Czas jako istotna kategoria opisu psychologicznego funkcjonowania człowieka jest przedstawiany w różnych odrębnych psychologicznych per-spektywach badawczych (BAJCAR, 2003; NAWRAT, 1981). Nie są one roz-łączne, lecz wskazują na inny punkt wyjścia, a także różne założenia badaw-cze oraz odrębne konsekwencje w analizie i opisie uzyskanych wyników badań. Można wskazać:
— perspektywę biologiczną,
— perspektywę (rozwojową) życia człowieka,
— perspektywę motywacyjną,
— perspektywę poznawczą.
g Perspektywa biologiczna — czas psychologiczny jest opisywany na po-ziomie aktywności organizmu biologicznego. Człowiek funkcjonuje jako istota biologiczna w perspektywie upływającego czasu. Istnienie w czasie fizycznym wiąże się z tym, że organizm ludzki wykształcił odpowiednie mechanizmy pozwalające odczytywać zmienność rzeczywistości, a zara-zem pomagające w adaptacji (BAJCAR, 2003; NAWRAT, 1981).
g Perspektywa (rozwojowa) życia człowieka — czas jest traktowany jako czynnik zmian w rozwoju człowieka, na którego tle opisywane są po-szczególne okresy rozwojowe. W tej perspektywie mieści się cały obszar badań podłużnych opisujących i wyjaśniających prawidłowości procesów tworzenia się osobowości oraz zmian w życiu osób dorosłych, np.
mecha-Poziomy czasu psychologicznego... 119
nizmów leżących u podstaw zmian oraz stałości w osobowości (OLEŚ, 2003). Nie tylko zmiana rozwojowa jako taka jest przedmiotem badań, ale upływ czasu będący jednym z czynników mających znaczenie w poja-wianiu się zmian (NURMI, 1994; BRUNSTEIN, 1993; SHMOTKIN, 1991; T
REM-PAŁA, 2000).
g Perspektywa motywacyjna — człowiek jako istota aktywna swoje dzia-łanie podejmuje w czasie. Zmienność charakterystyczna dla rzeczywisto-ści i dla funkcjonowania samego człowieka ma istotne znaczenie w ob-szarze kształtowania się poziomu energii, ukierunkowania ludzkich motywów (np. rozwiązywania konfliktów motywacyjnych, podejmowania decyzji, planowania) oraz wytrwałości w podejmowaniu działań czy reali-zacji celów. Upływ czasu intensyfikuje ludzkie działanie — nadaje mu tempo i dynamikę. Zwracają na to uwagę tak odrębne perspektywy w opisie psychologicznym jak teorie egzystencjalne (FRANKL, 1984) czy poznawcze (ZALESKI, 1991; NUTTIN, 1984). W perspektywie motywacyjnej istotne są: pełna perspektywa czasowa, rozpiętość czasu (od przeszłości przez teraźniejszość do przyszłości, z akcentem na przyszłość) oraz po-siadane umiejętności zapanowania, kontrolowania tej przyszłości.
Z pełnej perspektywy temporalnej to właśnie przyszłościowa perspekty-wa czasoperspekty-wa odgryperspekty-wa w obszarze motyperspekty-wacyjnym człowieka największe znaczenie (MĄDRZYCKI, 1996; TROMMSDORFF, 1994; LENS, MOREAS, 1994;
ZALESKI, ed., 1994). W zależności od zabudowania przyszłości (dale-ka / blis(dale-ka, teliczność, szczegółowość planów, wartość celów...) tworzy się określony poziom motywacji. Czas przeżywany powiązany jest z potrze-bami, wartościami, celami (KLAMUT, 2002). W zależności od tego, jak pla-nowana jest przyszłość, taki jest poziom motywacji, a cele realizowane są zgodnie z temporalną organizacją działania (NOSAL, BAJCAR, 2004; K LA-MUT, 2007). Perspektywa przyszłościowa stanowi element charaktery-zujący różne zmienne motywacyjne, jak np. cele, projekty osobiste, dąże-nia osobiste, plany czy zadadąże-nia życiowe, „ja” możliwe (MĄDRZYCKI, 1996;
PERVIN, 2002).
