S³owa kluczowe: XX wiek, literatura dla dzieci i m³odzie¿y, Janusz Korczak, bohater dzieciêcy, czytelnictwo
Key words: 20th century, literature for children and youth, Janusz Korczak, child hero, reading
Janusz Korczak, a w³aciwie Henryk Goldszmit, by³ polskim lekarzem pochodzenia ¿ydowskiego, pedagogiem, pisarzem, publicyst¹, dzia³aczem spo³ecznym, przyjacielem dzieci, wychowawc¹, opiekunem nazywanym Sta-rym Doktorem lub Panem Doktorem. Jego ¿yciorys zosta³ skrupulatnie przestudiowany i uporz¹dkowany w ró¿norodnych bibliografiach i kalenda-riach. Dane biograficzne pochodz¹ zarówno z autentycznych dokumentów z jego ¿ycia oraz wspomnieñ innych osób1, jak i z dzie³, w tym pamiêtników2, pisanych przez niego samego. Po mierci Korczaka wiele ulic, szkó³, dru¿yn harcerskich i domów dziecka nazwano jego imieniem.
Niestety, wiedza o Korczaku jako znakomitym polskim pisarzu, klasyku polskiej literatury dzieciêcej i autorze oryginalnego systemu wychowawczego bardzo czêsto ogranicza siê do obiegowych opinii. Jego dorobek znany jest prawdziwie jedynie gronu filologów i pedagogów, wybrane utwory za s¹ kojarzone przez doros³ych ju¿ dzi czytelników, dla których by³y one obo-wi¹zkow¹ lektur¹ w szkole. Wspó³czesnemu pokoleniu dzieci i m³odzie¿y twórczoæ tego pisarza jest raczej obca, poniewa¿ Korczakowskie powieci zosta³y zast¹pione nowoczesn¹ bani¹ literack¹, utworami, których ród³o tkwi w czasach najnowszych. W ostatnim okresie zainteresowanie tym auto-rem nieco od¿y³o, gdy¿ rok 2012 og³oszono Rokiem Korczaka. W zwi¹zku
1 Wspomnienia o Januszu Korczaku, wybór i oprac. L. Barszczewska, B. Milewicz, Warszawa 1989.
2 J. Korczak, Pamiêtnik i inne pisma z getta, Warszawa 2012.
3 M. Falkowska, Kalendarz ¿ycia, dzia³alnoci i twórczoci Janusza Korczaka, Warsza-wa 1989.
z tym organizowano powiêcone mu sympozja i konferencje, wystawy, w bibliotekach i szko³ach powracano do jego twórczoci dziêki ró¿nym akade-miom, konkursom itp.
Janusz Korczak urodzi³ siê 22 lipca 1878 lub 1879 roku w Warszawie, zmar³ za prawdopodobnie 5 sierpnia 1942 roku w Treblince. Daty nie s¹ w stu procentach pewne, poniewa¿ brakuje dokumentów potwierdzaj¹cych te przypuszczenia. S¹ one wynikiem ustaleñ badaczy, którzy na podstawie ró¿-nych róde³ próbowali oszacowaæ prawdopodobny czas ¿ycia pisarza3.
Korczak pozostawi³ po sobie wielkie dziedzictwo pimiennicze, w du¿ym stopniu zainspirowane dzia³alnoci¹ spo³eczn¹ na rzecz dzieci. Jego debiut pisarski mia³ miejsce 26 wrzenia 1896 roku. Pod pseudonimem Hen opu-blikowa³ w 39. numerze Kolców tekst pod tytu³em Wêze³ gordyjski. Póniej wystêpowa³ pod pseudonimem Janusz Korczak4.
Jego publikacje mo¿na usytuowaæ w dwóch zasadniczych obszarach.
Pierwszy z nich obejmuje prace o charakterze pedagogicznym, w których przedstawia swoje pogl¹dy na temat sposobu wychowania dzieci, kontaktów z doros³ymi, kwestii rozwoju, psychiki, przystosowania spo³ecznego itp. Przy-k³adem jest tekst Jak kochaæ dziecko, który powsta³ na prze³omie lat 1920-1921, oraz kolejne jego czêci: Dziecko w rodzinie, Internat, Kolonie letnie, Dom Sierot, Prawid³a ¿ycia. Pedagogika dla dzieci i doros³ych. W ostatniej z jego prac Pedagogice ¿artobliwej zostaje poruszona kwestia stosunku dziecka do
wiata i wiata do dziecka.
