Podstawowym założeniem, na którym opiera się konstrukcja skali typów tożsamości wczesnej dorosłości z perspektywy orientacji czasowej, jest to, że istnieje możliwość wykorzystania specyficznych orientacji czasowych pre-ferowanych stylów życia do zdiagnozowania na drodze empirycznej typów rozwojowych tożsamości charakterystycznych dla okresu wczesnej do-rosłości. Ogólna koncepcja współzależności kontekstu, stylu życia i struktu-ry Ja ma w dużej mierze charakter spekulatywny i teoretyczny, toteż natu-ralne wydaje się usiłowanie weryfikacji niektórych jej założeń na drodze indukcji empirycznej.
Do stworzenia narzędzia analizującego typy tożsamości relacji do orien-tacji czasowych preferowanych stylów życia wybrano okres wczesnej do-rosłości, m.in. dlatego, że wówczas realizuje się jeden z najważniejszych pro-cesów rozwojowych, jakim jest krystalizacja statusu dorosłości (ARNETT, 2000, 2001; BAŃKA, 2005b). Krystalizacja statusu dorosłości w wymiarze po-czucia dorosłości jest najważniejszym aspektem kryzysu rozwojowego we wczesnej dorosłości (ERIKSON, 1968; BRZEZIŃSKA, 2000; KUŹNIK, 2003), który rozwiązywany jest poprzez ustanawianie planów działania zorientowanych na różne perspektywy czasowe, a mianowicie przyszłość (KUŹNIK, 2003;
BAŃKA, 2005a), przeszłość (COTLE, 1968) bądź teraźniejszość (ZUCKERMAN,
Typy tożsamości wczesnej dorosłości... 109
1994). Typ orientacji czasowej z punktu widzenia rozwoju jednostki może być zatem kryterium różnicującym zarówno stopień zaawansowania proce-su krystalizacji poczucia tożsamości w wymiarze dorosłości, jak i typ osiągniętego statusu dorosłości.
Orientacja czasowa — jako zjawisko przenikające wszystkie sfery życia oraz determinujące styl życia w wielu aspektach — jest dyspozycją indywi-dualną, rzadko uświadamianą przez podmiot w kontekście siły wpływu i siły wypaczania podstawowych procesów psychicznych, takich jak ustana-wianie i selekcjonowanie celów, motywacja osiągnięć, podejmowanie ryzy-ka, poszukiwanie doznań, proaktywność czy samoskuteczność. W tym kon-tekście orientację czasową można uważać za fundament, na którym opierają się obserwowalne procesy psychiczne, takie jak poczucie tożsamości. Ponie-waż orientacja czasowa jako dyspozycja względnie stabilna determinuje względnie stabilne style reagowania jednostki przyjęto założenie, że jest ona tendencją współzależną z typem tożsamości oraz preferowanymi przez jed-nostkę stylami życia. Uprawnione jest również założenie, że orientacja cza-sowa stanowi miarę kierunku rozwoju poczucia tożsamości i sposobu osiągania przez jednostkę statusu dojrzałości.
Biorąc pod uwagę stopień złożoności konstruktu, jakim jest orientacja czasowa, nie dziwi różnorodność w zakresie sposobów operacjonalizacji i pomiaru tego zjawiska (ZIMBARDO, BOYD, 1999). Dotychczas większość ba-dań psychologicznych nad orientacją czasową opiera się na analizie jednego tylko wymiaru — orientacji temporalnej (COTTLE, 1968; NUTTIN, 1985; Z
UC-KERMAN, 1994; ZALESKI, 1996). Owe tradycyjne, jednowymiarowe podejścia odrzucono w niniejszym opracowaniu, przyjęto bowiem — podobnie jak w badaniach P.G. Zimbardo i współpracowników — wielowymiarową kon-cepcję interakcji trzech perspektyw czasowych w profilu tożsamości jed-nostki. W profilu osobowościowym jednostki w aspekcie temporalnym wszystkie trzy ramy czasowe są nie tylko we wzajemnej interakcji, ale — co więcej — są równie ważne. Niedoceniane przez większość psychologów żyjących w zglobalizowanym świecie doświadczenia zorientowane na przeszłość okazują się nieodzowne w doświadczaniu teraźniejszości i w pla-nowaniu zadań (CLARK, COLLINS, 1993).
