Kwestionariusz Stosunku do Śmierci został wykorzystany w badaniach mających na celu poznanie zależności pomiędzy stosunkiem do śmierci a wybranymi zmiennymi psychologicznego funkcjonowania, takimi jak:
neurotyzm, poszukiwanie doznań, sposoby radzenia sobie, poczucie sku-teczności, poczucie koherencji, sens życia. W tabeli 1. zamieszczono zależ-ności korelacyjne pomiędzy stosunkiem do śmierci a wymienionymi zmien-nymi. Otrzymane zależności korelacyjne są efektem badań własnych prowadzonych na dwóch grupach osób badanych.
Neurotyzm łączy się pozytywnie z zainteresowaniem fenomenem śmierci czy zaintrygowaniem jego tajemnicą (p < ,05). Z neurotyzmem dodatnio ko-reluje także przekonanie, że długość czasu ludzkiego życia kończącego się śmiercią jest zdeterminowana przez układ gwiazd czy przeznaczenie (p < ,05). Z kolei im niższy neurotyzm ujawniają osoby badane, tym częściej preferują śmierć szybką, bez zbędnych refleksji (p < ,05). Osoby poszu-kujące doznań we własnym życiu (tzw. poszukiwacze doznań) preferują śmierć szybką bez zbędnych refleksji, jednocześnie poszukiwacze doznań we własnym życiu są przekonani o tym, że w chwili śmiertelnego zagroże-nia osoba będzie sobie w stanie poradzić i nie zostanie pozbawiona własne-go życia (p < ,05). Stosunek do śmierci wiąże się także z preferowanymi spo-sobami radzenia sobie ze stresem. Stosowaniu poznawczych sposobów radzenia sobie sprzyja wybór szybkiej śmierci (p < ,05) oraz przekonanie o możliwości poradzenia sobie w ekstremalnej sytuacji (p < ,05). Z kolei emocjonalnym sposobom radzenia sobie towarzyszy wyższe zainteresowa-nie fenomenem śmierci (p < ,05), lęk przed śmiercią (p < ,05), przekonazainteresowa-nie, że długość czasu życia jest zdeterminowana przez przeznaczenie, fatum czy układ gwiazd (p < ,05). Ze stosowaniem emocjonalnych sposobów radzenia sobie łączy się refleksyjne preferowanie zakończenie czasu życia (p < ,05)
Śmierć jako komponent perspektywy czasowej 169
oraz, co ciekawe, przekonanie, że w chwili śmiertelnego zagrożenia nie wszystko jest stracone i można odwrócić niekorzystne położenie (p < ,05).
Związki ze stosunkiem do śmierci dotyczą także poczucia skuteczności własnych działań. Poczuciu skuteczności własnych działań towarzyszy pre-ferowanie śmierci szybkiej, nierozciągniętej w czasie (p < ,05) oraz przeko-nanie o możliwości poradzenia sobie z sytuacją zagrożenia życia (p < ,05).
Stosunek do śmierci pozostaje w stosunku do życia. Prawdopodobnie ina-czej wartościowalibyśmy własne życie, gdyby czas jego trwania nie był ogra-niczony śmiercią. Osobistemu przekonaniu, że życie jest pod kontrolą, a przy tym charakteryzuje się zrozumiałością i sensownością (poczucie ko-herencji), sprzyja mniejszy lęk wobec śmierci (p < ,05), preferowanie szyb-kiej śmierci (p < ,05) oraz przekonanie, że czas długości życia nie jest zde-terminowany przez czynniki od ludzi niezależne (p < ,05). Poszczególne komponenty stosunku do śmierci pozostają w relacji do potrzeby oraz po-czucia sensu życia. Potrzeba odkrywania sensu własnego życia wiąże się z refleksją nad istotą przemijania i śmierci (p < ,05). Z kolei poczuciu sensu życia towarzyszy przekonanie, że śmierć nie jest ostatecznym końcem czasu życia człowieka, ale tylko etapem do innej formy jego trwania.
170 PIOTR PRÓCHNIAK
TABELA1. Stosunek do śmierci a wybrane zmienne psychologicznego funkcjonowania
Zmienne psy-chologicznego funkcjonowania
Stosunek do śmierci jako komponentu perspektywy czasowej
wiara w czas
Dyskusja
Otrzymane wyniki badań mają charakter korelacyjny. Trudno więc na ich podstawie przesądzać o kierunku zależności pomiędzy analizowanymi zmiennymi. Ustalone korelacje pozwalają jednak na wstępną orientację w relacjach pomiędzy fenomenem śmierci jako doniosłym egzystencjalnie aspektem temporalnego funkcjonowania a zmiennymi psychologicznymi.
