Z punktu widzenia zachodzących obecnie zmian na rynku pracy, najważniejszym celem programu „Rodzina 500+” jest cel pronatalistyczny. Jego realizacja ma doprowadzić do zwiększenia liczby rodzących się dzieci w Polsce, zatrzymania procesów starzenia się i wymierania społeczeństwa oraz, w dalszej perspektywie, do obniżenia obciążenia osób pracujących osobami niepracującymi.
Aby zapewnić stabilny rozwój demograficzny kraju i mówić o pełnej zastępowalno-ści pokoleń, na jedną kobietę w wieku rozrodczym powinno przypadać średnio 2,10–2,15 dziecka, innymi słowy 2100–2150 dzieci na każde 1000 kobiet w wieku 15–49 lat. Chodzi o zachowanie takiego potencjału demograficznego, w którym każda kobieta zostałaby zastąpiona przez córkę. Obecnie współczynnik dzietności daleko odbiega od pożądanej wielkości. Rok 1998 był ostatnim, w którym przekroczył 1,40 – później spadał [Klinger, Osiecki 2018]. Najniższą jego wartość (1,22) odnotowano w 2003 roku. Kolejne lata przy-niosły pewną poprawę i aż do 2009 roku liczba urodzeń oraz współczynnik dzietności rosły osiągając poziom 1,40. Niestety trend ten uległ odwróceniu i w okresie od 2011 do 2015 roku współczynnik dzietności nie przekraczał 1,3. W latach 2016–2017 znów zaczęło rodzić się więcej dzieci. W 2016 r. liczba urodzeń żywych wyniosła 382,3 tys. i była większa o 13 tys. niż w roku poprzednim. W 2017 roku urodziło się około 402 tys., czyli o kolejne 20 tys. więcej. W 2016 r. na 1000 kobiet w wieku rozrodczym przypadało 1357 urodzonych dzieci, a w 2017 r. liczba ta wzrosła do 1453 urodzeń żywych na 1000 kobiet w wieku 15–49 lat (tab. 3). Niestety, z danych GUS z listopada 2018 roku wynika, że w pierwszych dziewięciu miesiącach tego roku zarejestrowano niewiele ponad 296 tysięcy urodzeń żywych [GUS 2018d, s. 44]. To o 10 tys. urodzeń mniej niż w tym samym okresie przed rokiem. Z drugiej jednak strony, liczba urodzeń jest o 9 tys. wyższa niż w pierwszych dziewięciu miesiącach 2016 roku, kiedy program „Rodzina 500+” dopiero ruszał [GUS 2017, s. 61].
Tak niskie wartości współczynnika dzietności mają dwie podstawowe przyczyny. Pierwszą z nich jest absolutny spadek liczby urodzeń, drugą – odłożenie macierzyństwa w czasie oraz zmieniający się wzorzec płodności według wieku matek [Kotowska, Magda 2017, s. 5]. Oznacza to, że kobiety w Polsce w coraz późniejszym wieku rodzą dzieci, co widoczne jest w rosnącym przeciętnym wieku matek, który wzrósł z 27,4 lat w 2000 roku do 30,1 lat w 2017 (tab. 3) oraz w rosnącym przeciętnym wieku urodzenia pierwszego dziecka, który w 2000 roku wynosił 24,5 lat, a w 2015 – 27,1 lat [Kurkiewicz 2017, s. 116].