Do konstruowanej Skali Orientacji Czasowych Preferowanych Stylów Życia (SOCPSŻ) wyselekcjonowane zostały pozycje, które reprezentują stwierdzenia odnoszące się do indywidualnych przekonań, preferencji działania, wartości dotyczących doświadczeń uwarunkowanych temporalnie w trzech wymiarach czasowych. Z początkowej listy kilkudziesięciu stwier-dzeń do badań wybrano 24 pozycje (zob. tabelę 2.). Skala Orientacji Czaso-wych Preferowanych Stylów Życia (SOCPSŻ) składająca się z 24 pozycji zo-stała wykorzystana do przebadania grupy 197 studentów w przedziale wiekowym 20—30 lat. Badani mieli ustosunkować się do poszczególnych
110 AUGUSTYNBAŃKA
Typy tożsamości wczesnej dorosłości... 111
TABELA 2. Pozycje Skali Orientacji Czasowych Preferowanych Stylów Życia (SOCPSŻ) wraz z ładunkami czynnikowymi
Numer
pozycji Treść pozycji Ładunek
czynnikowy Czynnik I — Styl Transformacji Przyszłościowej
14 Zanim przystąpię do realizacji celów życiowych, mam zawsze przygo-towany dokładny plan i przebieg poszczególnych zadań.
,830
15 Zawsze myślę naprzód, co umożliwia mi przewidywanie i przygotowa-nie się do problemów zanim one się pojawią.
,753
11 Staram się mieć plan dla każdego scenariusza przyszłości. ,675 23 Skupiam się na realizowaniu scenariusza swojego życia krok po kroku. ,668
7 Staram się planować przyszłość tak, aby było jak najmniej miejsca dla spontaniczności.
,593
19 Jeśli możliwości, jakie niesie ze sobą życie, nie są zgodne z moimi pla-nami na przyszłość, to ich nie wykorzystuję.
,397
Czynnik II — Styl Stabilizacji Integrującej
18 W realizowaniu oraz planowaniu zadań i celów życiowych staram się korzystać ze zdobytych wcześniej doświadczeń.
,843
2 Swoje kroki życiowe zawsze staram się tak planować, aby wykorzystać wcześniej zdobyte doświadczenie.
,664
17 Umiejętności życiowych wolę uczyć się od starszych od siebie. ,359 5 Sprawia mi przyjemność wspominanie tego, co zdarzyło się kilka lat
temu.
,338
1 Myślę o sposobach, za pomocą których w przeszłości rozwiązywałem podobne problemy.
,327
6 Uważam, że jestem konstruktorem swojego losu. ,237
Czynnik III — Styl Transformacji Teraźniejszej
16 Stale poszukuję nowych możliwości, eksplorując otoczenie. ,713 24 Staram się korzystać z szans i możliwości, które niesie mi los. ,502 21 Wolę kierować się sprawdzonymi wzorcami, niż podejmować
długofa-lowe wyzwania.
–,454
10 Nic nie odkładam na później, a w danej chwili staram się korzystać ze wszystkich możliwości, jakie niesie ze sobą życie.
,304
22 W moim życiu jednakowe znaczenie mają przeszłe doświadczenia, ak-tualne działania, jak i plany na przyszłość.
,250
Czynnik IV — Styl Stagnacyjny
9 Nigdy nie robię dalekosiężnych planów na przyszłość. ,548 13 Wolę zajmować się tym, co było, niż martwić się tym, co przyniesie
przyszłość.
,475
8 Dla mnie najważniejsza jest teraźniejszość. ,441
12 Jestem osobą aktywną i liczy się dla mnie bardziej proces działania niż skutki.
,305
4 Zazwyczaj jestem pochłonięty myśleniem o moich problemach „tu i te-raz”.
,295
3 Dla mnie liczy się jedynie to, co niesie ze sobą przyszłość. ,257 20 Staram się działać, nie bacząc na to, czy jestem w stanie określić, co
jest dla mnie w życiu ważne lub optymalne.