Wiara w życie po śmierci łączy się pozytywnie z poczuciem sensu życia.
Otrzymany rezultat wskazuje na potencjalnie sensorodną funkcję czasu po śmierci osoby. Okazuje się, że nie tylko aktualny czas życia, ale także ten po śmierci może odgrywać istotną rolę w dobrostanie jednostki. Otrzymany wynik można zinterpretować następująco: Świadomość ostatecznego końca czasu życia może dawać nadzieję, że życie nie jest skończone. A nadzieja sprzyja doświadczeniu sensu we własnym życiu (POPIELSKI, 1986).
Zastanawianie się nas egzystencjalną długością czasu własnego życia ograniczonego datą śmierci wiąże się z neurotyzmem, emocjonalnymi stra-tegiami radzenia sobie oraz potrzebą sensu życia. Otrzymany rezultat ozna-cza, że refleksja nad skończonością czasu życia łączy się doświadczaniem negatywnych emocji, z trudnością w odnalezieniu celów dających poczucie satysfakcji. Uzyskane wyniki wskazują na to, że zbyt duża refleksyjność nad własną egzystencją powoduje utrudnioną adaptację do aktualnych zdarzeń.
Wynik ten można zinterpretować następująco: Śmierć nie jest źródłem emo-cji pozytywnych, wręcz przeciwnie — wiąże się z nią lęk, obawa, a nawet groza. Koncentracja na fenomenie śmierci może więc sprzyjać doświadcza-niu negatywnych emocji we własnym życiu.
Lęk przed śmiercią wiąże się z neurotyzmem, emocjonalnymi strategia-mi radzenia sobie (pozytywnie) problemowystrategia-mi strategiastrategia-mi radzenia sobie (negatywnie) oraz niskim poczuciem koherencji we własnym życiu. Prawdo-podobnie podmiotowe stany emocjonalne sprzyjają doświadczaniu lęku przed śmiercią. Może być też inaczej: lęk przed śmiercią stanowi efekt bra-ku kontroli własnych emocji. Można przyjąć również odwrotną interpreta-cję: To świadomość skończoności własnego istnienia w czasie oraz niepew-ność dalszego jego trwania mogą wywoływać negatywne emocje (MAKSELON, 1986). Hipotezy te wymagają jednak zastosowania bardziej statystycznie za-awansowanych metod analizy danych.
Preferowanie szybkiej śmierci, bez większej refleksji łączy się z neuroty-zmem (negatywnie), poszukiwaniem doznań, problemowymi strategiami ra-dzenia sobie (pozytywnie), emocjonalnymi strategiami rara-dzenia sobie (nega-tywnie) oraz poczuciem skuteczności i koherencji (pozy(nega-tywnie). Wydaje się, że otrzymany rezultat można zinterpretować podobnie jak wyniki do-tyczące zależności pomiędzy kontemplacją przemijania czasu życia a innymi
Śmierć jako komponent perspektywy czasowej 171
zmiennymi psychologicznymi. Nieuchronne, a przy tym w pełni świadome zbliżanie się do śmierci łączy się z doświadczaniem negatywnych emocji, wszak śmierć nie stanowi źródła pozytywnych emocji. Chęć skrócenia tego cierpienia może być wyrazem racjonalności funkcjonowania osób, a nawet sposobem adaptacji do sytuacji śmierci. W tym kontekście nie dziwią więc związki preferowania szybkiej śmierci z tymi zmiennymi psychologicznymi, które sprzyjają efektywnemu funkcjonowaniu (PRÓCHNIAK, 2007).
Paranormalne przekonanie o zdeterminowanej dacie długości czasu własnego życia i śmierci łączy się z neurotyzmem (pozytywnie) oraz z po-czuciem koherencji (negatywnie). Otrzymany rezultat można wyjaśnić na-stępująco: Poczucie, że czas naszego życia jest zdeterminowany i od nas nie-zależny może prowadzić do negatywnych emocji, brak bowiem kontroli nad długością czasu życia (oczywiście w pewnym zakresie, np. niektórzy chcieli-by żyć wiecznie, ale jest to niemożliwe) wiązać się może z uczuciem smutku i zmartwienia, a nawet grozy (TOBACYK, NAGOT, 1994).
