„Wychodząc z założenia, że nauka o osobowości ma dostarczać ram dla pojmowania osobowości w kategoriach struktury, dynamiki i rozwoju — twierdził OLEŚ (2003, s. 381—382) — koniecznie potrzeba podkreślić znacze-nie rozwojowych i temporalnych ujęć osobowości”.
Uwzględniając znaczenie czasu dla funkcjonowania człowieka, M
ĄDRZYC-KI (1996) i OBUCHOWSKI (1985) wskazują, że głównym zadaniem (funkcją) osobowości jest odnoszenie się do przyszłości i organizowanie jej. Człowiek żyje ku przyszłości. Według Czesława Nosala osobowość jest wręcz „orga-nem” zorientowanym głównie ku przyszłości (NOSAL, BAJCAR, 2004, s. 166).
Wskazanie na odnoszenie się do czasu jako na ważną, a nawet najistot-niejszą funkcję osobowości zakłada istnienie jej określonych struktur (cech, zmiennych), które tę funkcję spełniają.
Poziomy czasu psychologicznego... 125
126 RYSZARDKLAMUT
Podstawy biologiczne Podstawowe tendencje NeurotycznoϾ EkstrawertycznoϾ OtwartoϾ UgodowoϾ SumiennoϾ
POZIOM NEUROBIOLOGICZNY Reakcjeorganizmuna zmianywczasie (ca³odobowe,roczne, okresowe),rytmybiologiczne Wiek Etapyrozwojowe Wydarzenia¿yciowe usytuowanewczasie
Charakterystyczne przystosowania Zjawiska
uwarunkowane kulturowo D¹¿enieosobiste Postawy POZIOM EGZYSTENCJALNY Pe³naperspektywaczasowa, orientacjetemporalne, kompetencjetemporalne, postawytemporalne,umys³owe modeleczasu
POZIOM PSYCHOLOGICZNY Mechanizmy segmentacjiczasu, ocenyd³ugoœcitrwania wydarzeñ, uwarunkowania temperamentalne (ruchliwoœæ) Biografia obiektywna
Reakcjeemocjonalne Przebiegkarieryzawodowej ZachowanieWp³ywy zewnêtrzne Normykulturowe Zdarzenia¿yciowe Sytuacje Presjaczasu,czasowe wymaganiapowoduj¹ce okreœloneustosunkowania siêcz³owieka,temporalne normykulturowe Aktualneustosunkowaniasiê dosiebiewperspektywie czasu,ocenasiebie wperspektywietemporalnych kategoriipoznawczych, akceptacjaœmierci
Obrazsiebie SchematyJa Mityosobiste
Procesy dynamiczne Procesy dynamiczne Procesy dynamiczne Procesy dynamiczne
Procesy dynamiczne
Procesy dynamiczne Procesy
dynamiczne Procesy
dynamiczne
Procesy dynamiczne
RYSUNEK2.ModelsystemuosobowościMcCrae’aiCostyzuwzględnieniemzmiennychizjawiskopisującychczaspsychologiczny ŹRÓDŁO:Opracowaniewłasnenapodstawie:MCCRAE,COSTA,2005,s.228.
Istotne znaczenie czasu w funkcjonowaniu osobowości podkreśla rów-nież PERVIN (2002). Zaproponowana przez niego definicja wprowadza lite-ralnie aspekt temporalności do pojęcia osobowości. W jego ujęciu osobo-wość definiowana jest jako „złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarówno ze struktur, jak i procesów, i odzwierciedla działanie tyleż natury (geny), co środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, osobowość zawiera bo-wiem wspomnienia przeszłości, reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości” (PERVIN, 2002, s. 416).
Uwzględnienie wymiaru czasu w charakterystyce osobowości umożliwia pełniejszy jej opis.
Kwestia miejsca czasu, przede wszystkim zaś to:
g Jakie zmienne temporalne mieszczą się w poszczególnych obszarach oso-bowości?
g Jakie są powiązania zmiennych temporalnych z innymi zmiennymi oso-bowościowymi?
g Jak są powiązane poszczególne zmienne temporalne między sobą?
Model McCrae i Costy umożliwia znalezienie odpowiedzi na postawione wyżej pytania. Rysunek 2. przedstawia wpisane w model osobowości zmienne charakteryzujące czas psychologiczny.
Jako istota istniejąca w czasie człowiek musiał „wkomponować się”
w upływający czas fizyczny, co jest widoczne na każdym poziomie opisu funkcjonowania człowieka, poczynając od biologii po odniesienie do własnej śmiertelności i wieczności (postawy, system wartości), poprzez kon-kretną aktywność, będącą wynikiem osobowościowych uwarunkowań, a także w każdym z komponentów systemu osobowości McCrae i Costy.
