11*
rzadko w badaniach z zakresu temporalności dostrzega się fakt, że czas długości ludzkiego życia posiada swój obiektywny kres — śmierć, będącą istotnym komponentem perspektywy czasowej naszego życia (PRÓCHNIAK, 2007).
Egzystencjalna długość czasu ludzkiego życia ograniczona fenomenem śmierci może pełnić istotną funkcję regulacyjną w przebiegu zachowania.
Prawdopodobnie inaczej będzie funkcjonowała osoba, której perspektywa czasu własnego życia skrócona jest do kilku miesięcy (np. w chorobie termi-nalnej), a inaczej będzie się zachowywać człowiek, który szacuje przewidy-wany czas długości swojego życia na lat 20. czy 30. W artykule zostaną przedstawione wymiary stosunku do śmierci w kontekście długości czasu ludzkiego życia oraz podstawowe zależności korelacyjne pomiędzy fenome-nem śmierci jako komponentem perspektywy czasowej a wybranymi zmien-nymi psychologicznego funkcjonowania.
Termin „perspektywa czasowa” do psychologii wprowadził Kurt Lewin w ramach prac nad tzw. przestrzenią życiową. Według tego badacza per-spektywa czasowa zawiera ustosunkowanie wobec trzech podstawowych wymiarów temporalnych: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Zdarze-nia lokowane w każdym z wymienionych wymiarów temporalnych mogą determinować zachowanie człowieka (za: NOSAL, BAJCAR, 2004).
Współczesne badania dotyczące horyzontu temporalnego rozwijają się w różnorakich kierunkach i płaszczyznach (NUTTIN, LENS, 1985; ZALESKI, 1991, 1994). Najczęściej badacze w opisie horyzontu czasowego obej-mującego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość posługują się terminem perspektywy czasowej bądź orientacji temporalnej.
NUTTIN i LENS (1985) uważają, że perspektywa temporalna — tworzona w umyśle — stanowi pewien konstrukt, dzięki któremu osoba może usto-sunkować się do własnej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Ustosun-kowanie to przejawia się w umiejętności zdystansowania się wobec do-świadczeń przeszłości i przyszłych antycypacji. Zdolność do zdystansowa-nia się wobec zdarzeń lokalizowanych w konkretnych strefach czasowych umożliwia przekraczanie ograniczeń fizycznej czasoprzestrzeni (NUTTIN, 1984). BLOCK (1990) z kolei uważa, że perspektywa czasowa opisuje sposo-by, za pomocą których ludzie odnoszą się do własnej przeszłości, teraźniej-szości i przyszłości. Dla ŁUKASZEWSKIEGO(1983) perspektywa czasowa stano-wi pewne kontinuum zastano-wierające reprezentacje przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Reprezentacje te posiadają istotną moc regulacyjną w przebie-gu zachowania.
Każdy z trzech wymiarów temporalnych (przeszłość, teraźniejszość, przyszłość) może posiadać walencję pozytywną i negatywną. Oznacza to, że przeszłość, teraźniejszość i przyszłość w sferze poznawczej mogą być oce-niane w wymiarach: dobre — złe, a w sferze uczuć mogą budzić: lęk,
zmart-164 PIOTR PRÓCHNIAK
wienie, a także radość czy zadowolenie. Poszczególne wymiary perspektywy czasowej podlegają nieustannym modyfikacjom czy zmianom. Granice po-szczególnych wymiarów temporalnych oraz spójność tych wymiarów stano-wią funkcję preferowanego systemu wartości oraz konkretnych wydarzeń życiowych (ZALESKI, 1994).
Niektórzy badacze wyróżniają, oprócz „tradycyjnych” wymiarów per-spektywy czasowej: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości reprezentację czasu do narodzin osoby (historyczna przeszłość) oraz czas po śmierci (COTTLE, 1976, s. 8). Podobne spostrzeżenia formułuje Zimbardo wraz ze współpracownikami, opisując fenomen transcendentalnej perspektywy cza-sowej — czasu po śmierci osoby. Okazuje się, że ten wymiar czasu może spełniać istotną funkcję regulacyjną w aktualnym zachowaniu. Przykłado-wo, zachowania osób, które poświęcają własne życie w samobójczym zama-chu terrorystycznym w zamian za obietnicę życia wiecznego, poświadczają, że ten wymiar perspektywy może posiadać istotne znaczenie (BOYD, Z
IMBAR-DO, 1996).
