Upływający czas (czas fizyczny) jest tłem, w którym funkcjonuje osobo-wość. W ramach rozwoju osobowość „wykształca” właściwości „radzenia so-bie” z czasem. Pojawiają się one na każdym poziomie (w ramach każdego z komponentów) systemu osobowości, zaproponowanego przez McCrae i Costę.
Zmienne wprowadzane przez różnych autorów badających problematy-kę czasu psychologicznego zabudowują rzeczywistość subiektywnie przeży-wanego czasu kolejnymi elementami. Niektóre pojęcia wprowadzają nowe aspekty i nowe punkty widzenia, inne są wynikiem przyjęcia odmiennego paradygmatu badań (BAJCAR, 2002). System osobowości McCrae i Costy daje możliwość określania związków zmiennych temporalnych z pozatem-poralnymi przedstawianymi w ramach tego samego komponentu systemu osobowości, a także relacji pomiędzy zmiennymi występującymi w ramach innych komponentów.
Zaproponowane umieszczenie czy też dostrzeżenie różnych kategorii opisu czasu psychologicznego w osobowości nie jest pełne i wystarczające, stanowi raczej inspirację do dalszych analiz; zresztą model MCCRAEi COSTY
(2005) nie jest modelem całościowym i ostatecznym (zob. OLEŚ, 2004).
Uwzględnienie wymiaru temporalnego w systemie osobowości może sta-nowić podstawę do bardziej całościowego opisu aktywności człowieka oraz generowania nowych, interesujących perspektyw / hipotez badawczych.
130 RYSZARDKLAMUT
Bibliografia
BAJCAR B., 2000: Wielowymiarowość osobistych koncepcji czasu. „Roczniki Psycholo-giczne”, 3, s. 71—91.
BAJCAR B., 2002: Wskaźniki czasu psychologicznego: przegląd ważniejszych narzędzi po-miaru. „Przegląd Psychologiczny”, 45, 4, s. 411—429.
BAJCAR B., 2003: Psychologiczne modele temporalności. W: PISKORZ Z., ZALEŚKIEWICZ T., red.: Psychologia umysłu. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
BAJCAR B., 2006: Individual Differences in Temporal Orientation — Research Results. In:
UCHNASTZ., ed.: Psychology of Time. Theoretical and Empirical Approaches. Lublin:
Wydawnictwo KUL.
BLOCKR.A., 1990: Models of Psychological Time. In: BLOCKR.A., ed.: Cognitive Models of Psychological Time. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
BRUNSTEIN J.C., 1993: Personal Goals and Subjective Well-being: a Longitudinal Study.
„Journal of Personality and Social Psychology”, 65, 5, s. 1061—1070.
FRANKL V.E., 1984: Homo patiens. Warszawa: IW PAX.
GORMAN B.S., WESSMAN A.E., eds., 1977: The Personal Experience of Time. New York, London: Plenum Press.
HALL C.S., LINDZEYG., 1990: Teorie osobowości. Warszawa: PWN.
KLAMUT R., 2002: Cel — czas — sens życia. Lublin: TN KUL.
KLAMUT R., 2007: Charakterystyka celów w perspektywie orientacji temporalnych. „Ze-szyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej”, „Zarządzanie i Marketing”, 10, s. 187—200.
KREITLER S., KREITLER H., 1994: Goals and Plans: the Perspective of Cognitive Orienta-tion. In: ZALESKIZ., ed.: Psychology of Future Orientation. Lublin: TN KUL.
LENS W., 2006: Time Orientations: Cognitive Approaches and Metods of Measurement.
In: UCHNASTZ., ed.: Psychology of Time. Theoretical and Empirical Approaches. Lu-blin: Wydawnictwo KUL.
LENS W., MOREAS M.-A., 1994: Future Time Perspective: An Individual and a Societal Approach. In: ZALESKIZ., ed.: Psychology of Future Orientation. Lublin: TN KUL.
ŁUKASZEWSKI W., 1984: Szanse rozwoju osobowości. Warszawa: Książka i Wiedza.
ŁUKASZEWSKI W., red., 1983: Osobowość — orientacja temporalna — ustosunkowanie do zmian. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
MĄDRZYCKI T., 1996: Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
MCCRAER.R., COSTAP.T., 2005: Osobowość dorosłego człowieka. Kraków: WAM.
MCGRATH J.E., ed., 1988: The Social Psychology of Time. New Perspectives. Newbury Park, CA: Sage Publications.