Przekonanie o kontroli długości czasu życia wiąże się z poszukiwaniem doznań, emocjonalnymi strategiami radzenia sobie oraz poczuciem skutecz-ności. Łatwa jest interpretacja zależności pomiędzy przekonaniem o kon-troli czasu długości własnego życia a poszukiwaniem doznań i poczuciem skuteczności, trudno bowiem realizować własne postanowienia, nawet te najbardziej ryzykowne, jeżeli nie mamy poczucia, że kontrolujemy upły-wający czas naszego życia i mamy subiektywnie wpływ na to, jak długo będziemy żyli. Problemem może być interpretacja zależności pomiędzy przekonaniem o kontroli czasu własnego życia a emocjonalnymi strategiami radzenia sobie. Być może nadmierna kontrola czasu długości życia utrudnia adaptację do sytuacji, które są trudne czy uwikłane w ryzyko. Zgoda na to, że czas naszego życia nie do końca od nas zależy, może sprzyjać obniżeniu emocji w sytuacji realnego zagrożenia.
Przedstawione wyniki badań własnych oraz ich interpretacja stanowią próbę spojrzenia na czas ludzkiego życia z szerszej perspektywy, uwzględ-niającej skończoność naszej egzystencji. Takie podejście, chociaż bardzo często pomijane w badaniach psychologicznych, może stanowić istotne uzu-pełnienie refleksji nad czasem w życiu człowieka. Przeprowadzone analizy wskazują, że stosunek do śmierci w temporalnym aspekcie posiada liczne związki ze zmiennymi psychologicznego funkcjonowania. Natura tych związków ma charakter korelacyjny. Przyszłe badania dotyczące stosunku do śmierci w jego temporalnym aspekcie powinny zatem w większej mierze wskazywać na zależności przyczynowo-skutkowe.
172 PIOTR PRÓCHNIAK
Bibliografia
AVENI A., 2001: Imperia czasu. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
BLOCKR.A., 1990: Models of Psychological Time. In: BLOCKR.A., ed.: Cognitive Models of Psychological Time. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
BOYD J.N., ZIMBARDO P.G., 1996: Constructing Time after Death. The Transcendental Time Perspective. „Time and Society”, 6, s. 35—54.
COTTLE T.J., 1976: Perceiving Time. A Psychological Investigation with Men and Women.
New York: Wiley and Sons.
KONIAREK J., DUDEK B., MAKOWSKA Z., 1993: Kwestionariusz Orientacji Życiowej.
„Przegląd Psychologiczny”, 4, s. 491—502.
ŁUKASZEWSKI W., 1983: Orientacja temporalna jako jeden z aspektów osobowości. W:
ŁUKASZEWSKI W., red.: Osobowość — orientacja temporalna — ustosunkowanie do zmian. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
MAKSELON J., 1986: Lęk wobec śmierci. Wybrane teorie i badania psychologiczne. Kra-ków: PTT.
NOSALCz., BAJCAR B., 2004: Czas psychologiczny: profile, wymiary, konsekwencje. War-szawa: Instytut Psychologii PAN.
NUTTINJ., 1984: Motivation, Planning and Action (a Relational Theory of Behavior Dy-namics). Leuven: Leuven University Press.
NUTTINJ., LENSW., 1985: Future Time Perspective and Motivation: Theory and Research method. Leuven: Leuven University Press.
OLEŚ P., 1995: Kryzys połowy życia u mężczyzn. Lublin: RW KUL.
POPIELSKIK., 1986: Człowiek — pytanie otwarte. Lublin: RW KUL.
PRÓCHNIAKP., 2005: Podejmowanie ryzyka a sens życia człowieka. Słupsk: Wydawnic-two Akademii Pomorskiej.
PRÓCHNIAKP., 2007: Teleologiczno-temporalny wymiar działalności ryzykownej. Słupsk:
Wydawnictwo Akademii Pomorskiej.
TOBACYK J., NAGOT E., 1994: Cognitive Dimensions Used in the Prediction of Future Events. In: ZALESKI Z., ed.: Psychology of Future Orientation. Lublin: RW KUL.
ZALESKIZ., 1991: Psychologia zachowań celowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
ZALESKIZ., 1994: Toward a Psychology of the Personal Future. In: ZALESKIZ. ed.: Psycho-logy of Future Orientation. Lublin: RW KUL.
Śmierć jako komponent perspektywy czasowej 173