Długość perspektywy czasowej obejmuje i wypełnia nie tylko krótszy bądź dłuższy horyzont czasowy zdarzeń, ale także mniej lub bardziej uświa-domione założenia dotyczące trwania długości czasu własnego życia. Za-łożenia te stanowią efekt własnych doświadczeń jednostki, ale wynikają tak-że np. ze źródeł statystycznych szacujących przewidywaną długość czasu życia dla osób w poszczególnych przedziałach wiekowych. Oczywiście, założenia te mogą ulegać pewnym modyfikacjom. Znalezienie się w sytuacji, która bezpośrednio zagraża zdrowiu czy życiu danej osoby (np. operacja medyczna) może prowadzić do przekonania o skróceniu długości czasu własnego życia. Zmiana szacowanej długości czasu własnego życia może być również efektem częstokrotnego narażania się na utratę własnego życia, np. w przypadku uprawiania ekstremalnych dyscyplin sportowych czy wy-konywania ryzykownej pracy, lub obserwowania śmierci innych osób, np.
praca w hospicjum (PRÓCHNIAK, 2005).
Śmierć definitywnie redukuje aktywność celową człowieka. Stanowi swoistą granicę wyznaczającą czas realizacji własnych celów, planów, a na-wet marzeń. To, jaki stosunek posiada osoba do długości czasu własnego życia, w istotnej mierze warunkuje jej sposób spostrzegania i wartościowa-nia rzeczywistości. Może także wywierać wpływ na kształtowanie poczucia tożsamości jednostki. W kształtowaniu stosunku do śmierci biorą udział procesy uwagi, pamięci, przetwarzania informacji oraz kształtowania pojęć i sądów. Stosunek do długości czasu własnego życia zakończonego śmiercią na charakter tylko i wyłącznie subiektywny. Z tego względu jest on uzależ-niony od podmiotowych właściwości funkcjonowania. Prawdopodobnie osoby neurotyczne będą charakteryzowały się podwyższonym lękiem wo-bec skończoności czasu własnego życia, a tym samym wowo-bec śmierci, i
od-Śmierć jako komponent perspektywy czasowej 165
wrotnie — osoby ujawniające niski poziom lęku traktowanego jako cecha będą częściej akceptowały fakt skończoności długości czasu własnego życia (NOSAL, BAJCAR, 2004).
Jak się wydaje, wierzenia ludzi, ich światopogląd czy sposób życia byłyby radykalnie inne, gdyby czas długości życia nie został ograniczony śmiercią. Inne byłyby priorytety, cele czy dążenia ludzi, inne też byłoby za-angażowanie czasu w ich realizację (MAKSELON, 1986). Jest jednak inaczej — śmierć stanowi osobiste doświadczenie każdego człowieka. Jest ona faktem nieuniknionym i nieodwracalnym. Jej realność sprawia, że odgrywa ona istotną rolę regulacyjną w ludzkim zachowaniu.
Przekonanie co do długości czasu trwania własnego życia pozostaje w istotnej relacji do długości preferowanej czasu życia. Najczęściej chyba jest tak, że preferowana długość życia jest podobna czy wręcz taka sama jak oceniana długość czasu własnego życia. Sytuacje, w których preferowana długość życia, rozmija się z realną długością życia najczęściej spotykane są w sytuacji poważnej choroby (MAKSELON, 1986). Preferowana długość czasu życia pozostaje niewątpliwe pod silnym wpływem uwarunkowań biologicz-nych. Zasada zachowania życia domaga się trwania jak najdłuższego, często nawet przy niesprzyjających okolicznościach. Istotną zmienną regulującą preferowaną długość życia tworzą także osobisty światopogląd, koncepcja życia czy wyznawane wartości. Na nie z kolei nakładają się wzorce kulturo-we, które wyrażają się chociażby w stwierdzeniu: „żyć szybko, umrzeć młodo”. Faworyzowanie młodości i deprecjacja starości może być także istotnym czynnikiem wpływającym na preferencje związane z długością cza-su własnego życia (OLEŚ, 1995).
