia. Sklepienie koñczy siê sto jardów od tego miejsca” (WK 30). Ich wêdrówka prowadzi do nadmorskiej ska³y, na której roœnie prawdziwe drzewo, stanowi¹ce namiastkê dawnego œwiata. Nagle znaj-duj¹ siê oni na otwartej przestrzeni, z dala od wiruj¹cych mas ludzkich.

Nieznana sytuacja wywo³uje w bohaterach przera¿enie i poczucie pustki:

„Przestrzeñ – zdaniem Wrzesieñ – jest przera¿aj¹ca bez ludzi” (WK 32).

Sztuczny œwiat przysz³oœci zapewnia³ ludziom bezpieczn¹, choæ schematycz-n¹ egzystencjê: „Na powierzchni jedliœmy pokarm z nieba, spaliœmy, stoj¹c w kole i œniliœmy jedni o drugich” (WK 33). Jednak¿e – mimo poczucia zagro¿enia – ryzyko wyzwala w nich nieznane dotychczas emocje i nie prze-rywaj¹ oni swojej podró¿y, dopóki nie dotr¹ do ostatniego na ziemi prawdzi-wego drzewa, obiektu ich fascynacji:

Jest to autentyczny, jedyny w swoim rodzaju okaz. Ma korzenie, korê, ga³êzie, szpilki, szyszki i inne naturalne akcesoria, wszystkie prawdziwe, œwie¿e, wykarmio-ne osobiœcie przez Matkê Ziemiê. To drzewo, cokolwiek byœmy o nim nie myœleli, zas³uguje na to, by dostaæ siê do niego piechot¹ przez l¹dy i morza, czego my w³aœnie dokonaliœmy wystawiaj¹c siê na ryzyko wszelkiego rodzaju niebezpieczeñstw.

(WK 91) Kiedy bohaterowie docieraj¹ do drzewa, dochodzi pomiêdzy nimi do k³ót-ni. Scena ta przywodzi na myœl mit kuszenia w rajskim ogrodzie – Deszcz znalaz³a jedyny owoc, którego zjedzenie wywo³uje w bohaterach mordercze instynkty. Dowcipniœ w napadzie sza³u dusi Majtka, a Leeds gwa³ci Wrze-sieñ. Taki przebieg wydarzeñ obrazuje niezmiennoœæ natury ludzkiej, w któ-r¹ wpisane s¹ przemoc i z³o. W epoce odleg³ej przysz³oœci – jak prorokuje autor Inner Circle – w sztucznej, podlegaj¹cej kontroli cz³owieka rzeczywi-stoœci, mroczna strona ludzkiej duszy nie ulega zmianie.

43 Imiê ¿ony g³ównego bohatera ma znaczenie symboliczne. Deszcz oznacza bowiem b³ogos³awieñstwo, opiekê bo¿¹, zwierzchnoœæ nieba nad ziemi¹ oraz moc bóstw nad ludŸmi.

W kategoriach biblijnych deszcz oznacza ³askê, mi³osierdzie i ¿ycie. W wielu kulturach pozachrzeœcijañskich istnieje tradycja magicznych obrzêdów, maj¹cych na celu sprowadze-nie deszczu – orgiastyczne tañce i okrzyki. Rówsprowadze-nie¿ w tradycji biblijnej znane s¹ formy

„wywo³ywania deszczu”: „Resfa le¿a³a na szacie ¿a³obnej na skale tak d³ugo, póki nie spad³ deszcz. (2 Ks. Król. 21,10). W Boskiej komedii Dantego deszcz jest oznak¹ ³aski boskiej:

„³aska rosi tutaj obficie, a tam mniej obficie” (D. Alighieri, Boska komedia, Raj 89–90, prze³. E. Porêbowicz). Zob. W. Kopaliñski, dz. cyt., s. 66–67.

IV

G³ównym bohaterem drugiej czêœci ksi¹¿ki – Podziemie – jest cierpi¹cy na chorobê psychiczn¹ dziewiêcioletni Patryk. Bohater, choæ nie potrafi od-ró¿niæ niekiedy rzeczywistoœci od schizofrenicznych wizji, niczym Baudela-ire’owski flâneur (z fr. ‘niespieszny przechodzieñ’), odnajduje przyjemnoœæ w przemieszczaniu siê po ulicach Londynu: „Widywano go teraz przechadzaj¹-cego siê beztrosko po King’s Road, w nowym meloniku, ze syjamskim kotem na ramieniu” (WK 182), a czynione przez niego obserwacje przesycone s¹ specyficznymi szczegó³ami: „Róg ulicy od strony Fulham Road zalatywal zapa-chem swiezej farby, a drugi naroznik byl zwykle przesiakniety odorem odpad-ków, co zawsze fascynowalo Patryka, gdy szli tamtedy do autobusu” (WK 35).

Natomiast podró¿ londyñskim metrem wywo³uje u ch³opca dreszcz emo-cji i wrêcz perwersyjne zachowania:

Patryk zdecydowa³ siê. Zrobi³ krok naprzód i rozkraczywszy nogi, obsika³

Patryk zdecydowa³ siê. Zrobi³ krok naprzód i rozkraczywszy nogi, obsika³

W dokumencie 11/201411/2014 (Stron 75-89)