NAWRAT R., 1981: Orientacja temporalna. Przegląd technik pomiaru i wyników badań.
„Przegląd Psychologiczny”, 1, s. 97—123.
NOSALCz., 1993: Style percepcji czasu: wymiary i struktura. Propozycja nowej skali po-miarowej. W: BRZEZIŃSKI J., red.: Psychologiczne i psychometryczne problemy dia-gnostyki psychologicznej. Poznań: Wydawnictwo UAM.
NOSALCz., 2000: Różnice indywidualne w stylach uczenia się i myślenia. „Przegląd Psy-chologiczny”, 4, s. 469—480.
Poziomy czasu psychologicznego... 131
9*
NOSALCz., 2006: Time and Age: Mental Representations of Time and Temporal Orienta-tion of People at Different Periods of Life. In: UCHNASTZ., ed.: Psychology of Time.
Theoretical and Empirical Approaches. Lublin: Wydawnictwo KUL.
NOSAL Cz., BAJCAR B., 2004: Czas psychologiczny: wymiary, struktura, konsekwencje.
Warszawa: WIP PAN.
NURMI J.E., 1994: The Development of Future-orientation in a Life-span Context. In:
ZALESKI Z., ed.: Psychology of Future Orientation. Lublin: TN KUL.
NUTTIN J., 1984: Motivation, Planning and Action. Leuven: Leuven Universitaires Press.
OBUCHOWSKIK., 1985: Adaptacja twórcza. Warszawa: Książka i Wiedza.
OLEŚ P.K., 1995: Kryzys „połowy życia” u mężczyzn. Psychologiczne badania empirycz-ne. Lublin: RW KUL.
OLEŚ P.K., 2003: Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: WN Scholar.
OLEŚ P.K., 2004: Perspektywa integracji nauki o osobowości czy metateoria? W: C HLE-WIŃSKIZ., SĘKOWSKIA.E., red.: Psychologia w perspektywie XXI wieku. Lublin: TN KUL.
PERVINL.A., 2002: Psychologia osobowości. Gdańsk: GWP.
PRÓCHNIAKP., 2007: Teleologiczno-temporalny wymiar działalności ryzykownej. Słupsk:
Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej.
ROECKELEIN J.E., 2000: The Concept of Time in Psychology. Westport: Greenwood Press.
SHMOTKIN D., 1991: The Role of Time Orientation in Life Satisfaction across the Life Span. „Journals-of-Gerontology”, 46(5), s. 243—250.
SOBOL-KWAPIŃSKA M., 2003: Jak postrzegamy czas? Pomiar za pomocą kwestionariusza
„Metafory czasu”. W: FRANCUZ P., GRYGIELSKI M., OTRĘBSKIW., red.: Studia z psy-chologii w KUL. Lublin: RW KUL.
STRELAUJ., 2001: Psychologia temperamentu. Warszawa: PWN.
TREMPAŁA J., 2000: Modele rozwoju psychicznego. Czas i zmiana. Bydgoszcz: Wydaw-nictwo Akademii Bydgoskiej.
TROMMSDORFFG., 1994: Future Time Perspective and Control Orientation: Social Condi-tions and Consequences. In: ZALESKI Z., ed.: Psychology of Future Orientation. Lu-blin: TN KUL.
TUCHOLSKAK., 2007: Kompetencje temporalne jako wyznacznik dobrego funkcjonowania.
Lublin: Wydawnictwo KUL.
TYSZKA T., ZALEŚKIEWICZ T., 2001: Racjonalność decyzji. Warszawa: PWE.
UCHNASTZ., 2006: Temporal Competencies — Concepts and the Method of Measurment.
In: UCHNASTZ., ed.: Psychology of Time. Theoretical and Empirical Approaches. Lu-blin: Wydawnictwo KUL.
UCHNASTZ., TUCHOLSKAK., 2003: Kompetencje temporalne — metoda pomiaru. „Roczni-ki Psychologiczne”, 6. s. 131—150.
ZALESKI Z., 1989: Lęk przed przyszłością. Ramy teoretyczne i wstępne dane empiryczne.
W: JANUSZEWSKIA., UCHNASTZ., WITKOWSKIT., red.: Wykłady z psychologii w KUL w roku akademickim 1987/88. Lublin: RW KUL.
ZALESKI Z., 1991: Psychologia zachowań celowych. Warszawa: PWN.
ZALESKI Z., ed., 1994: Psychology of Future Orientation. Lublin: TN KUL.
132 RYSZARDKLAMUT