Waga przypisywana przeszłości, rozumiana jako doniosłość przeszłości konkretnej osoby (obok wartościowości, czyli dobroci, oceny osobistej przeszłości człowieka), stanowi kategorię znaczenia przeszłości. Specjaliści zajmujący się tym zagadnieniem ustalili, że jednostka łatwiej przypomina sobie doświadczenia uznawane przez nią za ważne niż inne, losowo wybra-ne informacje na temat zdarzeń przeszłości27. Właśnie te doświadczenia, uznawane subiektywnie za doniosłe, odgrywają największą rolę w życiu człowieka. Ich skutki zależą w większym stopniu od znaczenia, jakie jest im przypisywane, niż od ich obiektywnych cech lub tego, jak widzą je inni (BEE, 1994, za: BRZEZIŃSKA, 2000).
Przypominanie sobie zdarzeń subiektywnie doniosłych ułatwia określo-ny sposób ich kodowania. Najczęściej zapisywane są one poza hierarchią28 oraz posiadają dość szczegółowe dane co do czasu (są datowane) ich wystąpienia29 (MARUSZEWSKI, 2000, 2003).
Fakty, zdarzenia, okoliczności subiektywnie uznawane za doniosłe skła-dają się na doświadczenia o określonym, zazwyczaj dość dużym ładunku emocjonalnym. Wyjaśnienie tej prawidłowości można znaleźć w założeniu prezentowanym przez Huberta Hermansa. Według niego każda rzecz okre-ślana przez osobę za ważną ma dla niej także pewne znaczenie afektywne.
Podobnie, w odniesieniu do minionych doświadczeń, ich naturę najlepiej jest przeanalizować, kiedy bierze się pod uwagę także aspekt wewnętrzny, tzn. emocje, jakie jednostka z nimi wiąże30 (OLEŚ, 2000b).
Człowiek w swoim funkcjonowaniu w naturalny sposób odnosi się do czasu swojego życia. Ma tendencję do przypisywania szczególnej wagi jed-nemu z trzech obszarów czasu, nie negując jednocześnie znaczenia pozo-stałych. Zorientowanie ku przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości
okre-Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszłości 183
Struktury poznawcze na skutek zdobywania przez jednostkę wiedzy i doświadczenia uzy-skują określone wagi, odnośnie do takich kryteriów, jak ważność, sens, stopień ryzyka, do-puszczalność etyczna itp. (NOSAL, 2001).
27 Zgodnie z efektem aktor — obserwator człowiek lepiej zapamiętuje zdarzenia, które odnosi do siebie niż te odbierane z pozycji obserwatora (MARUSZEWSKI, 2000, 2003).
28 W. ŁUKASZEWSKI(1984) pisząc o hierarchicznym porządkowaniu doświadczeń, wymie-nia m.in. hierarchię doniosłości.
29 W ramach psychologii narracyjnej podkreśla się związek nawyku opowiadania dzie-jących się codziennie historii przez dziecko i jego matkę ze wzbogacaniem pamięci dziecka o ważnych wydarzeniach z jego życia (TRZEBIŃSKI, red., 2002, s. 27).
30 Zewnętrznym biegunem jest wartościowanie, czyli proces nadawania znaczeń i reinter-pretowania doświadczeń oraz efekt tego procesu (OLEŚ, 2001).
śla się pojęciem orientacji temporalnej31 (ŁUKASZEWSKI, 1984). Natomiast zwrócenie się w myślach i działaniach konkretnie ku celom, przedmiotom czy wydarzeniom przeszłym określa się mianem retrospektywnej orientacji temporalnej. Orientacja ta może przyjmować różną formę u poszczególnych jednostek, występować w różnym nasileniu, kiedy służy odmiennym celom.