Drug¹ czêæ stanowi¹ utwory o charakterze literackim. Wed³ug porz¹d-ku chronologicznego mo¿na tu wymieniæ: Dzieci z ulicy, Kosza³ki opa³ki, Dziecko salonu, Moki, Joski, Srule; Józki, Jaki, Franki; S³awa, Bobo, Kiedy znów bêdê ma³y, Bankructwo ma³ego D¿eka, Król Maciu Pierwszy, Król Ma-ciu na bezludnej wyspie, Kajtu Czarodziej, Ludzie s¹ dobrzy, Trzy wyprawy Herszka.
Poza tym podzia³em trzeba usytuowaæ Pamiêtnik, w którym autor w czasie II wojny rozpocz¹³ spisywanie swoich wspomnieñ i dowiadczeñ, oraz ksi¹¿kê zatytu³owan¹ Momenty wychowawcze, ujawniaj¹c¹ pisarski warsztat pracy Korczaka formy i sposoby obserwacji dzieci.
Artyku³ ma na celu analizê twórczoci literackiej Korczaka z dzisiejszej perspektywy i zwrócenie uwagi na aktualnoæ tematów poruszanych w jego tekstach. Interpretacja zmierza do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy w nowej rzeczywistoci utwory Korczaka mog³yby funkcjonowaæ w dzieciêcych
4 W 1898 roku Henryk wzi¹³ udzia³ w konkursie na interesuj¹c¹ sztukê, og³oszonym przez Ignacego Paderewskiego. Stworzy³ wtedy dwie prace. Jedn¹ z nich podpisa³ pseudo-nimem Janasz Korczak, a drug¹ Janusz. Informacje o werdykcie wydrukowano w pra-sie. Henryk otrzyma³ wówczas wyró¿nienie, ale z powodu b³êdu zecerskiego ju¿ pod pseu-donimem Janusz Korczak. Od tego czasu wszystkie teksty podpisywa³ w ten sposób. Zob.
J. Olczak-Ronikier, Korczak. Próba biografii, Warszawa 2002, s. 100, 105.
i m³odzie¿owych spisach lektur, nie tylko tych szkolnych. Formu³owane tu tezy wykorzystuj¹ ustalenia zawarte w pracach: Aleksandra Lewina Mo¿li-woci twórczego wykorzystania spucizny pedagogicznej Janusza Korczaka5, a tak¿e Marii Juszczyk Reminiscencje myli Janusza Korczaka wykorzysty-wane w nowoczesnych modelach kszta³cenia6. Obie dotycz¹ g³ównie myli pedagogicznej. Podstaw¹ analizy stan¹ siê konkretne utwory literackie Ja-nusza Korczaka.
Twórczoæ Janusza Korczaka w wiêkszoci zalicza siê do krêgu literatury dla dzieci i m³odzie¿y. Jest to typ literatury wyodrêbniony ze wzglêdu na specyficzne w³aciwoci (wed³ug okrelenia Jana Cielikowskiego nazywany literatur¹ osobn¹7). Przyjrzyjmy siê konstru kcji u tworów i problemom w nich poruszanym.
Pierwszoplanowym bohaterem literackim u Korczaka zawsze jest dziec-ko, a doroli odgrywaj¹ czêsto wa¿ne role poboczne. Nawet w ksi¹¿ce Kiedy znów bêdê ma³y8, w której paralelnie wystêpuje jeden bohater jako osoba doros³a i jako dziecko, w toku narracji postaæ dzieciêca jest dominuj¹ca. Taki dobór bohatera pierwszoplanowego, wbrew pozorom, nie wynika tylko z typu literatury, jak¹ utwór reprezentuje, poniewa¿ nie jest jej obligatoryjn¹ cech¹.
Wystêpowanie dziecka jako osoby najwa¿niejszej w utworze najprawdopo-dobniej wynika³o z za³o¿eñ samego autora. Korczak marzy³ o napisaniu wielkiego dzie³a o dziecku, o dotarciu do tajemnicy jego rozwoju.