Niektórzy ludzie, prawdopodobnie ci bardziej refleksyjni, interesują się problematyką przemijania człowieka, możliwościami poznania natury czasu czy — nawet szerzej — poznania natury życia. Dla innych z kolei takie tema-ty nie stanowią przedmiotu zaciekawienia i refleksji. Przyczynkiem do roz-ważań nad kwestiami upływu i skończoności czasu życia stają się osobiste doświadczenia osób, które np. w wyniku poważanej choroby czy na skutek uczestniczenia w groźnym wypadku, ale bez poważniejszych konsekwencji zaczynają przewartościowywać swoje życie i zastanawiać się nad dalszym jego przebiegiem. Pytania o śmierć należą do tych, które nieuchronnie doty-kają sfery przygodności życia, jego ulotności i tymczasowości. Człowiek nie może być nigdy pewien, jak długo jeszcze będzie żył, kiedy nastąpi dzień jego śmierci i jakie czynniki zdeterminują jej nadejście.
Refleksja nad długością czasu własnego życia i stosunkiem do śmierci może motywować do poszukiwań odnośnie możliwości poznania tego, jak długo jeszcze będziemy żyli. Co prawda źródła statystyczne są w stanie po-dać mniej lub bardziej przewidywaną datę długości czasu życia, ale w kon-kretnym przypadku źródła te mają nikłą możliwość przewidywania daty
166 PIOTR PRÓCHNIAK
śmierci. Jeżeli więc racjonalne metody przewidywania przyszłości zawodzą, to zostają sposoby pozaracjonalne, czego wyrazem może być zainteresowa-nie astrologią czy składazainteresowa-nie wizyty u jasnowidzów czy wróżek (TOBACYK, NAGOT, 1994).
Badania dotyczące fenomenu śmierci w jego temporalnym aspekcie nie doczekały się, jak dotąd, pogłębionych studiów oraz badań empirycznych.
Jedynie badania Zimbardo i jego współpracowników (BOYD, ZIMBARDO, 1996) dotyczące transcendentalnej perspektywy czasowej dostrzegają zna-czenie czasu w życiu człowieka w jego egzystencjalnym aspekcie. Próbą po-szerzenia wiedzy na temat temporalnych aspektów fenomenu śmierci są ba-dania własne. W dalszych częściach artykułu zostanie przedstawione narzędzie diagnozujące różne aspekty fenomenu śmierci w jego temporal-nym aspekcie. Przedstawione zostaną także podstawowe zależności staty-styczne pomiędzy fenomenem śmierci a innymi zmiennymi psychologiczne-go funkcjonowania.
Metoda
Badane osoby. Badania były przeprowadzone na dwóch grupach.
W pierwszej grupie znalazło się 160 osób: 90 kobiet i 70 mężczyzn. Średni wiek osób badanych wyniósł M = 23,5; SD = 2,35. Wszyscy badani byli stu-dentami studiów stacjonarnych w Akademii Pomorskiej w Słupsku. Na-leżący do tej grupy wypełniali następujące kwestionariusze: Kwestionariusz Stosunku do Śmierci, Kwestionariusz Zuckermana-Kuhlmana (ZKQP), Kwe-stionariusz Radzenia Sobie Lazarusa i Folkman oraz KweKwe-stionariusz Poczu-cia Skuteczności.
Druga grupa biorąca udział w badaniach liczyła 135 osób: 80 kobiet i 55 mężczyzn. Średni wiek osób badanych wyniósł M = 23,2; SD = 2,10.
Wszyscy badani byli studentami studiów stacjonarnych w Akademii Po-morskiej w Słupsku. Grupa ta wypełniała następujące kwestionariusze:
Kwestionariusz Stosunku do Śmierci, Kwestionariusz Sensu Życia (PIL), Kwestionariusz Potrzeby Sensu Życia (SONG) oraz Kwestionariusz Kohe-rencji Życiowej.
Procedura. Uczestnicy badań wypełniali kwestionariusze psychologicz-ne stanowiące narzędzia badawcze. Każdy z uczestników badań był infor-mowany o ich celu. Udział w badaniach był dobrowolny. W pierwszej kolej-ności osoby badane udzielały odpowiedzi dotyczących ich wieku i płci.