,216
pozycji, zaznaczając swój wybór na 7-stopniowej skali zdefiniowanej na dwóch krańcach kontinuum (1 — „całkowicie się zgadzam”, 7 — „całkowicie się nie zgadzam”).
Do wyodrębnienia typów tożsamości jako latentnych struktur zastoso-wano analizę czynnikową. Na podstawie testu piargowego Cattella wyodręb-niono rozwiązanie 4-czynnikowe. W skład czynnika 1 weszło 6 stwierdzeń, których ładunki czynnikowe wahają się w granicach: ,830—,397. W skład czynnika 2 weszło 6 stwierdzeń, których ładunki czynnikowe wahają się w granicach: ,834—,237. W skład czynnika 3 weszło 5 stwierdzeń, których ładunki czynnikowe wahają się w granicach: ,713—,250. W skład czynnika 4 weszło 6 stwierdzeń, których ładunki czynnikowe wahają się w granicach:
,548—,216.
Czynnik pierwszy — Styl Transformacji Przyszłościowej — tworzy typ tożsamości oderwany od historii osobistej i społecznej, które mogą stano-wić obciążenie niepozwalające w pełni korzystać z wielości i różnorodności aktualnych ofert. Ten typ tożsamości i orientacji czasowej opartej na trans-formacji przyszłościowej zawiera stwierdzenia wskazujące na instrumental-ne wykorzystywanie teraźniejszości i skupianie się na realizowaniu krok po kroku scenariusza swojego życia — prowadzi do tożsamości moratoryjnej lub krystalizacji tożsamości rozproszonej.
Czynnik drugi — Styl Stabilizacji Integrującej — odpowiada typowi toż-samości zanurzonej w historii osobistej i społecznej, ale jednocześnie aktyw-nie włączającej się w problemy „tu i teraz” na podstawie własnych projek-tów/planów życia. Osoby należące do typu tożsamości i orientacji czasowej opartej na stabilizacji integrującej uruchamiają zmiany rozwojowe pro-wadzące do tożsamości osiągniętej.
Czynnik trzeci — Styl Transformacji Teraźniejszościowej — tworzy typ tożsamości i stylu życia, który w wymiarze temporalnym jest oderwany od historii osobistej i społecznej. Osoby należące do typu tożsamości i orienta-cji czasowej stylu życia opartej na transformaorienta-cji teraźniejszej traktują histo-rię osobistą i społeczną swojego życia jako obciążenie niepozwalające w pełni korzystać z wielości i różnorodności aktualnych ofert. Ten typ osób przejawia nadmierne korzystanie z szansy eksploracji, rozpraszanie się i stałe poszukiwanie poprzez uruchamianie zmian naturalnych. W tym ty-pie dominuje struktura tożsamości moratoryjnej i rozproszonej.
Czynnik czwarty — Styl Stagnacyjny — jest typem tożsamości zanurzo-nej w historii osobistej i społeczzanurzo-nej, oderwanym od aktualności i budu-jącym krótkoterminowe plany i doraźne prognozy. U osób należących do typu tożsamości i orientacji czasowej stylu życia opartej na stagnacji domi-nuje typ tożsamości nadanej.
Do ostatecznej wersji skali włączono jedynie 12 pozycji o najwyższych ładunkach czynnikowych (zob. tabelę 3.).
112 AUGUSTYNBAŃKA
Wyodrębnione czynniki wykazują względem siebie dużą niezależność.
Cztery czynniki łącznie wyjaśniają 23% wariancji wyników w skali.
Największy procent wariancji wyjaśnia czynnik 1, bo 17%, czynnik 2 — 10%, czynnik 3 — 8%, a czynnik 4 — 6% (por. tabelę 4.).
Analizę rzetelności narzędzia przeprowadzono poprzez obliczenie współczynnika a Cronbacha. Dla skali składającej się z 12 pozycji współczynnik ten jest stosunkowo wysoki, bo wynosi: ,93, co świadczy
Typy tożsamości wczesnej dorosłości... 113
TABELA 3. Ostateczna postać Skali Orientacji Czasowych Preferowanych Stylów Życia (SOCPSŻ) wraz z ładunkami czynnikowymi, średnią, odchyleniem standardo-wym i współczynnikami rzetelnościa Cronbacha
Numer
Czynnik I — Styl Transformacji Przyszłościowej 14 Zanim przystąpię do realizacji celów życiowych,
mam zawsze przygotowany dokładny plan i przebieg poszczególnych zadań.
