Czas wolny jest częścią łącznego, danego ludziom przez naturę, zasobu czasu w skali doby, tygodnia, miesiąca, roku lub życia, pomniejszoną o czas obowiązkowej pracy oraz zaspokojenia niezbędnych potrzeb. Czas wolny przyjęło się określać jako przeciwstawie-nie pracy, uważając, że jest to czas wolny od pracy zawodowej. W związku z tym budżet czasu w uproszczony sposób przedstawiano jako obejmujący dwie składowe: czas pracy i czas po pracy. M. Bombol [2009, s. 80] czas w dyspozycji jednostki dzieli na: czas pra-cy, czas wolny oraz czas pozostały. Ten ostatni jest kategorią złożoną i pojemną, gdyż obejmuje wszystkie dojazdy, wszelkie czynności związane z zaspokojeniem potrzeb bytowych, zakupy, powinności wobec innych. Z czasu wolnego natomiast autorka ta wydzieliła dwie podgrupy, tj. czas rekreacji oraz czas kontemplacji związany bardziej ze stanem ducha i złożonymi refleksjami natury psychicznej. Podobnie zdaniem Cz. Bywalca [2017, s. 108] w strukturze czasu wolnego wyróżnia się dwa elementy. Pierwszy to tzw. minimum czasu wolnego czyli czas przeznaczony na odtwarzanie potencjału życiowego człowieka (np. spożywanie posiłków, odpoczynek). Drugi natomiast jest to czas prze-kraczający minimum, czyli tzw. czas swobodnej decyzji, przeznaczony na rozwój, który człowiek może wypełnić dowolnie wybranymi czynnościami (np. edukacja, uczestnictwo w kulturze, rekreacja).
Bywa jednak, że człowiekowi brak swobody i „wolności” na „zatrzymanie się”, refleksję czy też odpoczynek, ponieważ ciągle stara się walczyć z czasem i wygrywać sam ze sobą.
149
Implikacje Work-Life Balance dla zagospodarowania i zwiększenia ilości czasu wolnego pracownika
Goni za sukcesem, wszystkim, co popularne, masowe, aby przypadkiem nie odstawać od innych
[Kolny 2014, s. 28]. Im więcej czasu człowiek poświęca pracy zawodowej, tym mniej
po-zostaje go na inne działania, takie jak dbałość o rodzinę, zdrowie, spotkania ze znajo-mymi, odpoczynek czy rozwijanie własnych zainteresowań. Życie w ciągłym pośpiechu, stała rywalizacja i obawa przed posiadaniem mniej niż inni czy osiągnięciem mniejszych sukcesów sprawiają, że pracuje więcej, aby zawsze wygrywać ten wyścig i nie pozostawać w tyle, kosztem swojego czasu wolnego. Człowiek jednak nie może zostać sprowadzony wy-łącznie do homo laborans, realizującego swoje człowieczeństwo jedynie w pracy zawodowej czy do homo oeconomicus, dążącego do maksymalizacji zysków o wartości ekonomicznej. Holi-styczny rozwój człowieka jako osoby powinien uwzględniać odpowiednio dobrane formy spędzania wolnego czasu w sposób, który będzie mu dawał satysfakcję i przyjemność, a przede wszystkim pozwalał mu odpocząć zarówno fizycznie, jak i psychicznie
[Dzwon-kowska 2011, s. 23]. Ilość i jakość czasu wolnego jest ważna dla ogólnego dobrostanu,
który poza zdrowotnymi przynosi takie korzyści, jak zaangażowanie w pracę zawodową oraz lepszą efektywność w pracy [Hildt-Ciupińska 2014, s. 15].