Uczestnicy badań wypełniali kwestionariusze indywidualnie, najczęściej w domu.
Śmierć jako komponent perspektywy czasowej 167
Narzędzia badawcze. Kwestionariusz Stosunku do Śmierci stanowi narzędzie diagnostyczne składające się z 24 stwierdzeń. Zadaniem osoby ba-danej wypełniającej kwestionariusz jest ustosunkowanie się do każdego stwierdzenia poprzez udzielenie jednej odpowiedzi z następujących możli-wości: 1 — zdecydowanie fałszywe, 2 — fałszywe, 3 — raczej fałszywe, 4 — trudno ocenić, 5 — raczej prawdziwe, 6 — prawdziwe, 7 — zdecydowanie prawdziwe.
Skala Stosunku do Śmierci bada i opisuje następujące wymiary (po 4 stwierdzenia na każdy wymiar):
g Wiara w trwanie czasu po śmierci — ten wymiar bada przekonanie osób badanych co do możliwości trwania czasu życia po śmierci.
Współczynnik zgodności wewnętrznej dla tej skali wynosi a Cronbacha
— ,85.
g Kontemplacja przemijania czasu życia i śmierci — ten wymiar opisuje stopień zaintrygowania tajemnicą przemijania czasu życia i śmierci, zacie-kawienie fenomenem śmierci, chęć rozmów na ten temat, poświęcanie osobistego czasu tej problematyce. Współczynnik zgodności wewnętrz-nej dla tej skali wynosi a Cronbacha — ,86.
g Lęk wobec śmierci — ten wymiar diagnozuje poziom emocji negatyw-nych związanegatyw-nych z faktem skończoności czasu życia. Współczynnik zgodności wewnętrznej dla tej skali wynosi a Cronbacha — ,83.
g Preferowany rodzaj śmierci — ten wymiar diagnozuje preferowany przez osobę sposób zakończenia życia od powolnego i spokojnego, pełnego re-fleksyjności, z powolnym upływem czasu, po śmierć nagłą, szybką i nie-spodziewaną, gdzie śmierć następuje w krótkich odcinkach czasu (se-kundy, minuty). Współczynnik zgodności wewnętrznej dla tej skali wynosi a Cronbacha — ,75.
g Paranormalne przekonanie o dacie śmierci — ten wymiar diagnozuje przekonanie co do możliwości przewidywania długości czasu ludzkiego życia i faktu śmierci z wykorzystaniem parapsychologii, np. odczyt długo-ści czasu życia i daty śmierci z dłoni, z układu gwiazd czy kart tarota.
Współczynnik zgodności wewnętrznej dla tej skali wynosi a Cronbacha
— ,78.
g Przekonanie o kontroli śmierci — ten wymiar diagnozuje przekonanie osób badanych co do faktu, że skrócenie czasu życia i śmierć jest pisane innym osobom szybciej niż osobie badanej, która ma — jej zdaniem — możliwości obrony przed śmiercią, jest przeświadczona, że ktoś lub coś nie dopuści do jej śmierci. Współczynnik zgodności wewnętrznej dla tej skali wynosi a Cronbacha — ,71.
Analiza czynnikowa potwierdziła niezależność poszczególnych aspektów stosunku do śmierci (PRÓCHNIAK, 2005).
168 PIOTR PRÓCHNIAK
Wyniki uzyskane z wykorzystaniem Kwestionariusza Stosunku do Śmierci były korelowane z innymi narzędziami diagnostycznymi, takimi jak: Kwestionariusz Osobowości Zuckermana-Kuhlmana ZKQP (PRÓCHNIAK, 2007), Kwestionariusz Radzenia Sobie (Ways of coping) Lazarusa i Folkman w zmodyfikowanej wersji przez P. OLESIA (1995), Kwestionariusz Poczucia Sensu Życia, Kwestionariusz Potrzeby Sensu Życia (SONG) (POPIELSKI, 1986), Kwestionariusz Koherencji Życiowej (KONIAREK, DUDEK, MAKOWSKA, 1993) oraz opracowany na potrzeby niniejszych badań Kwestionariusz Po-czucia Skuteczności.