,830 13,7474 26,1898 0,7293
15 Zawsze myślę naprzód, co umożliwia mi przewi-dywanie i przygotowanie się do problemów za-nim one się pojawią.
,753 13,1053 26,8248 0,6994
11 Staram się mieć plan dla każdego scenariusza przyszłości.
,675 13,7421 27,2083 0,6240
23 Skupiam się na realizowaniu scenariusza swoje-go życia krok po kroku.
,668 13,2368 26,7002 0,6158
7 Staram się planować przyszłość tak, aby było jak najmniej miejsca dla spontaniczności.
,593 14,0632 28,6097 0,5119
Czynnik II — Styl Stabilizacji Integrującej 18 W realizowaniu oraz planowaniu zadań i celów
życiowych staram się korzystać ze zdobytych wcześniej doświadczeń.
,843 4,8290 2,3508 0,5968
2 Swoje kroki życiowe zawsze staram się tak pla-nować, aby wykorzystać wcześniej zdobyte do-świadczenie.
,664 4,9948 1,7864 0,5968
Czynnik III — Styl Transformacji Teraźniejszościowej 16 Stale poszukuję nowych możliwości eksplorując
otoczenie.
,713 5,9538 1,4154 0,3714
24 Staram się korzystać z szans i możliwości, które niesie mi los.
,502 4,4000 1,7567 0,3714
Czynnik IV — Styl Stagnacyjny 9 Nigdy nie robię dalekosiężnych planów na
przyszłość.
,548 6,4492 5,3240 0,4093
13 Wolę zajmować się tym, co było, niż martwić się tym, co przyniesie przyszłość.
,475 7,0695 7,2801 0,3169
8 Dla mnie najważniejsza jest teraźniejszość. ,441 6,0856 7,1862 0,3379
8 — Czas...
o rzetelności skali. Dla poszczególnych pozycji a Cronbacha przyjmuje war-tości w granicach od ,31 do ,73. Współczynnik rzetelności dla czynnika 1 wynosi ,83, dla czynnika 2 — ,74, dla czynnika 3 — ,54 i dla czynnika 4 — ,54. Można zatem uznać, że dla tak krótkiej skali, liczącej zaledwie 12 pozy-cji, uzyskane wartości psychometrycznie są względnie dobre. Niezależnie od wartości psychometrycznej narzędzia na uwagę zasługuje to, jaki obraz młodych dorosłych wyłania się z tych badań. Przede wszystkim jest to ob-raz w miarę optymistyczny, gdyż przeważają osoby reprezentujące typ trans-formacji przyszłościowej i typ stabilizacji integrującej. Najmniej liczna jest natomiast grupa reprezentująca typ najmniej rozwojowy — typ stagnacyjny.
Dyskusja
Przedstawiona w tym opracowaniu Skala Orientacji Czasowych Prefero-wanych Stylów Życia (SOCPSŻ) odwołuje się do koncepcji wielowymiaro-wych orientacji czasowielowymiaro-wych. Skala ta dostarcza kwantyfikowalnych miar wie-lowymiarowych ram czasowych, kształtujących profil temporalny jednostki w okresie wczesnej dorosłości. Skala Orientacji Czasowych Preferowanych Stylów Życia (SOCPSŻ) została zbudowana na podstawach teoretycznych odwołujących się do koncepcji rozwoju struktury i statusu tożsamości oraz stylów życia. Koncepcja teoretyczna skali SOCPSŻ łączy w sobie konstrukty teoretyczne dotychczas nieuwzględniane w badaniach psychologicznych nad perspektywami czasowymi. W szczególności SOCPSŻ integruje koncep-cję perspektyw czasowych, statusu tożsamości i stylu życia. Oczywiście, przedstawione tu analizy psychometryczne mają charakter badań wstęp-nych, toteż SOCPSŻ zanim stanie się wartościowym narzędziem diagno-stycznym, musi przejść dalsze badania walidacyjne.
