Obecnie w psychologii pojęcie doświadczenia rozpatrywane jest w szero-kim zakresie. Różnorodność ujęć ukazuje niejednoznaczność oraz dużą po-jemność znaczeniową tego terminu. Najogólniej można go rozumieć dwo-jako. Po pierwsze, stanowi szczególny rodzaj poznania1, odnoszony do aktualnych zdarzeń, sytuacji, kontaktów z otoczeniem czy własnych działań podmiotu. Metodą służącą do odkrywania i wyświetlania zjawisk zachowań tak, jak się one ujawniają w bezpośrednim poznaniu, jest fenomenologia2. Po drugie natomiast, doświadczenie jest rozumiane jako efekt (ślad, skutek) tegoż doświadczenia, czyli wyróżniona postać pamięci (GRZEGOREK, 2003).
Ostatnie z wymienionych ujęć, przyjmowane w niniejszym tekście,
wskazu-Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszłości 175
1 Takie ujęcie doświadczenia jest także rozpatrywane w ramach filozofii. Filozofowie — w odróżnieniu od psychologów — badają przede wszystkim to, „co” jest przedmiotem per-cepcji, psychologów natomiast interesuje to, „jak” człowiek spostrzega, czyli doświadcza zmysłowo: widzi, słyszy, wącha, itd. (GRZEGOREK, 2003).
2 Fenomenologia definiowana jest jako „metoda psychologiczna, która stara się odkry-wać i wyświetlać zjawiska tak, jak ujawniają się one w bezpośrednim spostrzeganiu” (HALL, LINDZEY, 2001, s. 292). W taki sposób badali procesy psychologiczne psychologowie postaci, natomiast dla psychologów egzystencjalnych fenomenologia stanowiła sposób wyjaśniania zjawisk osobowości (HALL, LINDZEY, 2001).
je, że omawiając osobistą przeszłość człowieka, należy skupić się na indywi-dualnych doświadczeniach z jego życia.
Doświadczenia ze względu na zakres informacji, których dotyczą, a tak-że sposoby ich nabywania oraz uaktualniania się w życiu jednostki można podzielić w sposób najbardziej ogólny na gatunkowe, społeczne oraz jed-nostkowe. Te ostatnie obejmują informacje na temat osoby, świata oraz jej związków ze światem. Nabywane są w odmienny sposób odnośnie do róż-nych obszarów informacji. Ze względu na treść wśród doświadczeń indywi-dualnych wyróżnić można, przykładowo, doświadczenia: śmierci, samotno-ści, cierpienia, miłości itd. Wiążą się one z nasilonym przeżywaniem określonych stanów emocjonalnych. Można wymienić także doświadczenia dotyczące wiedzy czy umiejętności z określonej dziedziny, które przejawiają się chociażby w wykonywanym zawodzie. Literatura donosi również o in-nych rodzajach doświadczeń indywidualin-nych, takich jak wyróżnione przez Maslowa doświadczenia spełnienia (DERC, 1996) — tak określane są przez niego doświadczenia szczytowe oraz doświadczenia plateau3.
Z psychologicznego punktu widzenia doświadczenie ujmowane jest w kategoriach informacji „wpisanych” w mózgu, czyli śladów pamięcio-wych, ujmujących je w postaci „systemów pojęciowych” o określonej specja-lizacji (LEWICKI, red., 1978, s. 40). Tak rozumie doświadczenie np. GOŁĄB (1985, za: TYSZKOWA, 1998), ujmując je jako „ślad lub psychiczną reprezenta-cję zdarzeń”. Podobnie dla TYSZKOWEJ (red., 1998, s. 56) doświadczenie jest
„śladem (reprezentacją, efektem) własnej, szeroko rozumianej aktywności podmiotu, aktywności, przebiegającej w kontekście zdarzeń w świecie zew-nętrznym, w których jednostka uczestniczyła i do zdarzeń w jej świecie we-wnętrznym”4. Nie można utożsamiać śladów pamięciowych z ich treścią.
Nie będą nią same sytuacje lub zdarzenia zewnętrzne, tylko zachowania, działania i przeżycia, zdarzenia i procesy zarówno psychiczne, jak i fizyczne
176 MARTAKOSIOL
3 Doświadczenia szczytowe to momenty najwyższego szczęścia i spełnienia, obecne w doświadczaniu miłości do innej osoby lub rzeczy, np. doświadczenie rodzicielskie, mi-styczne, wywołane kontaktem z przyrodą, momentem twórczym, doświadczeniem orgazmu, osiągnięciem sportowym, itd. (DERC, 1996, s. 23; OBUCHOWSKI, 2000a). Ponieważ oznaczają przeżywanie poczucia doniosłości, radosnego uniesienia, nazywanego „świętością”, „trans-cendencją”, i polegają na dążeniu do jedności ze swoim przedmiotem, czyli z tym, co boskie, można je nazwać także mistycznymi. Doświadczenia plateau natomiast cechuje łagodny przebieg, spokój, trwałe zadowolenie i nadzieja. Przeżycie takiego stanu możliwe jest głów-nie w przypadku ludzi starszych, którzy osiągnęli pewien rodzaj dojrzałości (DERC, 1996;
OBUCHOWSKI, 2000a).