Innym powodem, dla którego to w³anie bohater dzieciêcy zajmuje cen-tralne miejsce w utworach Korczaka, jest chêæ uczynienia tekstu czytelnym dla dzieciêcego odbiorcy. Postacie zazwyczaj s¹ w wieku 713 lat, obojga p³ci, z przewag¹ p³ci mêskiej, bo przecie¿ problemy ch³opców by³y autorowi naj-bardziej znane. Dzieci obdarzone s¹ zwykle jak¹ szczególn¹ cech¹, wiedz¹ czy umiejêtnoci¹:
Wydaje siê, ¿e ka¿da z tych postaci jest inspirowana marzeniem cz³owieka o byciu kim wartociowym. Maciu ma³y ch³opiec, który rz¹dzi królestwem, chcia³by byæ w³adc¹. Kajtu za spraw¹ czarów mo¿e zmieniaæ otaczaj¹cy go
wiat [ ] D¿ek to kolejny typ ch³opiêcej duszy, tym razem m³odego finansisty, marzyciela-biznesmena, którego projekt finansowy upada [...]9.
M³ody czytelnik poznaje sposób mylenia dzieciêcego bohatera i jego przygody, mo¿e te¿ z nim siê ³atwo uto¿samiæ.
5 A. Lewin, Mo¿liwoci twórczego wykorzystania spucizny pedagogicznej Janusza Kor-czaka, Warszawa 1978.
6 Reminiscencje myli Janusza Korczaka wykorzystywane w nowoczesnych modelach kszta³cenia, red. M. Juszczyk, Czêstochowa 1996.
7 J. Cielikowski, Literatura osobna, Warszawa 1985.
8 J. Korczak, Kiedy znów bêdê ma³y, Warszawa 1983.
9 A. Ungeheuer-Go³¹b, O ch³opcu (wed³ug Korczaka), Guliwer 2011, nr 4, s. 51.
Dziecko nie jest jednak jedynym elementem ³¹cz¹cym utwory Korczaka.
Takich wspólnych motywów lub powtarzaj¹cych siê problemów jest znacznie wiêcej. Przy analizie bohatera dzieciêcego warto zwróciæ uwagê na naturalne
rodowisko dziecka, jakim jest rodzina.
W utworach Korczaka rodzina nie bierze bezporednio udzia³u w wyda-rzeniach, lecz stanowi ich t³o. Jest potrzebna, by umotywowaæ istnienie w fabule g³ównego bohatera. W powieciach pojawiaj¹ siê postacie rodziców, rodzeñstwa (zawsze m³odszego), czasem dalszych krewnych. Wspomina siê o rodzicach nawet wtedy, gdy ju¿ nie ¿yj¹, tak dzieje siê np. w Królu Maciu-siu Pierwszym10, gdzie ch³opiec ci¹gle siêga myl¹ do zmar³ej matki, a jej zdjêcie nosi w kieszonce na piersi. Relacje rodzinne, chocia¿ wa¿ne dla kon-strukcji g³ównego bohatera, nie s¹ szczegó³owo charakteryzowane. Zazwy-czaj opisane s¹ doæ ogólnikowo, jednak z wyranym okreleniem ich roli i znaczenia dla g³ównego bohatera. W opisach brakuje informacji o wspólnie spêdzanym czasie, rozmowach i panuj¹cych uczuciach. ¯ycie rodzinne wyda-je siê wiêc ja³owe i puste, czasem wrêcz patologiczne:
To wielkie nieszczêcie mieæ ojca pijaka. Pijakom powinno zabroniæ siê ¿eniæ. Bo mêcz¹ siê potem i ¿ona, i dzieci.
Boimy siê przed ka¿d¹ wyp³at¹: czy ojciec przyniesie pieni¹dze do domu, czy ca³y tydzieñ bêdziemy siê g³odzili. I pomyl tylko, co to za przyjemnoæ, kiedy pijany, nie wie, co siê z nim dzieje, a jak siê wypi, wstydzi siê i g³owa go boli.
A ty nie mo¿esz powiedzieæ, ¿eby przesta³?
Co ja tam bêdê mówi³? Ju¿ mama dosyæ p³acze, krzyczy i przeklina. Obiecuje, a potem tak samo. Jak dziecko11.