114 AUGUSTYNBAŃKA
TABELA4. Wartości własne dla SOCPŻ
Czynnik
Początkowe wartości własne Sumy kwadratów ładunków po wyodrębnieniu 1 4,273 17,802 17,802 3,738 15,577 15,577 3,138 13,076 13,076 2 2,411 10,046 27,848 1,696 7,068 22,645 2,008 8,365 21,441 3 2,046 8,523 36,372 1,375 5,728 28,373 1,492 6,218 27,659 4 1,588 6,617 42,989 1,109 4,622 32,995 1,281 5,336 32,995
Bibliografia
ADAMIEC M., 1988: Doświadczenie przemiany jako kategoria psychologiczna. Katowice:
Uniwersytet Śląski.
APPELT K., WOJCIECHOWSKA J., 2002: Zadania i role społeczne w okresie dorosłość. Po-znań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
ARNETT J.J., 2000: Emerging Adulthood. A Theory of Development from the Late Teens Through the Twenties. „American Psychologist”, 55, 5, s. 469—480.
ARNETT J.J., 2001: Adolescence and Emerging Adulthood: A Cultural Approach. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
BANDURAA., 1997: Self-Efficacy. The Exercise of Control. New York: W.H. Freeman &
Company.
BAŃKA A., 1994: Tradycja i zmiana a efektywność działań człowieka. W: ZAMIARA K., red.: Społeczna transformacja w refleksji humanistycznej. Poznań: Uniwersytet im.
A. Mickiewicza.
BAŃKA A., 1996: Czas i przestrzeń. W: BAŃKA A., red.: Psychopatologia pracy. Poznań:
Gemini.
BAŃKA A., 2005a: Proaktywność a tryby samoregulacji. Podstawy teoretyczne, konstruk-cja i analiza czynnikowa Skali Zachowań Proaktywnych w Karierze. Poznań:
PRINT-B.
BAŃKA A., 2005b: Jakość życia a jakość rozwoju: Społeczny kontekst płci, aktywności i rodziny. W: BAŃKA A., red.: Psychologia jakości życia. Poznań: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura.
BAŃKA A., DERBIS R., 1994: Psychologiczne i pedagogiczne wymiary jakości życia. Po-znań—Częstochowa: SPiA.
BLOCKR.A., 1990: Models of Psychological Time. In: BLOCKP.B., red.: Cognitive Models of Psychological Time. New Jersey: Erlbaum.
BRZEZIŃSKAA., 2000: Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Scholar.
BRZEZIŃSKAA., 2003: Stałość i zmiana jako konteksty rozwojowe człowieka: O współza-leżności kontekstu, stylu życia i struktury Ja. W: DERBISR., red.: Niepokoje i nadzie-je współczesnego człowieka. Człowiek w sytuacji przełomu. Częstochowa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie.
BÜHLER Ch., 1999 [1933]: Bieg życia ludzkiego. Warszawa: PWN.
CHAMBERLIN J., 2008: The Time of our Lives. „Monitor on Psychology”, 39, 9, s. 21.
CLARK L.F., COLLINS J.E., 1993: Remembering Old Flames: How the Past Affects Assessments of the Present. „Personality and Social Psychology Bulletin”, 19, s. 399—408.
COTTLE T.J., 1968: The Location of Experience: A Manifest Time Orientation. Cambrid-ge, MA: Harvard University Press.
DERBISR., 2000: Doświadczanie codzienności. Poczucie jakości życia, swoboda działania, poczucie odpowiedzialności, wartości osób bezrobotnych. Częstochowa: Wydawnic-two Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie.
DERBISR., 2003a: Jakość życia z pracą i bez pracy. W: DERBISR., red.: Niepokoje i na-dzieje współczesnego człowieka. Człowiek w sytuacji przełomu. Częstochowa: Wy-dawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie.
Typy tożsamości wczesnej dorosłości... 115
8*
DERBIS R., 2003b: Niepokoje i nadzieje współczesnego człowieka. Człowiek w sytuacji przełomu. Częstochowa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie.
DERBISR., 2007: Poczucie jakości życia a zjawiska afektywne. W: KOWALIKS., red.: Kon-teksty społeczne jakości życia. Bydgoszcz: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospo-darki.
ERIKSON E., 1968: Identity: Youth and Crisis. New York: Norton.