g Perspektywa poznawcza — obecnie najbardziej popularna w psychologii temporalności, podkreślająca znaczenie umysłu w ujmowaniu upływa-jącego czasu i dzięki temu ujmowaniu również jego kontrolowanie. To umysł jest obszarem właściwym do przetwarzania informacji w ogóle, a więc również informacji temporalnej (dotyczącej zmian w czasie) na poziomie świadomym (MĄDRZYCKI, 1996; NOSAL, BAJCAR, 2004; KREITLER, KREITLER, 1994). W ramach perspektywy poznawczej powstały również modele przeżywania / przetwarzania czasu (m.in. NOSAL, 2000; BLOCK, 1990). Pojawiło się również wiele charakterystyk poznawczych opi-sujących odrębne obszary (kategorie) czasu psychologicznego, wykorzy-stywane w opisie różnych zjawisk psychologicznych, takie jak motywacja
120 RYSZARDKLAMUT
— np. orientacje temporalne, koncepcje czasu, pojęciowe reprezentacje czasu, perspektywa czasowa (ROECKELEIN, 2000; BAJCAR, 2000; NOSAL, B
AJ-CAR, 2004; LENS, 2006).
Wszystkie perspektywy opisu kategorii czasu psychologicznego ogni-skują się w jednym. Czas przeżywa człowiek — czas psychologiczny, to czas przeżywany przez człowieka, a każda z perspektyw opisuje inny aspekt funkcjonowania człowieka w czasie. Autorzy używają różnych pojęć do wypełnienia psychologicznej perspektywy czasu.
By scharakteryzować w pełni rzeczywistość czasu psychologicznego, nie-zbędne jest tworzenie modeli holistycznych, łączących wiedzę przedsta-wianą w ramach różnych perspektyw. Na brak takich modeli opisujących w sposób satysfakcjonujący temporalną złożoność zachowań i zjawisk zwra-ca uwagę m.in. Janusz TREMPAŁA (2000). Próby konstruowania ogólnych mo-deli temporalności pojawiają się na przestrzeni rozwoju psychologii tempo-ralnej (np. HOONAERT, za: UCHNAST, TUCHOLSKA, 2003; BLOCK, 1990; NOSAL, 2000).
W tym kontekście interesujący model czasu psychologicznego przedsta-wił Czesław NOSAL (2000). Wyróżnił 3 poziomy przeżywania czasu:
— neurobiologiczny,
— psychofizyczny,
— egzystencjalny.
Jego zdaniem: „koncepcja poziomów temporalności akcentuje znaczenie czasu w regulacji zachowania, zwracając uwagę na niejednorodność repre-zentowania czasu w mózgu i w podmiotowym doświadczaniu czasu”
(NOSAL, BAJCAR, 2004, s. 31). Model ten wskazuje więc, z jednej strony, na potrzebę wyróżnienia odrębności w przeżywaniu czasu na różnych pozio-mach funkcjonowania człowieka, z drugiej zaś — na potrzebę uwzględnienia tych odrębności w ogólnym obrazie temporalności. Wyróżnione poziomy są w pewnym stopniu zależne od siebie. Na każdym z nich przebiega wiele od-rębnych procesów temporalnych (procesów psychicznych związanych z ist-nieniem w czasie), jednocześnie każdy kolejny poziom bazuje na poprzed-nim.
g Poziom neurobiologiczny — poziom podstawowy, obejmujący procesy temporalne jako biorytmy, reakcje fizjologiczne związane ze zmianami w czasie, fluktuację aktywności procesów świadomości, zmiany koncen-tracji uwagi. W tym zakresie opisywane są różnice indywidualne w za-kresie rytmiczności (chronotypy, zmiany sezonowe, depresje itp.). Jest to domeną chronobiologii, medycyny, psychofizjologii (ROECKELEIN, 2000;
NOSAL, 2000).
g Poziom psychofizyczny — odnosi się do mechanizmów segmentacji cza-su, oceny długości trwania bieżących wydarzeń. Ma istotne znaczenie w przebiegu procesów poznawczych ze względu na ocenę trwania
Poziomy czasu psychologicznego... 121
i upływu kolejnych krótkich okresów — elementów tworzących bieg zda-rzeń (upływ czasu). Temporalna segmentacja jest jednym z ogólnych me-chanizmów organizacji ludzkiego poznania (NOSAL, BAJCAR, 2004).
g Poziom egzystencjalny — uwzględnia ocenę upływającego czasu i różne aspekty temporalności umieszczone w obszarze typowo ludzkich, pod-miotowych odniesień, w większym stopniu uniezależnionych od biologii i reaktywności organizmu. Poziom egzystencjalny bazuje na poziomach poprzednich i odnosi się do procesów motywacyjnych i wolicjonalnych uwarunkowanych w większej mierze wpływami kultury (środowiska) i aktywności własnej.
