W psychologii światowej momentem przełomowym dla konceptualizacji czasu stała się propozycja Wiliama Jamesa z 1890 roku podjęcia badań nad tzw. „percepcją czasu”. W późniejszych etapach rozwoju psychologii pojęcie to rozumiano bądź bardzo wąsko, jak w przypadku podejść behawiory-stycznych, bądź szeroko, jak w przypadku Kurta LEWINA (1942) koncepcji
„life space” (przestrzeni życiowej) czy Charlotte BÜHLER (1999 [1933]) poję-cia „life-span” (bieg żypoję-cia ludzkiego). Autorzy ci zapoczątkowali w psycholo-gii pewną tradycję ujmowania perspektywy czasowej jako swego rodzaju to-talnego oglądu przez jednostkę jej psychicznej przyszłości oraz istniejącej przeszłości danego czasu. Owo podejście integracyjne ujmuje ramy tempo-ralne prezentystycznie w sposób podobny do tego, jaki czyni to filozofia Zen (ORNSTEIN, 1975; BAŃKA, 1996).
A. BOCK (1990) i Stanisław KOWALIK (1994) wyróżniają trzy grupy pro-blemów psychologicznych związanych z percepcją czasu. Pierwsza odnosi się do następstwa czasowego, a więc możliwości rozpoznawania i
pamięta-102 AUGUSTYNBAŃKA
nia zdarzeń, które zachodzą w ciągu dłuższych okresów. Druga grupa pro-blemów dotyczy trwałości czasowej, dzięki której zdarzenia rozłożone w czasie są spostrzegane jako jedna całość. Trzecia grupa problemów związana jest z lokowaniem zdarzeń w perspektywie temporalnej lub ina-czej orientacji czasowej, będącej sposobem wykorzystywania ram cza-sowych przeszłości, teraźniejszości i przyszłości do umieszczania w nich in-formacji o własnym życiu w działaniu, oraz warunkowania aktualnego postępowania przez to, co było, co jest aktualnie i co będzie.
Współczesne społeczno-poznawcze podejścia psychologiczne reprezen-towane przez takie koncepcje, jak Alberta BANDURY (1997) teoria samosku-teczności podkreślają z całą mocą trójdzielne i jednoczesne oddziaływanie trzech ram czasowych na samoregulację zachowań poprzez mechanizm kształtowania przekonań o skuteczności zachowań wygenerowanych w przeszłości, doświadczanych aktualnie i antycypowanych w przyszłości.
Współczesne modele teoretyczne i badawcze stale poszerzają paradygmaty psychologiczne zainicjowane przez K. LEWINA (1951). Przyjmuje się, że każ-da decyzja jest zdeterminowana orientacją czasową lub — inaczej mówiąc — perspektywą temporalną (time perspective; ZIMBARDO, BOYD, 1999), czyli świa-domymi lub nieświaświa-domymi stylami poznawczymi ukształtowanymi przez czynniki rozwojowe związane z rodziną, edukacją, kulturą, a nawet cywili-zają (LEVINE 1997; ORNSTEIN, 1975). Każde doświadczenie — czy to indywi-dualne, czy społeczne — jest kategoryzowane w ramach czasowych, co po-zwala realizować porządek, spójność i znaczenie w sferze zdarzeń. Owe ramy poznawcze odzwierciedlają albo cykliczny, a więc powtarzalny wzór percepcji, albo schemat wyjątkowy i niepowtarzalny. Z jednej strony są one wykorzystywane w kodowaniu, gromadzeniu i wydobywaniu minionych do-świadczeń, z drugiej — w formowaniu oczekiwań, celów, nastawień i wy-obrażeń. Między abstrakcyjną przeszłością i równie abstrakcyjną antycypo-waną przyszłością rozpościera się empirycznie doświadczana reprezentacja teraźniejszości.
Orientacja czasowa (OC) jest konstruktem poznawczym i jako taki ma przemożny wpływ na wydawane sądy, podejmowane decyzje, przyjmowane cele, uznawane wartości i podejmowane działania. Orientacja czasowa obej-muje ogół świadomych i nieświadomych procesów stałego przepływu indy-widualnego i społecznego doświadczenia w ramach poznawczych kategorii temporalnych lub ram czasowych, umożliwiających jednostce porządkowa-nie, odnajdywanie i nadawanie znaczeń wydarzeniom życiowym. Sposoby wprowadzania porządku czasowego wśród zdarzeń doświadczanych przez człowieka odnoszą się do przeżyć psychicznych, jakie są wywoływane za-równo zdarzeniami zachodzącymi w otoczeniu człowieka, jak i tymi wyni-kającymi z oddziaływania zdarzeń. Przyjmuje się, że każda z trzech ram czasowych porządkowania zdarzeń i doświadczeń związanych z tymi
zda-Typy tożsamości wczesnej dorosłości... 103
rzeniami ma podobne znaczenie dla orientacji człowieka w świecie i dla jego osobowości. W rzeczywistości jednak poszczególne perspektywy czaso-we mogą być dominujące nad innymi. Gdy w procesie podejmowania przez jednostkę decyzji dochodzi do wyolbrzymiania roli jednej z trzech ram cza-sowych, wówczas następuje moment, w którym orientacja czasowa staje się wymiarem konstytuującym status tożsamości i strukturę Ja jednostki. Stabil-na preferencja przez jednostkę jednej z trzech perspektyw czasowych pro-wadzi do poznawczego „skrzywienia” temporalnego Ja, przejawiającego się w orientowaniu własnego bycia w odniesieniu do przyszłości, przeszłości i teraźniejszości. Chroniczne nastawienie na przeżywanie określonej per-spektywy czasowej staje się stylem dyspozycyjnym — szczególną cechą indy-widualną jednostki, pozwalającą na przewidywanie jej reakcji w przekroju różnego rodzaju decyzji życiowych.