Fiksacja na przeszłości często sprzyja obronie siebie. Rozpamiętywanie przeszłości, ciągłe jej ożywianie uniemożliwia skupienie się na konstruk-tywnym realizowaniu zadań obecnych oraz stawianie sobie zadań na przyszłość. Zmiana takiej postawy jest trudna, wiąże się bowiem z utratą sprawdzonego źródła poczucia bezpieczeństwa. Z tego też względu bardziej racjonalne i efektywne z punktu widzenia ich konsekwencji są pozytywne, retrospekcyjne orientacje mieszane. Zasadnicze znaczenie ma to, że nie sprzyjają one — w przeciwieństwie do czystej orientacji retrospektywnej, po-zytywnej bądź negatywnej — postawie biernej czy życzeniowej, ale warun-kują aktywny stosunek do rzeczywistości (ŁUKASZEWSKI, 1984).
Niewątpliwie orientacja retrospektywna nie daje możliwości optymalne-go funkcjonowania. Niektórzy badacze rozwoju podkreślają jednak w swo-ich koncepcjach zjawisko szczególnego skupiania się człowieka w pewnych okresach życia na tym, czego doświadczył w przeszłości, prowadzące do bi-lansowania dotychczasowego życia, co w konsekwencji rzutuje na czas obecny i na przyszłość.
W koncepcji K. Obuchowskiego w przypadku osoby silnie zorientowa-nej na własną przeszłość nie można mówić o rozwoju w takim sensie, jak w przypadku osobowości autorskiej. Układ programujący osobowości nie spełnia właściwych mu funkcji, gdyż osobowość skupiona na przeszłości ulega zawężeniu, stłamszeniu lub wypaczeniu. Patomechanizmy uczenia się, czyli fiksacja i nadgeneralizacja, obecne w funkcjonowaniu osoby zafiksowa-nej na przeszłości, zniekształcają jej doświadczenia. W efekcie może dojść do ich patologicznego utrwalenia, które pogłębia proces nerwicowego roz-woju osobowości.
Osobowość autorska natomiast, w pełni wykorzystując zdobyte do-świadczenia przeszłe, poprzez podmiotowe odniesienie do nich realizuje własną drogę rozwoju, tym samym optymalizuje się funkcjonowanie jed-nostki, powodując zwiększenie jej zadowolenia z własnego życia.
W koncepcji osobowości autorskiej ważne miejsce zajmuje pojęcie „Ja in-tencjonalnego”, rozumiane jako samo odniesienie jednostki, fenomenolo-gicznie ostateczne i nieredukowalne do niczego. To fenomen, którego istnie-nie wskazuje na to, że jednostka panuje nad swoim zachowaistnie-niem, nad swoimi pragnieniami i właściwościami psychicznymi. Obok niego pojawia
184 MARTAKOSIOL
31 W. ŁUKASZEWSKI(1984) wyróżnił: orientację retrospektywną, prezentystyczną oraz fu-turystyczną; orientacje mieszane oraz orientację na cały horyzont czasowy.
się „Ja przedmiotowe” — fenomenologicznie wtórne wobec „Ja intencjonal-nego”. Jest to „Ja — nie Ja osoby”, do którego może się ona intencjonalnie odnieść, czyli te właściwości psychiczne jednostki, nad którymi może ona uzyskać kontrolę (OBUCHOWSKI, 2000b, s. 98).
Sformułowana koncepcja „Ja” służy m.in. wyjaśnieniu procesu uzyskiwa-nia dystansu psychicznego, również w odniesieniu do przeszłych doświad-czeń. Chodzi o uzyskanie kontroli nad związanymi z nimi emocjami. Jed-nakże przeszłe doświadczenia bardzo silnie oddziaływując na jednostkę również w psychologicznej teraźniejszości, mogą powodować powstawanie urazów emocjonalnych. Emocje w takich sytuacjach funkcjonują w postaci tożsamej z osobą, toteż jednostka nie ma wobec przeszłości dystansu.
