Ukryty program wychowania obejmuje to, czego uczy przebywanie w in-stytucji oświatowej czy placówce opiekuńczo-wychowawczej. Dotyczy on za-równo uczniów, jak i nauczycieli oraz innych pracowników instytucji. Każda placówka charakteryzuje się pewnym swoistym dla siebie rytmem, według którego funkcjonuje w danym dniu czy semestrze — w danym okresie. Ba-daczy ukrytego programu interesuje, jak jednostka (uczeń, nauczyciel) za-chowuje się — czy przystosowuje się do rozwiązań czasowych propono-wanych przez instytucję, czy może konstruuje i uruchamia strategie pozwalające na manifestowanie własnej odrębności rozumienia i przeżywa-nia czasu.
E. SIARKIEWICZ w pracy Ostatni bastion, czyli jawne i ukryte wymiary pracy przedszkola (2000, s. 116) zadaje pytania: W jaki sposób czas staje się jed-nym z elementów ukrytego programu pracy przedszkola? Jak czas wpływa na podejmowanie i ograniczanie różnej aktywności wszystkich uczestników przedszkola? Ukryty program tworzy się jako sposób radzenia sobie z for-malnymi wymaganiami dotyczącymi podziału czasu na cykl: roczny, mie-sięczny, tygodniowy i dzienny w placówce oraz radzenie sobie z ogranicze-niami, jakie to za sobą pociąga.
Użytkownicy przedszkola wobec wymagań i ograniczeń instytucji mogą zachować się następująco:
g dostosować się do narzuconych zasad pracy w przedszkolu i stosować ta-kie sposoby wypełniania czasu, by bezkonfliktowo przetrwać „od—do”,
g w ramach narzuconych zasad stworzyć takie sposoby wypełniania czasu, by zaspokajały własne cele i zamierzenia, były też sposobami przetrwa-nia.
Zarówno jedno, jak i drugie zachowanie wymaga od użytkowników przedszkola tworzenia różnorodnych strategii postępowania z czasem, będących przejawem ukrytego programu (SIARKIEWICZ, 2000, s. 117). „Strate-gie wykorzystywania czasu tworzone przez wszystkich aktorów przedszkola (tak nazywani są wszyscy użytkownicy przedszkola: nauczyciele, dzieci, pra-cownicy administracji obsługi, rodzice, wizytatorzy) są pewną nieformalną, intuicyjną drogą szukania kompromisu pomiędzy sztywnymi, ograni-czającymi zasadami organizacji edukacji przedszkolnej a naturalną chęcią swobody i pragnienia wyrażania indywidualności przez nauczycieli i dzieci.
Są również przejawem wewnętrznej samoedukacji aktorów społecznego ży-cia przedszkola oraz dowodem na nabywanie przez nich kompetencji czaso-wych” (SIARKIEWICZ, 2000, s. 119).
Praca w przedszkolu, doświadczanie w nim czasu oraz obserwowanie zachowań pracowników przedszkola pozwoliły Elżbiecie SIARKIEWICZ(2000)
Czas w pedagogice 153
opracować sześć modelowych strategii postępowania z czasem. Strategie te stosowane są przez różnych uczestników, niezależne od wieku, statusu czy powodów, dla których znaleźli się oni w przedszkolu. Często należą do nie-świadomych działań, czasami zaś są efektem świadomie ukrywanych przed innymi sposobów na przeczekanie „od—do”. Zazwyczaj bywają stosowane indywidualnie, zdarza się jednak, że są zespołowe.
g Naciąganie czasu — polega na świadomym skracaniu czasu przewidzia-nego dla zadań narzuconych i nielubianych, a wydłużaniu czasu zadań, które wydają się sensowniejsze i bardziej lubiane. „Ułatwia dostosowanie podejmowanych czynności do aktualnych potrzeb niesionych przez co-dzienność [...], nie wprowadzając niesubordynacji” (SIARKIEWICZ, 2000, s. 119—120).
g Tworzenie rytuałów, wykorzystywanie rutyny — polega na powtarzaniu takich samych czynności w jednakowych odcinkach czasowych. „Jedną z oficjalnych form tworzenia rytuałów i wykorzystania rutyny w przed-szkolu jest organizowanie uroczystości” (SIARKIEWICZ, 2000, s. 120). Czas pomiędzy uroczystościami zostaje zaplanowany, celowo i sensownie wy-korzystany, a treść wypełniająca czas jest przewidywalna. Umożliwia to użytkownikom przedszkola przedłużanie czasu na czynności znane, łatwe i lubiane, a skracanie czasu na zadania nowe, trudne i nielubiane.
g Omijanie zadań — może przybrać formę aktywną lub bierną. Forma ak-tywna polega na celowym wypełnieniu czasu innymi niż przewidziane czynnościami. Ta strategia stosowana jest wówczas, gdy powierzone za-dania są nielubiane, trudne lub nieakceptowane. Bierna forma omijania zadań może polegać na planowym spóźnianiu się, na unikaniu wyzna-czonej aktywności, niedopełnieniu wcześniejszych obowiązków. Poprzez zastosowanie tej strategii czas jest wykorzystywany do czynności innych, niż zostało to przewidziane i zaplanowane, powoduje więc niesubordyna-cję w pracy.
g Tworzenie zadań zastępczych — „jest strategią mającą na celu wywołanie wrażenia ciągłej aktywności, pełnego zaangażowania w wykonywanie po-leceń w określonym przedziale czasu” (SIARKIEWICZ, 2000, s. 121). Polega na wykonywaniu różnych, często zbędnych lub pozbawionych sensu, czynności. Pozwala na doczekanie do końca nielubianego odcinka czasu.