HAVIGHURSTR.J., 1981: Developmental Tasks and Education. New York: Longman.
HEIDEGGERM., 1994: Bycie i czas. Warszawa: PWN.
HUSSERLE., 1984: Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu. Warszawa:
PWN.
JAMES W., 1950: The Principles of Psychology. Vol. 1. New York: Dover.
KLAMUT R., 2002: Cel, czas, sens życia. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
KOWALIK S., 1994: Temporalne uwarunkowania jakości życia. W: BAŃKA A., DERBIS R., red.: Psychologiczne i pedagogiczne wymiary jakości życia. Poznań—Częstochowa:
SPiA.
KUŹNIK M., 2003: Tworzenie zorientowanych na przyszłość programów działania jako szansa przezwyciężenia kryzysu normatywnego we wczesnej dorosłości. W: DERBISR., red.: Niepokoje i nadzieje współczesnego człowieka. Człowiek w sytuacji przełomu.
Częstochowa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie.
LEVINER., 1997: A Geography of Time: The Temporal Misadventures of a Social Psycho-logist, or How Every Culture Keeps Time Just a Little Bit Differently. New York: Ba-sic Books.
LEWINK., 1942: Time Perspective and Morale. In: LEWING., red.: Resolving Social Con-flicts. New York: Harper.
LEWIN K., 1951: Field Theory in the Social Sciences: Selected Theoretical Papers. New York: Harper.
MARCIAJ.E., 1980: Identity in Adolescence. In: ADELSON E.J., red.: Handbook of Adoles-cent Psychology. New York: Wiley.
MĄDRZYCKI T., 2000: Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk:
GWP.
NUTTIN J.R., 1985: Future Time Perspective and Motivation: Theory and Research Me-thod. Hillsdale, NJ: Eribaum.
OBUCHOWSKIK., 1985: Adaptacja twórcza. Warszawa: KiW.
OBUCHOWSKI K., 1988: Mikroświat i makroświat człowieka. „Przegląd Humanistycz-ny”, 4/5, s. 32—34.
OBUCHOWSKIK., 2001: Człowiek, dążenia, sens. Myśli wybrane. Bydgoszcz: Wydawnic-two Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
ORNSTEINR., 1975: On the Experience of Time. Baltimore: Penguin.
RAPPAPORT H., 1990: Marking Time. New York: Simon & Schuster.
SĘK H., SOMMERFELD A., 1990: Być dorosłym? Legnica: Centrum Doskonalenia Na-uczycieli im. Władysława Spasowskiego Oddział w Legnicy.
SICIŃSKI A., 1988: Problemy teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia. Warszawa:
Instytut Filozofii i Socjologii PAN.
SICIŃSKI A., 2000: Styl życia, kultura, wybór. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN.
116 AUGUSTYNBAŃKA
ŚLESZYŃSKI D., 1998: Wędrówka doświadczenia. Podejście fenomenologiczne i egzysten-cjalne. Białystok: Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie.
WOHLFORD P., 1966: Extension of Personal Time, Affective States, and Expectation of Personal Death. „Journal of Personality and Social Psychology”, 3, s. 559—566.
WOSIŃSKIM., 2004: Życie trafione w cel. „Charaktery — Magazyn Psychologiczny dla Każdego”, 1, s. 10.
ZALESKIZ., 1991: Psychologia zachowań celowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
ZALESKIZ., 1996: Future Anxiety: Concept Measurement and Preliminary Research. „Per-sonality and Individual Differences”, 21, s. 165—174.
ZIMBARDOP.G., KEOUGHK.A., BOYDJ.N., 1997: Present Time Perspective as a Predictor of Risky Driving. „Personality and Individual Differences”, 7, 6, s. 1271—1288.
ZIMBARDO P.G., BOYDJ.N., 1999: Putting Time in Perspective: A Valid, Reliable Indivi-dual-differences Metric. „Journal of Personality and Social Psychology”, 23, s. 1007—1023.
ZNANIECKI F., 2001: Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Warszawa: PWN.
ZUCKERMANM., 1994: Behavioral Expressions and Biosocial Bases of Sensation Seeking.
New York: Cambridge University Press
Typy tożsamości wczesnej dorosłości... 117