W wiêkszoci przypadków relacja z rodzicami nie jest prezentacj¹ tylko stosunków syn matka czy syn ojciec, ale ma g³êbszy wymiar i jest ukazaniem relacji dziecko doros³y. Anna Maria Czernow zwraca uwagê, ¿e relacja dziecka z doros³ym funkcjonuje w twórczoci Korczaka na zasadzie konfliktu12. Anna Onichimowska s¹dzi nawet, ¿e ów konflikt jest wrêcz g³ów-n¹ cech¹ twórczoci Korczaka, podporz¹dkowuj¹c¹ sobie wszystkie elementy jego strategii pisarskiej13. Najdobitniej konflikt ten ukazuje powieæ Król Maciu Pierwszy, w której nastêpuje odwrócenie ról spo³ecznych, pe³nionych tradycyjnie przez dzieci i osoby doros³e. Dzieci id¹ do pracy, natomiast
doro-li do szko³y. Rozwi¹zanie to ma przyczyniæ siê do nawi¹zania porozumienia pomiêdzy pokoleniem rodziców i dzieci. Niestety, to porozumienie nie nastê-puje. Dzieci wyranie formu³uj¹ zarzuty i za¿alenia wobec doros³ych, jednak
10 J. Korczak, Król Maciu Pierwszy, Warszawa 1989.
11 Tego¿, Kiedy znów bêdê ma³y, Warszawa 1983, s. 95.
12 A. M. Czernow, Pod ber³em króla dzieci. Strategie karnawalizacyjne w powieci Ja-nusza Korczaka, Guliwer 2011, nr 4, s. 14.
13 A. Onichimowska, wiat dzieci a wiat doros³ych w powieciach Korczaka, w: Sztuka dla dzieci szkolnych. Teoria recepcja oddzia³ywanie, red. M. Tyszkowa, Warszawa 1979.
same, zmuszone do bycia doros³ymi, równie¿ nie potrafi¹ wywi¹zywaæ siê ze swoich obowi¹zków. Dlatego te¿ wzruszaj¹ce mog¹ byæ opisy podkrelaj¹-ce rolê rodzicadoros³ego, jak np. w utworze Kiedy znów bêdê ma³y, w któ-rym osierocony ju¿ doros³y narrator staje siê znowu dzieckiem i jako dziecko mo¿e cieszyæ siê ich powtórn¹ obecnoci¹:
Spojrza³em na mamê i mylê. Biedna, dobra mama, ona nic nie wie i nic nie rozumie. I pomyla³em: I biedna, i stara. Bo jak mama siedzia³a pochylona, zobaczy³em, ¿e ma siwe w³osy i zmarszczki. Mo¿e niestara jeszcze, ale ¿ycie ma ciê¿kie. I mylê: Dobrze, ¿e znów mam matkê. K³opot z rodzicami maj¹ dzieci, ale bez rodziców gorzej le bardzo smutno i le14.
Opisuj¹c sposób prezentacji rodziny w ró¿nych opowieciach Korczaka, nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e rodzina nie podlega idealizacji ani nie stanowi istotnego elementu ¿ycia bohatera. Jest wa¿na, ale nie najwa¿niejsza, czêsto naznaczona piêtnem problemów. Nie jest to typowy obraz, jaki przedstawia siê m³odym czytelnikom. Korczak pisa³ jednak utwory dla dzieci, z którymi obcowa³, czyli dla dzieci osieroconych lub z rodzin dotkniêtych problemami.
Mo¿na odnieæ takie ujmowanie ¿ycia rodzinnego do prze¿yæ samego autora15: Myl¹ przewodni¹ ca³ej twórczoci Korczaka sta³a siê samotnoæ dziecka w wiecie doros³ych. [...] Pierwsze lata ¿ycia zapamiêta³ jako pasmo niekoñcz¹-cych siê udrêk, na które sk³ada³y siê wstyd, bezradnoæ, poczucie winy. Te wspomnienia sta³y siê dla niego cennym ród³em inspiracji pedagogicznych i literackich16.
Nastêpnym motywem tematycznym pojawiaj¹cym siê w utworach Janu-sza Korczaka jest przyjañ. Wi¹¿e siê ona z przebywaniem g³ównego bohate-ra w krêgu rówieniczym. Posiadanie bliskiej osoby, z któr¹ mo¿na dzieliæ radoci i smutki, jest nieodzown¹ czêci¹ dzieciñstwa. Wspólne gromadzenie skarbów, spotkania, tajemnice, radosne zabawy to istota m³odzieñczej przyjani.