Grzegorz Maciejewski
Tabela 3. Charakterystyki wzorca płodności w Polsce w latach 2000–2017
Rok
Urodzenia żywe na 1000 kobiet w grupach wieku
Współczynnik dzietności (na 1000 kobiet) Średni wiek matek Liczba urodzeń żywych (w tys.) 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 2000 17,0 83,3 94,6 51,7 21,4 4,8 0,2 1367 27,36 378,3 2001 15,9 76,0 92,3 52,4 21,5 4,8 0,2 1315 27,55 368,2 2002 15,2 68,4 88,8 51,8 21,4 4,7 0,2 1249 27,71 353,8 2003 14,5 64,1 88,1 52,9 20,9 4,6 0,2 1222 27,83 351,1 2004 13,8 60,9 89,1 55,5 21,9 4,8 0,2 1227 28,03 356,1 2005 13,5 58,7 90,3 59,2 22,7 4,8 0,2 1243 28,18 364,4 2006 13,9 57,7 91,1 52,8 24,0 4,9 0,2 1267 28,30 374,2 2007 14,8 58,2 91,7 67,0 25,9 5,2 0,2 1306 28,40 387,9 2008 16,3 61,0 96,2 72,5 28,2 5,5 0,2 1390 28,44 414,5 2009 16,3 58,8 96,0 74,4 29,9 5,8 0,3 1398 28,59 417,6 2010 15,3 56,1 94,4 75,1 31,3 6,1 0,2 1376 28,76 413,3 2011 13,9 51,3 89,1 70,9 30,0 6,1 0,3 1297 28,86 388,4 2012 14,2 50,8 89,2 70,8 30,6 6,2 0,3 1299 28,88 386,3 2013 13,7 48,4 85,8 69,4 29,5 6,2 0,3 1256 28,93 369,6 2014 13,1 47,8 88,0 73,0 31,3 6,0 0,3 1290 29,06 375,2 2015 12,3 47,2 87,5 74,3 31,5 6,6 0,3 1289 29,17 369,3 2016 11,9 48,3 92,2 79,2 34,1 7,0 0,3 1357 29,29 382,3 2017 10,1 55,9 132,5 134,9 57,6 10,6 0,4 1453 30,08 402,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie Kurkiewicz [2017, ss. 100 i 105], GUS [2018e], Baza Demografia GUS [http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia…].
Realizowana obecnie w Polsce polityka rodzinna wydaje się ponadto kreować dość sprzeczne bodźce. Jak piszą Kotowska i Magda, z jednej strony większy dostęp do publicz-nych żłobków i przedszkoli oraz inpublicz-nych form opieki nad dziećmi powinien zwiększyć aktyw-ność zawodową obojga rodziców. Z drugiej strony dłuższe urlopy związane z narodzinami dziecka, wraz ze zwiększonym dostępem do relatywnie wysokich świadczeń rodzinnych prawdopodobnie zmniejszają bodźce do podjęcia pracy lub jej poszukiwania. Te tenden-cje widać szczególnie u kobiet, głównie tych gorzej wykształconych, z mniejszym doświad-czeniem zawodowym oraz (potencjalnie) mniej zarabiających [Kotowska, Magda 2017, s. 8]. Istnieją słuszne obawy, że program „Rodzina 500+” może właśnie w ten sposób wpłynąć na aktywność zawodową kobiet. Mogą być one mniej zmotywowane do podjęcia pracy przed porodem i bardziej skłonne do pozostania poza rynkiem pracy, pogarszając w ten sposób swoją przyszłą sytuację finansową (bardzo niskie emerytury, które prawdopodobnie i tak będą musiały być dotowane z budżetu państwa). Pewne niepokojące trendy na rynku pracy
179
Zmiany na rynku pracy w aspekcie realizacji programu „Rodzina 500+”
już są widoczne. Współczynnik aktywności zawodowej kobiet w wieku 25–44 lat w okresie działania programu się zmniejsza. Mimo że zmiany te są stosunkowo niewielkie, tendencja spadkowa wydaje się stała (wyk. 1).
Wykres 1. Współczynnik aktywności zawodowej mężczyzn i kobiet w wieku 25–44 lat w Polsce w latach 2010–2017 (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS [2018f, ss. 64–69] i Kotowska, Magda [2017, s. 8].