W opisie charakterystycznych odniesień do czasu pojawiają się takie po-jęcia, jak: „wzorce temporalne”, „umysłowe reprezentacje czasu” oraz „oso-bisty horyzont temporalny” („osobista perspektywa temporalna”). Istotne znaczenie ma poznawczo określony sposób rozumienia i odnoszenia się do upływającego czasu. Ważny staje się czas osobisty, wytworzony (wykreowa-ny) przez konkretnego człowieka. Dzięki umysłowym reprezentacjom czasu człowiek jest w stanie zdystansować się do upływajacego czasu fizycznego.
Poszczególne wydarzenia życiowe mogą spowalniać lub przyspieszać do-świadczanie czasu przez podmiot (UCHNAST, 2006).
FRAISSE(1963, za: BAJCAR, 2003) przedstawił kształtowanie się horyzontu temporalnego jako wymiar dynamiki osobowości. Człowiek może przy-wiązywać różne znaczenie do każdego z elementów perspektywy temporal-nej (przeszłości, teraźniejszości, przyszłości), co w istotny sposób może wpływać na ocenę wydarzeń, siebie i własnych celów. Odrywając się w my-ślach od czasu fizycznego i wędrując w przeszłość, w przyszłość lub też po-zostając w teraźniejszości, człowiek nadaje różne znaczenia własnym do-świadczeniom życiowym (ZALESKI, ed., 1994; NOSAL, BAJCAR, 2004).
Charakterystyka czasu psychologicznego jako regulatora ludzkiego za-chowania powoduje również pytanie o odniesienie kategorii czasu do ka-tegorii osobowości opisującej ogólny sposób funkcjonowania człowieka w świecie.
Osobowość
Osobowość jest różnie rozumiana w psychologii. Poszczególne teorie opisują osobowość, przyjmując określone założenia teoretyczne i w konse-kwencji odrębne kategorie opisu (HALL, LINDZEY, 1990; OLEŚ, 2003). Przy-kładowo, w teoriach cech stałe i niezmienne cechy stanowią podstawę cha-rakterystyki psychologicznej osoby. Z kolei w poznawczym podejściu do
122 RYSZARDKLAMUT
osobowości akcentuje się umysł jako podstawowy element funkcjonowania człowieka, toteż uwagę koncentruje się na przetwarzaniu przez człowieka informacji o sobie i świecie otaczającym. Autorzy teorii poznawczych zakładają współzależność procesów poznawczych, otoczenia społecznego oraz konkretnych okoliczności w funkcjonowaniu osobowości, przyjmując takie składniki, jak schematy poznawcze, oczekiwania, atrybucje, kompeten-cje, systemy samoregulacji (PERVIN, 2002). Inne teorie za podstawowe skład-niki uznają kategorie motywacyjne, takie jak popędy, potrzeby, atrybucje (MĄDRZYCKI, 1996; PERVIN, 2002).
Różne kategorie opisu osobowości najczęściej nie tyle rywalizują ze sobą, ile używają innego języka do charakterystyki tych samych zjawisk, albo uzupełniają się. Modelem, który w ujęciu osobowości próbuje łączyć różne perspektywy, jest model MCCRAE i COSTY (2005). Przez tych badaczy osobowość potraktowana została jako system współistniejących i współpra-cujących ze sobą elementów (rysunek 1.).
R.R. McCrae i P.T. Costa, twórcy najbardziej popularnej aktualnie teorii cech — teorii Wielkiej Piątki, opisującej osobowość za pomocą pięciu wymia-rów, przedstawili bardziej rozbudowany model osobowości. Model ten cha-rakteryzuje osobowość jako system składający się z zespołu kategorii zmiennych współzależnych i współtworzących indywidualny sposób funk-cjonowania człowieka w świecie (OLEŚ, 2004). Poszczególne kategorie uporządkowane zostały w dwa obszary:
g komponenty peryferyjne, pozostające na zewnątrz osobowości, ale „gra-niczące” z nią i mające wpływ na kształtowanie określonych właściwości
— podstawy biologiczne, wpływy zewnętrzne oraz obiektywna biografia;
g komponenty centralne, tworzące właściwy trzon osobowości — podsta-wowe tendencje, charakterystyczne przystosowania oraz obraz siebie (MCCRAE, COSTA, 2005).