Smutno by³o Maciusiowi, gdy siedzia³ samotny w swoim pokoju, i smutno by³o, kiedy przez kratê królewskiego ogrodu patrzy³ na weso³e zabawy dzieci s³u¿by pa³acowej na podwórzu królewskim. Bawi³o siê siedmiu ch³opców najczêciej w wojsko. I zawsze prowadzi³ ich do ataku, æwiczy³ i przewodzi³ taki jeden niedu¿y, strasznie weso³y ch³opak. Nazywa³ siê Felek. Tak ch³opcy na niego wo³ali. Chcia³ go Maciu wiele razy zawo³aæ i choæ przez kratê trochê porozmawiaæ, ale nie wiedzia³, czy wolno, i czy wypada, i nie wiedzia³ co powiedzieæ, jak zacz¹æ rozmowê17.
14 Tam¿e, s. 135.
15 Janusz Korczak nie nawi¹za³ pozytywnych relacji ze swoim ojcem. Bêd¹c dzieckiem, czu³ siê nieakceptowany i odrzucony przez ojca, a ponadto wymogi, jakie by³y stawiane wobec niego, przerasta³y jego mo¿liwoci. Po mierci ojca Korczak by³ zmuszony do podjê-cia pracy zarobkowej, aby pomóc samotnej matce w utrzymaniu rodziny.
16 J. Olczak-Ronikier, dz. cyt., s. 61.
17 J. Korczak, Król Maciu Pierwszy, s. 9.
Bohaterowi ksi¹¿ki Król Maciu Pierwszy uda³o siê przezwyciê¿yæ wszel-kie trudnoci i nawi¹zaæ znajomoæ ze zwyk³ym ch³opcem Felwszel-kiem. Przyjañ nie zawsze jest ³atwa. Zdarzaj¹ siê k³ótnie, nastêpnie czas obra¿ania siê, godzenia i powrót do wspólnych zabaw. Niezale¿nie od przejciowych k³opo-tów przyjañ pomiêdzy bohaterami dzieciêcymi sprawia im wiele radoci.
Jest swoist¹ szko³¹ budowania relacji, których nie uda³o siê zbudowaæ miêdzy dzieæmi a doros³ymi. St¹d te¿ w opisach zwi¹zanych zarówno z zawieraniem, jak i podtrzymywaniem przyjani przejawiaj¹ siê wartoci dydaktyczne.
Kolejnym tematem doæ czêsto pojawiaj¹cym siê w utworach dla dzieci tego wybitnego pedagoga jest ¿ycie szko³y. Jak zauwa¿a Jolanta Szczeniak, szko³a mo¿e byæ przedstawiona w literaturze w dwojaki sposób: jako miejsce przygód i zabawnych dowiadczeñ lub te¿ jako ród³o problemów, negatyw-nie wp³ywaj¹cych na dziecko18. W perspektywie Korczakowskiej dominuje, o ile nie wystêpuje w ca³oci, wariant drugi. Jedynymi pozytywnymi przeja-wami wp³ywu szko³y na dziecko okazuje siê dzia³alnoæ D¿eka Fultona w ksi¹¿ce Bankructwo ma³ego D¿eka. Optymistyczne akcenty p³yn¹ tu z faktu wrodzonej zaradnoci ch³opca oraz okazywanego mu zainteresowania nauczycielki. Jednak w innych utworach zazwyczaj relacja nauczyciel uczeñ ukazana jest w ponurych barwach. Ten obraz jest miêdzy innymi wynikiem osobistych dowiadczeñ szkolnych samego autora19.
Zajmuj¹c siê szko³¹, autor uwzglêdni³ równie¿ charakterystykê ró¿nego typu uczniów: lizusów, przeciêtniaków i ³obuzów oraz przedstawi³ ich wp³yw na nauczycieli i innych kolegów. Pisarz jako pedagog widzia³ równie¿ drug¹ stronê problemu, za który odpowiedzialni byli nieprofesjonalni wychowawcy.
Dlatego te¿ w jego utworach pojawiaj¹ siê wzory dobrych nauczycieli.
Opisy ró¿nego typu u¿ytecznych oraz pouczaj¹cych zabaw i zabawek to nastêpna kwestia, któr¹ podejmuje Korczak w utworach dla dzieci i
m³odzie-¿y. Najwiêcej tego typu fragmentów znajdujemy w dwóch ksi¹¿kach: Moki, Joski i Srule oraz Józki, Jaki i Franki, które przedstawiaj¹ pobyt dzieci na koloniach. Mo¿liwoæ wyjazdu na wie oraz obecnoæ kolegów to szansa, byæ mo¿e jedyna w ich ¿yciu, na beztrosk¹ zabawê. Rodzaje zabaw podpowiada