Jeszcze bardziej niepokojące dane GUS przedstawił w lipcu 2018 roku, analizując ak-tywność ekonomiczną rodziców należących do gospodarstw domowych otrzymujących oraz nieotrzymujących świadczenia wychowawczego programu „Rodzina 500+” (tab. 4). O ile wśród mężczyzn współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia po-zostawały na zbliżonym poziomie w obu typach gospodarstw domowych, to już w przy-padku kobiet wartości te różniły się bardzo wyraźnie.Współczynnik aktywności zawodo-wej kobiet nieotrzymujących świadczeń wychowawczych wynosił84,5%, a wśród kobiet otrzymujących to świadczenie zaledwie 67,4%. Jeszcze większą różnicę zaobserwowano w wartościach wskaźnika zatrudnienia. Wśród kobiet niekorzystających z programu wy-niósł on 82,8% – a wśród kobiet z niego korzystających tylko64,1%. Wyraźne różnice wi-doczne są także w wielkości stopy bezrobocia – odpowiednio 2,0% i 4,9%.
Grzegorz Maciejewski
Tabela 4. Współczynnik aktywności zawodowej, wskaźnik zatrudnienia i stopa bezrobocia wśród rodziców należących do gospodarstw domowych otrzymują-cych oraz nieotrzymująotrzymują-cych świadczenia wychowawczego z programu „Rodzina 500+” (w %)
Wyszczególnienie
Współczynnik aktywności zawodowej Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia Współczynnik aktywności zawodowej Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia w gospodarstwach domowych otrzymujących świadczenie wychowawcze w gospodarstwach domowych nieotrzymujących świadczenia wychowawczego Ogółem 80,7 77,9 3,5 89,9 88,5 1,5 z jednym dzieckiem poniżej 18 lat 69,8 64,0 8,2 90,5 89,2 1,5 z dwójką dzieci poniżej 18 lat 85,1 82,8 2,8 85,2 85,5 3,1 z trójką i więcej dzieci poniżej 18 lat 75,6 73,8 2,4 57,1 52,4 -Mężczyźni 95,5 93,3 2,4 96,2 95,2 1,0 z jednym dzieckiem poniżej 18 lat 91,8 86,0 6,0 96,1 95,2 0,9 z dwójką dzieci poniżej 18 lat 96,7 95,1 1,6 97,8 95,6 x z trójką i więcej dzieci poniżej 18 lat 94,5 92,0 2,6 100,0 100,0 -Kobiety 67,4 64,1 4,9 84,5 82,8 2,0 z jednym dzieckiem poniżej 18 lat 55,4 49,7 10,6 85,6 83,9 2,0 z dwójką dzieci poniżej 18 lat 74,0 70,9 4,2 73,7 71,7 x z trójką i więcej dzieci poniżej 18 lat 57,5 56,2 2,6 66,7a 66,7a -a – dane za I kwartał 2018 roku.
181
Zmiany na rynku pracy w aspekcie realizacji programu „Rodzina 500+”
Inny niepokojący sygnał wskazujący na możliwe niekorzystne oddziaływanie progra-mu „Rodzina 500+” na polski rynek pracy to rosnąca liczba kobiet, które pozostają nieak-tywne zawodowo z powodu obowiązków rodzinnych, polegających na opiekowaniu się dziećmi i innymi osobami [Ruzik-Sierdzińska 2017, s. 8]. To oraz zajmowanie się domem są także jednymi z głównych powodów, dla których kobiety przestają pracować, według raportu Deloitte [2018, s. 18], przygotowanego na zlecenie Coca-Cola Poland Services w ramach Forum Rynku Pracy Związku Przedsiębiorców i Pracodawców4. Według przywo-łanego raportu opieka nad dzieckiem oraz zajmowanie się domem to również kluczowe bariery w podjęciu pracy. Uważa tak odpowiednio 41% i 27% badanych kobiet (rys. 1). Rysunek 1. Kluczowe powody zaprzestania pracy oraz kluczowe bariery w podjęciu pracy przez kobiety w Polsce (w %)
4 Badanie zostało przeprowadzone w sierpniu 2017 r. przez niezależną pracownię badawczą IQS. Z uwagi na tematykę analizowanego zjawiska wykorzystano metodę badania CAWI w panelu internetowym. Struktura panelistek wiernie odzwierciedla strukturę populacji Polski. Badaniem objęto reprezentatywną próbę 1000 kobiet w wieku 18–59 lat, które w ostatnim tygodniu (od poniedziałku do niedzieli) nie wykonywały jakiejkol-wiek pracy przynoszącej zarobek lub dochód i nie pomagały w rodzinnej działalności gospodarczej. W bada-niu nie były uwzględnione kobiety, które czasowo nie wykonywały pracy ze względu na urlop macierzyński, rodzicielski, wypoczynkowy czy wychowawczy, przez trudne warunki atmosferyczne, strajk, system pracy, naukę lub podnoszenie kwalifikacji, urlop bezpłatny i z innych przyczyn [Deloitte 2018, s. 11].