4 Inne ujęcie doświadczeń proponuje podejście piagetowskie. Przeszłe doświadczenia próbuje się w nim pojmować w kategoriach obrazów psychicznych, które tworzą jedną z form obrazowego poznania rzeczywistości i z subiektywnego punktu widzenia osoby sta-nowią dokładne jej odzwierciedlenie.
czy fizjologiczne, wykonywane i doznawane w danej sytuacji (TYSZKOWA, red., 1998).
Jednym ze sposobów rozpatrywania doświadczeń przeszłych człowieka jest tryb myślenia narracyjnego5. Poprzez koncentrację na bezpośrednim doświadczeniu podkreśla się zasadnicze znaczenie subiektywnego punktu widzenia świata. W związku z nastawieniem podmiotowym zwraca się uwa-gę na te sposoby porządkowania doświadczeń, które skupiają się na odczy-taniu ich indywidualnego sensu dla jednostki oraz ukierunkowywaniu jej przyszłych działań (BRUNER, za: STEMPLEWSKA-ŻAKOWICZ, 1996; ŚLESZYŃSKI, 1998).
Psychologowie narracyjni wyszli z założenia, że ludzkie rozumowanie funkcjonuje konstrukcyjnie. W związku z tym stwierdzili, że człowiek w sposób naturalny narzuca na rzeczywistość formę narracji i interpretuje dziejące się w niej zdarzenia jako historie. Podstawą do tworzenia w umyśle takich historii przedstawiających ciągi zdarzeń z własnego życia są schema-ty narracyjne. Posiadają one określoną strukturę, w ramach której umiesz-czane są przeszłe doświadczenia. Zawierają „zróżnicowane kategorie po-znawcze, które reprezentują ważne elementy zdarzeń rozciągniętych w czasie” (za: TRZEBIŃSKI, red., 2002). Ciąg ten jest powiązany spójnym wątkiem narracyjnym, dzięki czemu opowiadana przez osobę historia ma sens. Autonarracje są zarazem trwałe i nietrwałe, ponieważ wykazują szcze-gólną podatność na wpływy kulturowe, międzyludzkie i językowe (BRUNER, 1990). Stosunkowo większą trwałością cechują się ich formalne właści-wości, powstałe we wczesnym okresie życia pod wpływem otoczenia społecznego. J. BRUNER (1990, s. 17) wysunął nawet hipotezę, że „sposoby opowiadania i towarzyszące im sposoby konceptualizacji stają się przyzwy-czajeniem do tego stopnia, że w końcu przeistaczają się w przepisy na bu-dowę doświadczenia jako takiego6. Pewna nietrwałość historii o własnym życiu ujawnia się natomiast podczas komunikowania jej innym. Ożywianie w ten sposób przeszłości pozwala na dostrzeganie własnego doświadczenia z różnych perspektyw oraz odnajdywanie ich nowego sensu.
Schematy narracyjne są wykorzystywane do wyjaśniania kodowania, przechowywania oraz odtwarzania informacji z doświadczeń w ramach szerszej koncepcji, pamięci autobiograficznej, tj. pamięci odnoszącej się do osobistej przeszłości człowieka. Z tego punktu widzenia zawartość tej
pa-Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszłości 177
12 — Czas...
5 Większość badań psychologii poznawczej związana jest z paradygmatycznym sposo-bem myślenia. Cechuje go dążność do uzyskania prawdziwych, ogólnych twierdzeń o na-turze świata, w oderwaniu od konkretnych, jednostkowych zdarzeń. Temu sposobowi myślenia odpowiada kodowanie osobistych doświadczeń w postaci skryptów poznawczych (MARUSZEWSKI, 2000).
6 Potwierdza to założenie o stałości doświadczenia w życiu człowieka.
mięci jest treścią przeszłości7. Pamięć autobiograficzna natomiast stanowi część pamięci epizodycznej8.
Narratywność, czyli opowieść jednostki o swoim życiu, organizuje jed-nostkowe doświadczanie czasu (ŚLESZYŃSKI, 1998). W ramach psychologii narracyjnej podkreśla się zasadnicze znaczenie subiektywnego przypisywa-nia wagi doświadczeniom życiowym. Zakłada się, że interpretowanie rze-czywistości przebiega według określonych reguł, jest w pewnym sensie uporządkowane i daje się przewidywać w obszarze określonej kultury. Spo-soby interpretacyjne charakterystyczne dla danej jednostki kształtują się pod wpływem indywidualnych doświadczeń.