18 Por. J. Szczeniak, Szkolne dowiadczenia bohaterów prozy Janusza Korczaka, Gu-liwer 2006, nr 14, s. 37.
19 Badacze zwracaj¹ uwagê, ¿e w nastêpuj¹cym fragmencie utworu Kiedy znów bêdê ma³y, s. 33 opisane zosta³y prawdziwe dowiadczenia autora: Podzieli³em stronicê na trzy czêci. Na rodku narysowa³em pauzê. Jak ch³opcy siê goni¹, a jeden co zbroi³, bo nauczy-ciel rwie go za ucho, a on siê wyrywa i p³acze. A ten go trzyma za ucho i tak¹ jakby szpicrut¹ wali po plecach. Ch³opak nogê podniós³ w górê, zupe³nie jakby wisia³ w powie-trzu . A inni patrz¹: g³owy pospu szczali, nic nie mówi¹, bo siê boj¹. To by³o we rodku . Na prawo narysowa³em klasê: jak nauczyciel daje lini¹ ³apy. Tylko jeden lizuch z pierwszej
³awki siê mieje, a innym ¿al. A na lewo daj¹ ju¿ prawdziwe rózgi. Ch³opiec le¿y na ³awce, wony trzyma za nogi. A nauczyciel kaligrafii, z brod¹, podniós³ rêkê do góry i rózgê. Taki mroczny, jakby wiêzienny obraz. Takie ciemne t³o da³em. [ ] Jak mia³em osiem lat, ja do tej szko³y chodzi³em.
dzieciom ich wyobrania oraz warunki zewnêtrzne i znajduj¹ce siê w pobli¿u przedmioty. Dzieci potrafi¹ stworzyæ statek z drzew o roz³o¿ystych ga³êziach, fortece z piasku przy pomocy ³opat, a nawet r¹k, gdy tych pierwszych za-braknie, piêkne sza³asy, w których obowi¹zuj¹ nieraz bardziej restrykcyjne prawa wspólnego zamieszkania ni¿ w rzeczywistoci. Wiele radoci sprawia-j¹ dzieciom drobiazgi, takie jak puszczanie ³ódeczek z kory po wodzie, spo-tkania z dziewczynkami z orodka nieopodal, a nawet zbieranie poziomek czy grzybów. Jest to czas, w którym jedynymi ich problemami mog¹ byæ zranione kolano lub przypadkowo zrobiona plama na ubraniu.
Ksi¹¿k¹, która wyró¿nia siê zarówno dynamizmem, jak i tematyk¹ w sposób szczególny, jest Kajtu Czarodziej. G³ówny bohater, ch³opiec o imie-niu Anto i przezwisku Kajtu, jest wielkim rozrabiak¹. Chc¹c wp³ywaæ na otaczaj¹c¹ go rzeczywistoæ, postanawia zostaæ czarodziejem, co mu siê wkrótce udaje. Nie wykorzystuje jednak swojej magicznej mocy do czynienia dobra, lecz na ró¿nego typu psoty, które niejednokrotnie wywo³uj¹ wielki zamêt i przera¿enie wród ludzi.
Moc¹ swoj¹ i wol¹, i rozkazem ¿¹dam, ¿eby by³a ju¿ godzina dwunasta. A by³o dopiero piêtnacie po ósmej. ¯aden czar Kajtusia nie wywo³a³ jeszcze takiego zamieszania w ca³ej Warszawie. Co kto spojrza³ na zegar, oczom swoim nie wierzy. Ka¿dy naprzód robi w domu awanturê, ¿e kto przesun¹³ wskazówki zegara, potem biegnie do s¹siada, ¿eby sprawdziæ. Telefonuj¹ na prawo i na lewo, bo chc¹ wiedzieæ, co siê sta³o, która naprawdê jest godzina. [ ] Wszyscy spónieni: myleli ¿e wczenie, a tu ju¿ po³udnie20.
Po wielu fantastycznych przygodach i niezwyk³ych czarach Kajtusiowi zaczyna czego brakowaæ, powoli zaczyna rozumieæ, ¿e jego postêpowanie jest niew³aciwe i przynosi negatywne skutki: burzy porz¹dek, wywo³uje smutek i poczucie krzywdy. Jednak zaczyna to rozumieæ dopiero wtedy, gdy przez czarowanie tak¿e on doznaje krzywdy. Sk³ada wówczas przysiêgê, ¿e stanie siê lepszy.