W przedstawianym modelu uwzględniony został wymiar czasu, że sche-mat opisuje bowiem stan aktualny, ale może również opisywać, w jaki spo-sób jednostka rozwija się w czasie, w ciągu życia. Podstawą analiz jest bio-grafia obiektywna, będąca wynikiem tego, co człowiek robi i czego doświadcza. Konkretne zachowanie można analizować wstecz, poszukując jego przyczyn. Widoczne stają się również zmiany pojawiające się w zacho-waniach (MCCRAE, COSTA, 2005).
Przedstawiony model McCrae i Costy może uwzględniać również zmien-ne teoretyczzmien-ne oraz efekty pracy badawczej wielu autorów zajmujących się problematyką przeżywania czasu. Badania wskazują na istotne powiązania sposobów przeżywania czasu z tak różnymi zmiennymi, jak np. cechy oso-bowości, preferencje poznawcze, myślenie strategiczne (NOSAL, BAJCAR, 2004; BAJCAR, 2006), postawy wobec czasu (SOBOL-KWAPIŃSKA, 2003), two-rzenie celów (ZALESKI, 1991), działania ryzykowne (PRÓCHNIAK, 2007), per-spektywa sensowności własnego życia (KLAMUT, 2002).
Poziomy czasu psychologicznego... 127
Człowiek reaguje na czas sytuacyjnie, odnosząc się do konkretnej sytua-cji, w tym do czasu jako elementu sytuacji. Istotne znaczenie mają więc wpływy zewnętrzne oraz obiektywna biografia, która sama jako efekt podej-mowanej podmiotowej (intencjonalnej) aktywności może stawać się źródłem doświadczeń wpływających na kształtowanie osobowości.
Przykładowo, w zależności od wieku życia inne zmienne temporalne i pozatemporalne mają większe znaczenie w osobowości (NAWRAT, 1981;
OLEŚ, 1995; NOSAL, 2006), np. orientacja na przyszłość — większa u mło-dych, mniejsza u starszych, czy kryzys połowy życia — gdy w zależności od oceny własnego życia może dochodzić do zmiany perspektywy czasowej oraz do przewartościowania (zbilansowania) życia, a w efekcie — stawiania sobie różnych innych celów czy nowych dążeń.
Czas jest ważnym wymiarem modyfikującym zachowanie się człowieka w różnych sytuacjach życiowych czy w trakcie wykonywania zadań. Przy-kładowo, dzień przed wyjazdem w góry będzie inaczej przeżywany niż ty-dzień przed, z większym zaangażowaniem, może wzbudzać więcej emocji itd. Oczywiście, znaczenie mają również inne, prócz perspektywy upły-wającego czasu, zmienne temporalne, m.in. temporalna organizacja działania (NOSAL, BAJCAR, 2004). Osoby charakteryzujące się większym nasileniem ce-chy szczegółowości w planowaniu przygotowują bardziej szczegółowy plan wyznaczonego zadania. Przystępując do jego realizacji, muszą pogodzić róż-ne podejmowaróż-ne działania — zachodzi konflikt międzycelowy (ZALESKI, 1991). Na dokładność planu mają wpływ również czynniki zewnętrzne — konkretne zdarzenia, jakie w danym momencie człowiek przeżywa, np. z po-gorszeniem się pogody i opadami śniegu wiąże się dodatkowa czynność — zmiana opon na zimowe. Dodatkowa czynność powoduje zmodyfikowanie planu, „kurczy” czas przeznaczony w planie na przygotowania oraz powodu-je przeżywanie stresu wynikającego z odczuwanej sytuacyjnej presji czasu.
Oczywiście, poziom stresu może być różny w zależności od cech stałych oso-bowościowych (neurotyczność) oraz temporalnych (presja czasu).
Warto również wspomnieć o kulturowych różnicach w przeżywaniu cza-su (MCGRATH, ed., 1988; NAWRAT, 1981).
Podstawy biologiczne obejmują reakcje organizmu na zmiany w czasie — opisywane przez Cz. NOSALA (2000) jako charakterystyczne dla poziomu neurobiologicznego. Efekt istnienia tych uwarunkowań jest doświadczeniem każdego człowieka, np. przy okazji zmian stref czasowych (przejście na czas letni lub zimowy, podróż samolotem na dalekich trasach) lub pracy zmia-nowej.
Podstawowe tendencje obejmują umiejscawiane przez Cz. Nosala na po-ziomie psychofizycznym charakterystyki (zdolności, uwarunkowania) oraz temporalne uwarunkowania temperamentalne (NOSAL, BAJCAR, 2004).