Nadawanie przez jednostkę osobistych znaczeń doświadczanym elemen-tom rzeczywistości jest centralnym zagadnieniem koncepcji Silvana Tomkin-sa. Według niego istotą aktywności jest umiejętność rozumienia świata oraz wyznaczania drogi życiowej na podstawie ustanowionych przez jednostkę własnych zasad interpretowania tego, co się wydarzyło. Scenariusz własne-go życia tworzy sama jednostka. Jako aktywny podmiot sobie powierza rów-nież granie głównej roli i przez opanowywanie kolejnych doświadczeń zy-skuje kontrolę (OLEŚ, 2002).
W ramach omawianego podejścia psychologowie traktują opowiadania człowieka o jego życiu jako samodzielne jednostki osobowości, ważniejsze od tradycyjnie rozumianych motywów czy cech osobowościowych. Za takim myśleniem idzie ujmowanie tych opowiadań w kategoriach tożsamości jed-nostki9. Poczucie tożsamości wiąże się z koniecznością rozumienia10 przez jednostkę przebiegu własnej opowieści. Stabilność poczucia tożsamości wynika zaś z dobrego rozumienia własnych cech oraz ich zmienności w związku z zauważanymi zmianami postępowania.
Autorem narracyjnej koncepcji tożsamości jest np. Dan McAdams11. Według niego „tożsamość jest zinternalizowaną, narracyjną integracją
178 MARTAKOSIOL
7 Badacze podają także inne nazwy pamięci autobiograficzej, takie jak np.: „pamięć oso-bista”, „pamięć zdarzeń osobistych”, „pamięć wspomnieniowa” (MARUSZEWSKI, 2000) czy „pa-mięć historyczna” (RUBINSZTEJN, 1962).
8 Pojęcie pamięci epizodycznej wywodzi się z koncepcji E. Tulvinga. Według niego ist-nieją trzy podstawowe systemy pamięciowe. Zgodnie z ustaloną przez niego kolejnością po-jawiania się w życiu jednostki są to: pamięć proceduralna, umożliwiająca zachodzenie automatycznych i nieświadomych reakcji, analogicznie do wymogów środowiska, pamięć se-mantyczna, dająca możliwość wykonywania świadomych reakcji, które odwołują się do właściwości świata, istniejących rzeczywiście bądź w subiektywnym postrzeganiu jednostki, oraz pamięć epizodyczna (MARUSZEWSKI, 2003).
9 Według psychologii narracyjnej tożsamość to „historia zmienności losu człowieka”
(TRZEBIŃSKI, red., 2002, s. 37).
10 Tradycyjnie stabilność tożsamości ujmowana jest w kategoriach poczucia niezmienno-ści własnych atrybutów jednostki (PERVIN, 2002).
11 Filozoficzną koncepcję tożsamości, uwzględniającą wymiar czasowy, stworzył Paul Ri-coeur (PAWLAK, 2000).
przeszłości, teraźniejszości i oczekiwanej przyszłości, która nadaje życiu po-czucie jedności i celu” (MCADAMS, 1989, za: OLEŚ, 2002, s. 168). Tożsamość osoby dorosłej zawiera główne postacie osobistej historii, przez co umożli-wia jednostce pozostawanie sobą, mimo odgrywania różnych ról życiowych.
Ważnym aspektem odniesienia człowieka do jego przeszłości jest pojęcie
„ja”. Bywa ono interpretowane w psychologii w szerokim spektrum per-spektyw, służących wyjaśnianiu różnorodnych procesów psychicznych.
W kontekście niniejszego tekstu na uwagę zasługują przede wszystkim koncepcje „ja” podkreślające rolę interpretacji spostrzeganej przez człowie-ka rzeczywistości oraz ważność symbolizacji doświadczeń. Bazują one, po-dobnie jak stanowisko narracyjne, na podejściu fenomenologicznym, toteż ukazywaniu przez nie aspektów podmiotowości towarzyszy podkreślanie indywidualnych przeżyć jednostki oraz subiektywnego znaczenia doświad-czeń życiowych.
Przykładem takiego ujęcia jest fenomenologiczna koncepcja osobowości H. Hermansa. Na podobnej zasadzie ujmują subiektywną rzeczywistość jed-nostki psychologowie organicystyczni12, jak chociażby P. Lecky, A. Angyal, W. Combs i D. Smygg czy C. Rogers. Perspektywa, w jakiej została ukazana osobowość autorska w koncepcji Kazimierza Obuchowskiego, także wiąże wewnątrzpsychiczne procesy podmiotu z teorią „ja”.