Uzyskanie dystansu psychicznego wobec przeszłych doświadczeń ozna-cza zarazem uzyskanie kontroli nad związanymi z nimi emocjami tak, aby stały się one jedynie właściwością jednostki. Na początku zazwyczaj jed-nostka utożsamia się z nimi, a dopiero proces dystansowania się, doko-nujący się za pomocą kodów abstrakcyjnych, umożliwia tworzenie koncep-cji własnych właściwości i — co się z tym wiąże — koncepkoncep-cji konkretnych doświadczeń. Następuje odrywanie doświadczeń od „Ja” i poprzez „schła-dzanie” ich — nadawanie im rangi przedmiotu. „Ja przedmiotowe”32 — wy-różnione przez Kazimierza OBUCHOWSKIEGO (2000b) — powinno nieustannie wzbogacać się nowymi doświadczeniami, natomiast „Ja intencjonalne” — posługiwać się wynikającymi z nich koncepcjami. Proces ten może zostać zakłócony w przypadku, gdy treści „Ja przedmiotowego” są nieprzyjemne.
Utrudnione staje się wówczas tworzenie własnego modelu rzeczywistości33 (OBUCHOWSKI, 2000b).
Bazując na założeniach K. OBUCHOWSKIEGO (1985), można stwierdzić, że jednostka ma dwie zasadnicze możliwości uzasadnienia doniosłości do-świadczeń z własnej przeszłości, w zależności od tego, czy ujmie je w ko-dach konkretnych, czy hierarchicznych34. W pierwszym przypadku posiada
Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszłości 185
32 Na początku życia jednostka dysponuje „ja synkretycznym”. Poprzez podmiotowe od-noszenie się do świata i swoich pragnień dochodzi do różnicowania się „Ja synkretycznego”
na „przedmiotowe” i „intencjonalne” (OBUCHOWSKI, 2000b).
33 Psychoterapia stwarza dogodne warunki „uprzedmiotawiania”, „schładzania” proble-mów o charakterze nerwicowym (OBUCHOWSKI, 1985). Istotna jej rola polega na mówieniu, nazywaniu problemów. Np. mówienie o lęku zmniejsza poczucie bezradności, zwiększa za-ufanie do siebie, swoich możliwości i własnej wartości (KAST, 2001). Dyskusja o przykrych emocjach daje możliwość przetwarzania ich, gdyż zazwyczaj przytaczane są również sytuacje z nimi związane.
34 Kodowanie informacji z doświadczeń w postaci wniosków („doświadczenie — wnio-sek”) jest — według M. Tyszkowej — jedną z dwóch form kodowania informacji przeszłych w pamięci (drugą formę stanowi „doświadczenie — zapis” na osi czasu). K. Obuchowski stwierdza, że osoba ujmująca swoje doświadczenia w kodach hierarchicznych potrafi w róż-nych sytuacjach w sposób elastyczny przeorganizowywać także „zapis” własnego
doświad-jedynie obraz konkretnego wydarzenia z przeszłości. Nie ma dystansu psy-chicznego wobec tego, co się wydarzyło, i trudno jest jej sprawować nad nim psychiczną kontrolę. Tym samym wiedza, którą mogłaby z niego pozy-skać i wykorzystywać w sposób konstruktywny w przyszłości, nie jest jej dostępna, a emocje z przeszłości, przeżywane ciągle na nowo sterują jej za-chowaniem35. Ujęcie uzasadnienia w kodach hierarchicznych wiąże się z po-siadaniem dystansu psychicznego wobec danego zdarzenia. W procesie tym emocje, początkowo bardzo intensywne, zostają „schłodzone”, co umożliwia sprawowanie kontroli nad ważnymi doświadczeniami przeszłymi, a jednost-ka ma możliwość tworzenia osobistego modelu rzeczywistości, do którego może się później odnosić. Według K. Obuchowskiego proces ten zachodzi w przypadku osobowości dojrzałej.
Uzasadnianie wagi osobistej przeszłości rozumiane jest jako osobiste po-wody jednostki do tego, aby uznać dane doświadczenie z przeszłości za obecnie dla niej ważne.