Stałość i niezmienność uwarunkowań funkcjonowania człowieka w
zależno-128 RYSZARDKLAMUT
ści od cech czy typów zawiera również pewne charakterystyki temporalne, takie jak żwawość, szybkość (tempo) reagowania, ruchliwość.
Główny trzon zmiennych dotyczących temporalności tworzą charaktery-styczne przystosowania. To w ramach tego komponentu można umieścić wyróżniony przez Cz. NOSALA (2000) poziom egzystencjalny. Charaktery-styczne przystosowania są komponentem systemu osobowości, którego istotny element stanowią kategorie poznawcze oraz motywacyjne. Człowiek odnosi się do upływającego czasu fizycznego „po ludzku”, czyli używając swojego poznawczego wyposażenia. Wszelkie więc kategorie rozumienia czasu, umiejscawiania go (uszczegóławiania) stają się źródłem odniesienia się do czasu i możliwości jego kontrolowania.
Również czynniki motywacyjne MCCRAEi COSTA(2005) umieszczają jako charakterystyczne przystosowania (zob. OLEŚ, 2004). Temporalna perspek-tywa, zmienne dotyczące zapełniania przyszłości, takie jak teliczność, szcze-gółowość planowania, umiejętność wykorzystania czasu, temporalna organi-zacja działania (NOSAL, BAJCAR, 1999), perspektywa przyszłościowa (ZALESKI, ed., 1994), lęk przed przyszłością (ZALESKI, 1989) oraz kompetencje tempo-ralne (UCHNAST, 2006; TUCHOLSKA, 2007) — to przykłady kategorii opi-sujących perspektywę motywacyjną.
Niektóre komponenty przedstawianego systemu osobowości są weryfi-kowane empirycznie, inne — zakładane lub wyabstrahowane z kategorii oso-bowościowych. Najmniej zweryfikowanych zmiennych temporalnych cha-rakteryzuje komponent obraz własnej osoby. Jest on najsłabiej, jak dotąd, opisany w perspektywie temporalnej. Niewątpliwie jednak to, co osoba my-śli o sobie samej, jest również uwarunkowane sposobem przeżywania czasu (np. ocena siebie jako osoby punktualnej, akceptacja siebie w perspektywie cech temporalnych, chociażby przez osoby z niską temporalną organizacją działania, akceptacja własnego wieku). Ocena siebie w perspektywie tempo-ralnych kategorii poznawczych oraz aktywności temporalnej może stanowić przedmiot analiz w zakresie temporalnej perspektywy obrazu siebie.
Czas psychologiczny jest zjawiskiem bardzo skomplikowanym. Zapropo-nowane powyżej osadzenie go w systemie osobowości wychodzi naprzeciw potrzebie porządkowania rzeczywistości. Wyróżnić można jednak jeszcze dodatkowy aspekt komplikujący model. Te same pojęcia opisujące tempo-ralność mogą odnosić się do różnych komponentów osobowości. Dobrym przykładem jest presja czasu, która — podobnie jak inne zmienne psycholo-giczne, np. lęk — może być ujmowana zarówno jako stan, jak i jako cecha, może być również traktowana jako cecha osoby, wskazująca, że konkretna jednostka ciągle odczuwa nacisk upływającego czasu i związane z nim na-pięcie, może być także stanem pojawiającym się u człowieka w konkretnej sytuacji życiowej. Dla osoby z małą skłonnością do odczuwania presji czasu (presja czasu jako cecha) stan presji czasowej może stawać się przyczyną
Poziomy czasu psychologicznego... 129
9 — Czas...
stresu będącego obciążeniem dla organizmu lub pozytywną mobilizacją do działania. Wielu ludzi wykonuje obowiązkowe zadania, np. wypełnia PIT, gdy pojawia się presja czasu jako stan, w przypadku rozliczeń podatkowych
— w ostatnich dniach kwietnia.
Dla osoby z dużą skłonnością do odczuwania presji czasu (presja czasu jako cecha) wysokie napięcie z nią związane może być przyczyną poważ-nych zaburzeń w efektywności funkcjonowania lub nawet zaburzeń neuro-tycznych (ROECKELEIN, 2000).
Presja czasu może pojawić się również jako charakterystyka samej sytua-cji. Tak bywa przedstawiana w psychologii decyzji (TYSZKA, ZALEŚKIEWICZ, 2001).
Podany przykład uwidacznia jeszcze jeden kontekst powiązań pomiędzy czasem a osobowością. Kontekst ten można także dostrzec w zamyśle mo-delu MCCRAE i COSTY (2005). Chodzi mianowicie o kontekst stałości i zmienności czynników opisujący funkcjonowanie człowieka.