Ksi¹¿ka Kajtu Czarodziej charakteryzu je siê te¿, zgodnie z jedn¹ z charakterystycznych cech literatury dla dzieci i m³odzie¿y, wystêpowaniem elementów fantastycznych, których obecnoæ autor wyjania nastêpuj¹co:
Zanim zacz¹³em pisaæ o Kajtusiu rozmawia³em z ch³opcami o czarach, z dziew-czynkami o wró¿kach. Potem czyta³em im ró¿ne rozdzia³y. Poprawia³em, zmie-nia³em i przerabia³em opowieæ. Chcia³em, ¿eby ksi¹¿ka by³a ciekawa. Nie chcia³em ¿eby by³a straszna i za trudna21.
20 J. Korczak, Kajtu Czarodziej, £ód 1994, s. 110.
21 Cyt. za: K. Zabawa, Kajtu Czarodziej Janusza Korczaka bañ dla doros³ych czy dla dzieci? Guliwer 2008, nr 3, s. 41.
Innym tematem pojawiaj¹cym siê w twórczoci Korczaka jest wojna.
Motyw ten wystêpuje w Królu Maciusiu Pierwszym, a tak¿e w Królu Maciu-siu na bezludnej wyspie. Problem wojny jeszcze do niedawna wydawa³ siê bardzo odleg³y i niezrozumia³y dla dzieci ¿yj¹cych wspó³czenie. Nale¿y jed-nak zwróciæ uwagê na fakt, ¿e ksi¹¿ka Król Maciu Pierwszy zosta³a po raz pierwszy wydana w 1922 roku, czyli zaraz po pierwszej wojnie wiatowej.
Dzieci, do których ksi¹¿ka by³a wtedy skierowana, mog³y pamiêtaæ minione wydarzenia. Korczak nawi¹zuje zatem celowo do niezbyt odleg³ej przesz³oci, by wyt³umaczyæ mechanizmy wojny. Nie czyni tego jednak wprost, bo by³oby to zbyt drastyczne dla m³odego odbiorcy. Wyjanienie, czym jest wojna, wy-p³ywa z przygód i dowiadczeñ g³ównego bohatera Maciusia, który uczestni-czy w walce, jest na froncie i widzi bezsens mierci i zniszczeñ. Obraz wojny jest dostosowany do wra¿liwoci m³odego odbiorcy. Jan Twardowski ujmowa³ Korczakowski styl pisania w nastêpuj¹cy sposób: opowiadaæ ze szczegó³ami, a nie ogólnikami. Nazywaæ wiat po imieniu. Nie ptak. Tylko szpak, drozd, s³owik. Okreliæ kolory. Nie drzewo, tyko d¹b, wi¹z22. Wojna nie jest przez tak¹ kreacjê tak drastyczna, jak w rzeczywistoci. Korczak mówi o mierci
¿o³nierzy, ale wydaje siê to odleg³e od g³ównego bohatera. W ksi¹¿ce pojawia-j¹ siê jednak sytuacje zagro¿enia i niebezpieczeñstwa, cierpienia i bólu:
Nie unikn¹³ i Maciu rany. Przykro mu by³o iæ do szpitala. Taka ma³a rana
nawet koæ nie ruszona. Ale doktor siê upar³ odes³a³. Le¿y Maciu na ³ó¿ku
po raz pierwszy od czterech miesiêcy. Ach, jakie szczêcie! Siennik, poduszka, ko³dra, bia³e przecierad³o, rêcznik p³ócienny, stolik bia³y przy ³ó¿ku, kubek, talerz, ³y¿ka podobna trochê do tych, którymi jada³ w pa³acu królewskim. Rana siê prêdko goi³a, siostry i lekarze bardzo byli mili Maciu czu³by siê nawet dobrze, gdyby nie straszne niebezpieczeñstwo23.
Mimo istniej¹cego zagro¿enia wojna by³a dla Maciusia przygod¹ pozwa-laj¹c¹ na poznanie ¿ycia, ludzi, na wyrobienie si³y w³asnego charakteru i ukszta³towanie pogl¹dów, a tak¿e zdobycie wiedzy: I znów mia³ siê Maciu
nowej rzeczy dowiedzieæ. Przecie¿ nie mog³y wojska tak siedzieæ tylko
nowej rzeczy dowiedzieæ. Przecie¿ nie mog³y wojska tak siedzieæ tylko