„Podstawy biologiczne i wpływy zewnętrzne to — jak piszą R.R. MCCRAE i P.T. COSTA (2005, s. 223) — »wejścia« reprezentujące wzajemne od-działywanie osobowości z organizmem i z otoczeniem”. Biografia obiektyw-na stanowi „wyjście”, dostrzegalny, mierzalny efekt istnienia określonej oso-bowości — tego, co człowiek robi, myśli, czuje.
Podstawowe tendencje, na które składają się zdolności i skłonności oso-by, obejmują uwarunkowane biologicznie, raczej stałe i niezmienne predys-pozycje temperamentalne i poznawcze, leżące u podstaw ujawniania się róż-nych funkcji psychiczróż-nych. Jako podstawowe tendencje autorzy modelu przyjmują również cechy osobowościowe, uznając, że mają one raczej biolo-giczną podstawę, niż są produktami doświadczeń życiowych oraz wpływów środowiskowych. Wymiary osobowości opisywane w teorii Wielkiej Piątki stanowią więc właśnie podstawowe tendencje (MCCRAE, COSTA, 2005, s. 223).
Poziomy czasu psychologicznego... 123
124 RYSZARDKLAMUT
Podstawy biologiczne Podstawowe tendencje NeurotycznoϾ EkstrawertycznoϾ OtwartoϾ UgodowoϾ SumiennoϾ
Charakterystyczne przystosowania Zjawiskauwarunkowane kulturowo D¹¿enieosobiste Postawy
Biografia obiektywna
Reakcjeemocjonalne Przebiegkarieryzawodowej Zachowanie Wp³ywy zewnêtrzne Normykulturowe Zdarzenia¿yciowe Sytuacje Obrazsiebie SchematyJa Mityosobiste
Procesy dynamiczne Procesy dynamiczne Procesy dynamiczne Procesy dynamiczne
Procesy dynamiczne
Procesy dynamiczne Procesy
dynamiczne Procesy
dynamiczne
Procesy dynamiczne
RYSUNEK1.ModelsystemuosobowościwedługMcCrae’aiCosty ŹRÓDŁO:MCCRAE,COSTA,2005,s.228.
Istotne znaczenie dla osobowości, prócz tego podstawowego komponen-tu decydującego o jej stałości, mają charakterystyczne przystosowania oraz obraz siebie. Obraz siebie jest częścią charakterystycznych przystosowań, lecz na tyle istotną i — jak twierdzą autorzy — ważną w rozważaniach psy-chologicznych, że została z nich wyodrębniona. Charakterystycznymi przy-stosowaniami są wszystkie nabyte struktury adaptacyjne wytworzone w wy-niku interakcji człowieka z otoczeniem, czyli: wyuczone umiejętności, zainteresowania, postawy i przekonania dotyczące zarówno świata, jak i własnej osoby (obraz siebie), dążenia osobiste, nawyki, motywy, role społeczne (OLEŚ, 2003).
R.R. MCCRAE i P.T. COSTA (2005, s. 225) wyróżniają jeszcze dodatkowy element modelu składający się z procesów dynamicznych, które odpowia-dają za wzajemne oddziaływanie komponentów.
Ten dynamiczny model uwidacznia również współzależności pomiędzy komponentami. Podstawy biologiczne oddziałują bezpośrednio na podsta-wowe tendencje, te następnie na specyficzne sposoby adaptacji do sytuacji (charakterystyczne przystosowania) oraz kształtowanie obrazu siebie.
Obiektywna biografia, będąca efektem aktywności człowieka, staje się czyn-nikiem wpływającym i modyfikującym obraz siebie.
Model McCrae i Costy wychodzi poza przyjęte w teoriach cech założenie dotyczące określenia struktury (statycznej) osobowości, a przez to w peł-niejszy sposób opisuje dynamiczną rzeczywistość funkcjonowania osobowo-ści. Daje też możliwość uwzględnienia w niej perspektywy temporalnej.