Różne osoby różnią się stopniem wykorzystywania poszczególnych orientacji czasowych, z których każda, w konkretnych sytuacjach, może pro-wadzić do decyzji optymalnych lub nieproduktywnych. Z jednej strony
„skrzywienie” temporalne, czyli dominacja jednej perspektywy czasowej nad innymi, może obejmować nawykowe nadużywanie jednej ramy i jednocze-śnie niewykorzystywanie dwóch pozostałych ram czasowych. Z drugiej zaś strony poszczególne ramy czasowe, tj. przeszłość, teraźniejszość i przy-szłość, mogą być w strukturze Ja dobrze zrównoważone, tworząc wyideali-zowany schemat poznawczy „dobrze zrównoważonej orientacji czasowej”.
Schemat taki umożliwia jednostce elastyczne przechodzenie z jednej ramy czasowej do innej, zarówno w wymiarze definiowania własnego Ja, jak i w przypadku podejmowania działań, wyborów, wartości, celów w kontek-ście wymagań sytuacyjnych i społecznych.
Oprócz różnic indywidualnych dotyczących uzdolnień, inteligencji i cech osobowości można zatem wyróżnić różnice indywidualne w orienta-cjach czasowych (ZIMBARDO, KEOUGH, BOYD, 1997; ZIMBARDO, BOYD, 1999).
Oznacza to, że ludzie dzielą się na typy w zależności od tego, jaki rodzaj orientacji czasowej preferują. W tym kontekście możemy wyróżnić typ ludzi zorientowanych na teraźniejszość, typ ludzi zorientowanych na przeszłość i typ ludzi zorientowanych na przyszłość. Każda z trzech orientacji czaso-wych może być dla jednostki czynnikiem ryzyka popadnięcia w pułapkę jednostronnej zależności, a więc może nieść ze sobą skutki zarówno dobro-czynne, jak i zgubne (CHAMBERLIN, 2008). Przykładowo, osoby zorientowane na teraźniejszość są, z jednej strony, typami przyjaźnie nastawionymi do świata, kreatywnymi czy spontanicznymi, zdolnymi do improwizacji, ale z drugiej strony wykazują skłonność do zachowań ryzykownych, poszu-kiwania doznań, skłonne są do nałogów czy hedonistycznego stylu życia (ZUCKERMAN, 1994). Również typy zorientowane na przeszłość mogą popa-dać w dwa ekstremalne stany — orientacji przeszłościowej negatywnej i
po-104 AUGUSTYNBAŃKA
zytywnej. Osoby należące do typu myślącego w kategoriach przeszłości po-zytywnej mają wysoką samoocenę, są patriotami, doceniają mądrość i okazują wdzięczność. Jednak ludzie o tego typu orientacji czasowej muszą również zmagać się z niebezpieczeństwem tego, że zbytnie przywiązanie do przeszłości może powodować zbytni opór na zmianę, co w globalnym świe-cie grozi wykluczeniem i zepchnięświe-ciem na margines życia. Przez psycholo-gów dość powszechnie najsilniej doceniana jest orientacja przyszłościowa (ZALESKI, 1991, 1996; LEVINE, 1997), gdyż cechuje ona osoby sukcesu, oszczędne, wybierające zdrowy styl życia, zapobiegliwe i proaktywne (BAŃKA, 2005a). Jednak i w tym przypadku nadmierna koncentracja wy-łącznie na przyszłości może powodować negatywne skutki — może prowa-dzić do izolowania się społecznego od innych, odmawiania sobie przyjem-ności życia towarzyskiego, niedosypiania czy popadania w pracoholizm.
Na szczęście jednak każdy człowiek nie jest zdany wyłącznie na jedną perspektywę czasową, co więcej — większość ludzi potrzebuje i poszukuje równowagi między przeszłością, przyszłością i teraźniejszością. Osoby o orientacji czasowej zrównoważonej charakteryzuje typ tożsamości doj-rzałej i zintegrowanej. Zachowania osób o takiej orientacji czasowej są ukie-runkowane na poszukiwanie kompromisu i równowagi między trzema ra-mami czasowymi. W tym kontekście orientacja czasowa jawi się zarówno jako konstrukt osobowościowy uwarunkowany sytuacyjnie, jak i jako kon-strukt zdeterminowany względnie stabilną kon-strukturą tożsamości, która wyłania się i ujawnia w toku rozwoju jednostki w formie tendencji stabili-zującej styl życia.