Sfera pracy (zajmowane stanowisko, wykonywany zawód) nie pozostaje bez wpły-wu na formy wykorzystania czasu po pracy. Praca zazwyczaj stanowi podstawę bytu gospodarstwa domowego. Jest zarówno środkiem samorealizacji człowieka, jak i źród-łem jego satysfakcji bądź jej braku, zatem ta sfera życia człowieka ma dla niego równie istotne znaczenie, jak życie poza nią. Dlatego programy z zakresu W-LB wspierane są przez pracodawców, którzy ustalają zasady, działania i procedury oraz spełniają oczeki-wania pracowników, aby podzielić czas i energię między pracę a inne ważne aspekty ży-cia, umożliwiające łatwe dążenie do bardziej zrównoważonego życia [Heathfield 2018]. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na tzw. Indeks lepszego życia (Better Life Index) publikowany przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Jednym z elementów tego indeksu jest sfera Work-Life Balance, na którą składa się m.in. odsetek pracowników pracujących bardzo długo (50 godzin lub więcej tygodniowo) oraz ilość czasu wolnego w ciągu doby [Leoński 2015, s. 131]. Z badań i porównań z 2017 roku wynika, że średnio w państwach należących do OECD 12,6% pracowników pracowało bardzo długo. Turcja była krajem o najwyższym odsetku osób pracujących bardzo długo (33,8%), następnie plasował się Meksyk – 29,5%. Jedne z najniższych wartości można było zaobserwować w krajach skandynawskich – Szwecja 1,1% i Dania 2,2%. W Polsce 6,7% pracowników pracowało 50 godzin lub więcej tygodniowo. Niższy odsetek pracu-jących bardzo długo można odnotować w krajach sąsiadupracu-jących z Polską. W Niemczech wynosił on 4,6%, na Słowacji 5,0% i Republice Czeskiej 5,8% [www1]. Im dłużej się pra-cuje, tym mniej czasu można poświęcać na takie czynności jak: potrzeby fizjologiczne, obowiązki rodzinne, rozrywka. Pełnoetatowy pracownik OECD poświęcał średnio 62%
Beata Kolny
dziennie lub blisko 15 godzin na potrzeby fizjologiczne i czynności związane z czasem wolnym. W Polsce pracownicy poświęcali średnio 60% swojego czasu, tj. 14,4 godziny, na te czynności, czyli – mniej niż średnio w państwach skupionych w OECD. Powyżej śred-niej, ale tylko nieznacznie, plasowali się nasi sąsiedzi (Niemcy, Czesi i Słowacy) [www2].
Istotny wpływ na spędzanie czasu w pracy oraz poza nią wywarła technologia in-formatyczna. Technologia zmieniła i usprawniła życie ludzi na wiele różnych sposobów. Dzięki niej mogą oni żyć dłużej, wygodniej, zdrowiej, mają dostęp do ogromnych zaso-bów informacji, mogą zobaczyć się z osobami będącymi w najdalszym zakątku globu. Zmiany w sposobie, w jaki ludzie uzyskują dostęp do informacji, komunikują się ze sobą
oraz wykonują zadania, pozwoliły na rozwój elastycznych form pracy. Zaliczyć do nich
można: pracę na wezwanie, zatrudnienie w formie dzielenia tego samego miejsca pra-cy (maszyny) pomiędzy kilka osób, zatrudnienie na zasadzie ruchomego czasu prapra-cy uzgodnionego z kierownictwem, zatrudnienie w systemie zadaniowym, w ramach pra-cy tymczasowej, na zasadzie teleprapra-cy, na zasadzie prapra-cy nakładczej lub chałupniczej w swoim domu, zatrudnienie według indywidualnego wymiaru czasu, a także zatrud-nienie w systemie skomprymowanego (przedłużonego) dobowego czasu pracy (4 dni x 10 godz. i 3 dni wolne) [Bieniok 2010, ss. 149–150].
Ludzie, którzy częściowo lub wyłącznie pracują w domu, mogą mieć wpływ na po-dział czasu między pracę i realizację zainteresowań pozazawodowych. Jeśli człowiek może sam zdecydować, jak zaplanować sobie pracę, o wiele łatwiej wybrać mu się w środku dnia do sali gimnastycznej, odwiedzić fryzjera, znajomych czy po prostu pójść do kina lub na spacer. Elastyczna organizacja pracy pozwala na zarządzanie czasem w sposób umożliwiający wymianę strumieni życia [Clutterbuck 2005, s. 91]. Jeśli dana osoba nie ma czasu na relaks i regenerację, zmniejsza się jej zdolność do wykonywania pracy oraz poziom jej wydajności. Dlatego z punktu widzenia pracodawcy ważne jest, aby zachęcić pracownika do wyjścia w odpowiednim momencie z pracy lub oderwania się od niej, zamiast pracowania ponad ustalony limit godzin. Ważne jest, aby pracownik nauczył się, że gdy czas pracy dobiega końca, powinien odejść od swego stanowiska pracy, komputera/laptopa i nie odbierać telefonu komórkowego w celu wykonywa-nia zadań związanych z pracą zawodową. Tego rodzaju równowaga nie jest łatwa do osiągnięcia, jednak pracownicy muszą mieć odwagę powiedzieć „nie” i zgodzić się na podjęcie dodatkowych zadań w swoim czasie wolnym tylko jeśli są one ważne. Bez wy-kształcenia równowagi między życiem zawodowym i prywatnym pracownicy nie będą cieszyć się życiem. Nie będą dostępni dla członków rodziny i przyjaciół, a nawet mogą wyładowywać frustrację na tych, których kochają. Mogą również cierpieć z powodu chorób i zaburzeń fizycznych wynikających z długotrwałego stresu, takich jak choroby serca, alkoholizm, a nawet cukrzyca [Meenakshi, Subrahmanyam, Ravichandran 2013].
151
Implikacje Work-Life Balance dla zagospodarowania i zwiększenia ilości czasu wolnego pracownika