g Pozorowanie aktywności — „jest strategią, która, podobnie jak poprzed-nia, ma zapewnić innych użytkowników przedszkola o pełnym zaanga-żowaniu i stałej aktywności danej osoby lub grupy, lecz czas wypełniony jest tylko przez pozorowane czynności, nieprzynoszące żadnych konkret-nych efektów. Wykonywanie tych czynności jest jedynie udawaniem, nie-zmiernie długim przeciąganiem lub wykonywaniem działań tylko w czy-jejś obecności” (SIARKIEWICZ, 2000, s. 122). Tempo wykonywanych zadań bywa znacznie zwalniane tak, aby jak najmniej czynności wykonać w
wy-154 AGATAPRZYBYSZ
znaczonym czasie; często tej strategii towarzyszy nuda i poczucie bezsen-sowności.
g Nieobecność i wycofanie się — „czasami pozwala na pozorne, a czasami na dosłowne »opuszczenie« nielubianego lub niewygodnego przedziału czasu poprzez wycofanie się z pola percepcji niewygodnych osób, w myśl zasady »nie widzą cię — nie kontrolują cię, nie oceniają cię«” (SIARKIEWICZ, 2000, s. 122). Strategia ta przejawia się ucieczką w marzenia, wyłącze-niem uwagi, również zwlekawyłącze-niem i odkładawyłącze-niem niektórych czynności na później.
W mojej opinii wspólnym celem strategii: naciągania czasu, tworzenia rytuałów i pozorowania aktywności jest wypełnianie czasu czynnościami w narzuconej formie (oczywiście lekko zmodyfikowanymi przez wydłu-żanie, skracanie, zamienianie) i bezkonfliktowe przetrwanie nielubianego odcinka czasu (jednej godziny, jednego dnia, miesiąca, a może nawet całego okresu pracy do następnego urlopu). Natomiast wspólnym celem strategii omijania zadań, tworzenia zadań zastępczych oraz nieobecności i wycofania się jest tworzenie własnych pomysłów przetrwania i zagospodarowania na-rzuconego czasu bycia w przedszkolu, które łamią jednak narzucone zasady poruszania się w czasie.
Janusz GĘSICKI w poradniku dla uczniów, nauczycieli i rodziców Jak nie zwariować w szkole (1999) opisuje ukryty program czasu, a konkretniej — skutki istnienia ukrytego programu w szkole, czyli strategie (gry), jakie mogą być stosowane przez użytkowników szkoły: nauczycieli, uczniów i rodziców.
Niektórych rad udziela również w kontekście gospodarowania czasem.
Nauczycielom proponuje trzy modelowe strategie organizowania sobie wypoczynku. Nauczyciel dysponuje najdłuższymi, w porównaniu z innymi zawodami, urlopami: feriami zimowymi oraz letnimi wakacjami. Wiele wol-nego czasu na także w ciągu tygodnia. Aby u nauczyciela nie doszło do fru-stracji z powodu „nicnierobienia”, J. GĘSICKI (1999, s. 23—25) proponuje:
g komercjalizację wolnego czasu — zdobywanie dodatkowych pieniędzy, które następnie można poświęcić na zagospodarowanie pozostałych wol-nych chwil,
g prywatyzację wolnego czasu — wykorzystanie wolnego czasu na swoje hobby,
g uspołecznienie wolnego czasu — wykorzystanie możliwości tkwiących w samej szkole jako instysucji, aby zorganizować np. atrakcyjny wyjazd.
J. GĘSICKI (1999, s. 52—55) postuluje opracowanie przez nauczyciela ogólnego planu nauczania danego przedmiotu w ciągu roku szkolnego, a następnie opracowanie schematu prowadzenia lekcji.
Według J. GĘSICKIEGO (1999, s. 96) czas spędzony w szkole przez uczniow jest jednym z ważnych elementów gry. Uczeń musi więc opanować różne taktyki gry, „podporządkowane strategicznemu celowi, jakim jest
su-Czas w pedagogice 155
werenne panowanie nad własnym czasem”. Podstawowe taktyki polegają na przyspieszaniu pewnych zdarzeń lub ich opóźnianiu.
Przyspieszanie polega na:
g zdobywaniu dobrych ocen, gdy materiał do opanowania nie jest jeszcze zbyt obszerny,
g załatwianiu pewnych spraw przed przewidywanym okresem odwlekania, czyli zaplanowanym odpoczynkiem (wagary, choroba) (GĘSICKI, 1999, s. 96—98).
Odwlekanie polega na:
g opuszczaniu lekcji, czyli wagarowaniu; autor wyróżnia wagary wymuszo-ne, polegające na unikaniu przykrych zdarzeń, które mogą spotkać ucznia w szkole, takich jak np. klasówka, odpytywanie, oraz wagary wy-nikające z motywów hedonistycznych, np. chęć wyjścia do kina, spotka-nia ze znajomymi (GĘSICKI, 1999, s. 103—104),
g zagadywaniu nauczyciela, aby uniemożliwić mu odpytanie uczniów lub przerobienie nowego materiału; zagadywanie może dotyczyć problemów odległych od nauczanego przedmiotu, ale będących „konikiem” nauczy-ciela, lub być prośbą o dodatkowe wyjaśnienia związane z tematem lek-cji,
g korzystaniu z uprawnień uczniowskich, do których należą: zgłoszenie nieprzygotowania do lekcji, zgłoszenie niedyspozycji zdrowotnej, uświa-domienie nauczycielowi, że w danym dniu uczniowie byli już odpytywa-ni z innych przedmiotów (GĘSICKI, 1999, s. 98—101).