Umiejętność poznawczego ujmowania czasu stanowi podstawę określa-nia własnej tożsamości i podejmowaokreśla-nia świadomej, podmiotowej aktywno-ści. Zdaniem NUTTINA (1985) wagę możliwości przekraczania przestrzeni czasowej w sposób prawie nieograniczony dla zachowania i motywacji jed-nostki trudno przecenić. Jednak w różnych okresach życia człowieka — jak zauważa S. KOWALIK (1994) — czas jest wykorzystywany nieco inaczej w or-ganizowaniu życia psychicznego. Wpływ czasu na doświadczane przeżycia opiera się na innych zasadach w okresie dzieciństwa, młodości i dorosłości.
Doświadczanie czasu leży u podstaw rozwoju osobistego. Czas przyswajany
Typy tożsamości wczesnej dorosłości... 105
jest przez człowieka w procesie socjalizacji. Początkowo mamy do czynienia z zewnętrznym, nieograniczonym i przyczynowo-skutkowym wprowadza-niem zasad czasowych w życie psychiczne dziecka, dzięki czemu młody człowiek nabywa określonych kompetencji organizowania sobie czasu.
W trakcie rozwoju jednostki w wymiarze porządkowania życia w wymiarze czasowym stopniowo dochodzi do uniezależniania się od innych. Człowiek staje się podmiotem własnego czasu, a to, jaki porządek nada zdarzeniom, będzie zależało w zasadniczy sposób od niego samego. Obowiązują go tylko ogólne ramy norm życia społecznego, które może uwzględnić w wykorzy-stywaniu czasu do organizacji własnego życia (KOWALIK, 1994).
Czas przeżywany przez młodego człowieka traktowany jest często jako przeszkoda lub utrudnienie życiowe; jest go albo za mało, albo zbyt dużo, możemy mieć poczucie jego marnotrawienia. Częściej jednak bywa tak, że organizacja całego życia społecznego doprowadza do „bombardowania”
zdarzeniami zachodzącymi w otoczeniu i zagęszczenia teraźniejszości. Czło-wiek staje się wówczas bezradny, zagubiony w stosunku do własnego życia i przeżywa kryzys normatywny tożsamości (KUŹNIK, 2003). Normy kulturo-we odnoszące się do przebiegu życia są pewnym ułatwieniem w określaniu drogi życiowej lub stawianiu sobie odpowiednich celów życiowych, ale w rzeczywistości są zmianami, które nie chronią przed kryzysem tożsamo-ści i dyskomfortem w budowaniu własnego stylu życia.
Postępowanie w niezgodzie z przebiegiem życia społecznego i zdarzeń w nim zachodzących traktowane jest jako społeczna niekompetencja jed-nostki. Dlatego ludzie skłaniani są do odpowiedniego podporządkowania narzuconemu porządkowi i modyfikowania własnej autoczasowości, przy-naglani świadomością ograniczenia potencjału czasowego. Są zmuszeni tak planować swoje projekty życiowe w czasie, aby wypełnić wszystkie role i obowiązki, jakie narzuca im zewnętrzne środowisko (inni ludzie, kultura).
Projekt życiowy jest rodzajem perspektywy, którą jednostka chciałaby urze-czywistnić za pomocą intencjonalnych działań albo którą przewiduje w da-nym przebiegu własnych działań, którą akceptuje i afirmuje. W odpowied-nim, ściśle określonym czasie jednostka musi rozpocząć i zakończyć edukację, zdobyć pracę, założyć rodzinę itp. W ramach danej kultury wy-twarzany jest pewien zbiór oczekiwań dotyczących zmian, jakie powinny następować w życiu człowieka od momentu narodzin aż do śmierci. To wywołuje szereg napięć, takich jak: ciągłe dążenie do wyprzedzenia zda-rzeń, które dopiero mają nastąpić (proaktywność), poczucie nienadążania za zdarzeniami i poczucia niedostosowania społecznego. Większość ludzi ustala jednak własne tempo działania — „punktowanie linii życia” (KOWALIK, 1994). Okresem życia, w którym najintensywniej dokonuje się przeoriento-wanie w posługiwaniu się czasem jest okres młodzieńczy, a okresem, w któ-rym występuje największa ilość zmian, a czasowe i kulturowe wymagania
106 AUGUSTYNBAŃKA
sprostania im są najbardziej nienormatywne jest okres tzw. „wschodzącej dorosłości” (ARNETT, 2000, 2001).
Okres dorosłości najczęściej „porządkuje się” według trzech kryteriów:
g zadania rozwojowe,
g zmiany w strukturze życia związane z wydarzeniami typowymi dla róż-nych faz dorosłości,
g kryzysy życiowe, wobec których jednostka staje w różnych okresach swo-jego życia.
Zadania rozwojowe — według Roberta J. HAVIGHURSTA (1981) — stanowią problem, z którym jednostka boryka się w danym okresie życia. Rozwiąza-nie problemu prowadzi ją do zadowolenia i poczucia sukcesu, natomiast niepowodzenie zaś czyni ją nieszczęśliwą, nieaprobowaną przez otoczenie i powoduje trudności w radzeniu sobie z dalszymi zadaniami. Zadania rozwojowe wynikają z trzech źródeł: dojrzewania fizycznego, nacisków kul-turowych oraz indywidualnych aspiracji i wartości. W okresie wczesnej do-rosłości zadania rozwojowe obejmują: wybór małżonka, uczenie się współżycia z nim, założenie własnej rodziny, wychowywanie dzieci, pro-wadzenie domu, rozpoczynanie pracy zawodowej, podjęcie obowiązków obywatelskich i znalezienie pokrewnej grupy społecznej. Zdaniem Erika Eriksona rozwój jednostki następuje przez przezwyciężenie kryzysów specy-ficznych dla poszczególnych okresów życia. Kryzys jest doświadczany wte-dy, kiedy jednostka staje wobec zadania rozwojowego wymagającego reorga-nizacji struktury Ja.
W okresie wczesnej dorosłości dzięki zmaganiu się z kryzysem norma-tywnym, którego istotę stanowi uświadomiona konieczność uniezależnienia się od otoczenia i podjęcia odpowiedzialności za własne życie, w zachowa-niu jednostki dochodzi do większej zależności od statusu tożsamości i kry-stalizowania się określonego stylu życia (BRZEZIŃSKA, 2003). Na styl życia składa się zespół codziennych zachowań, sposobów postępowania i aktyw-ności życiowych specyficzny dla danej zbiorowości lub jednostki (SICIŃSKI, 1988, 2000). Inaczej mówiąc — jest to charakterystyczny sposób bycia, od-różniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych. Całość, jaką stanowi styl życia, uzupełniają, oprócz zachowań ludzi, także motywacje i pewne funkcje rzeczy będących rezultatami, celami bądź instrumentami owych za-chowań. Główną kategorią analizy stylu życia jest według Andrzeja S
ICIŃSKIE-GO (1981) — kategoria wyborów dokonywanych przez człowieka, a główne kryterium, pozwalające na dokonanie klasyfikacji stylów życia, odnosi się do możliwości dokonywania wyborów, dotyczy sytuacji wybierania. Pozo-stałe kryteria odnoszą się do orientacji życiowej osoby, która ma możliwość dokonywania wyborów w środowisku, w którym żyje.
Styl życia jednostki zależy od jakości struktury tożsamości indywidual-nej, a ta z kolei jest funkcją splatania się dwóch kontekstów życia —
kontek-Typy tożsamości wczesnej dorosłości... 107
stu czasu i przestrzeni społecznej (BRZEZIŃSKA, 2003). Te dwa konteksty tworzą psychologiczny kontekst działania i rozwoju jednostki. Anna B
RZE-ZIŃSKA (2003) wyróżnia trzy rodzaje kontekstu psychologicznego, kładące nacisk na trzy rodzaje perspektyw czasowych:
g kontekst konserwatywny, czyli stagnacja społeczna,
g kontekst labilny, czyli transformacja społeczna,
g kontekst stabilny, czyli stabilizacja społeczna.
Nacisk na różne perspektywy czasowe przyczynia się u osób dora-stających i zmierzających do przekroczenia progu dojrzałości do powstawa-nia określonej struktury tożsamości Ja. Poszczególne konteksty psycholo-giczne prowadzą do różnych możliwości efektywnego wykorzystywania
108 AUGUSTYNBAŃKA
TABELA1. Psychologiczny kontekst rozwoju, struktura tożsamości i styl życia Społeczny
— struktura Ja typu totali-ty lub totali-typu confusion / diffusion
— dominacja funkcji eks-presyjnej i impresyw-nej stylu życia
— styl I Zablokowany
— styl II Wycofujący się
B
— struktura Ja typu whole-ness
— równowaga funkcji eks-presyjnej i impresyw-nej oraz adaptacyjimpresyw-nej stylu życia
— styl IV Nastawiony na
„tu i teraz”
— odcięcie się od prze-szłości
— zmiany naturalne
— tożsamość moratoryjna lub dyfuzyjna
— struktura Ja typu confu-sion / diffuconfu-sion lub mo-ratorium
lub
— zmiany programowe
— tożsamość z ryzykiem
„nowego nadania”
— struktura Ja typu tota-lity
— dominacja funkcji ad-aptacyjnej stylu życia
— styl III Poszukujący
— styl IV Nastawiony na
„tu i teraz”
perspektyw czasowych. Najbardziej korzystny pod tym względem jest — według A. Brzezińskiej — konstekst społeczny stabilizacji, umożliwiający dobrą integrację trzech perspektyw czasowych.
Między stylem życia a strukturą tożsamości istnieje współzależność pole-gająca na tym, że dla każdego stylu życia istnieje najbardziej optymalny typ tożsamości, a określony typ tożsamości warunkuje określony styl życia.
A. Brzezińska wykorzystując taksonomię stylów życia stworzoną przez A. SICIŃSKIEGO (2000) oraz koncepcję J. MARCII (1980) statusu tożsamości, E.H. Eriksona trzech struktur tożsamości oraz K. OBUCHOWSKIEGO koncepcję rodzaju zmian (1983, 1985), skonstruowała rozbudowaną macierz współza-leżności między psychologicznym kontekstem rozwoju, dominującą per-spektywą czasową, strukturą Ja i statusem tożsamości a stylem życia. Kon-cepcja ta (zob. tabelę 1.) stała się punktem wyjścia do opracowania Skali Orientacji Czasowej wczesnej dorosłości w perspektywie preferowanych sty-lów życia.