Grzegorz Maciejewski
Uwaga, w przypadku barier badane mogły podać więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: Deloitte [2018, s. 18].
Jak do tej pory brak dowodów, że jest to wynik wyłącznie zmian w polityce rodzin-nej, trudno jednak przypisać obserwowaną malejącą aktywność kobiet na rynku pracy jakimkolwiek innym zmianom instytucjonalnym, jakie miały miejsce w ostatnich latach w Polsce. Jeśli w kolejnych okresach funkcjonowania programu „Rodzina 500+” sytuacja zacznie się pogłębiać, to dojdzie do wyraźnego deficytu podaży na rynku pracy w Pol-sce [Kiełczewska, Lewandowski 2017, s. 14]. Wstępne szacunki wskazują, że w krótkim okresie możliwy jest wzrost liczby aktywnych zawodowo kobiet o 175 tys., co w związku z istnieniem tzw. bezrobocia naturalnego przełożyłoby się na 161 tys. pracujących Polek. W efekcie może to wygenerować do 2025 roku dodatkowo około 50 mld zł PKB oraz po-nad 19 mld zł więcej środków płynących z podatków [Deloitte 2018, s. 61]. Syntetyczną ocenę programu „Rodzina 500+” w kontekście obserwowanych zmian na rynku pracy przedstawiono w tabeli 5.
183
Zmiany na rynku pracy w aspekcie realizacji programu „Rodzina 500+”
Tabela 5. Ocena programu „Rodzina 500+” w kontekście zmian na rynku pracy
Mocne Słabe
• Spadek bezrobocia
• Obserwowalny wzrost urodzeń
• Spadek aktywności zawodowej kobiet • Spadek zatrudnienia wśród kobiet
Szanse Zagrożenia
• Poprawa sytuacji demograficznej Polski, a co za tym idzie obniżenie obciążenia osób pracujących osobami niepracującymi
• Doprowadzenie do pełnej zastępowalności pokoleń
• Generowanie nowych miejsc pracy w wyniku popytu na towary i usługi wynikające z opieki i wychowania dzieci
• Zwiększenie liczby miejsc pracy dla osób młodych, wchodzących na rynek pracy
• Spadek motywacji kobiet do rozwoju zawodowego (zwłaszcza tych gorzej
wykształconych i z mniejszym doświadczeniem zawodowym)
• Niskie przyszłe emerytury dla kobiet biernych zawodowo
• Utrudniony powrót na rynek pracy
w wypadku długookresowej bierności zawodowej kobiet
• Deficyt podaży na rynku pracy w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie kwerendy literatury przedmiotu i opracowań źródłowych.
Jak wynika z przedstawionego zestawienia, w chwili obecnej nie da się określić wpływu programu „Rodzina 500+” na rynek pracy jako jednoznacznie pozytywny czy negatywny.
Zakończenie
Wobec możliwego przyszłego deficytu podaży pracy, wynikającego ze starzenia się pol-skiego społeczeństwa, niemalże zerowego przyrostu naturalnego i braku zastępowal-ności pokoleń, program „Rodzina 500+” może okazać się rozwiązaniem, które oprócz korzyści w postaci poprawy sytuacji demograficznej czy spadku poziomu ubóstwa naj-młodszych obywateli, może przynieść także negatywne konsekwencje. Do największych zagrożeń, mogących już dziś mieć wpływ na rynek pracy, należy zaliczyć uszczuplanie siły roboczej przez rezygnujących z pracy beneficjentów programu. Mowa tu zwłaszcza o kobietach pozostających w domu, aby zająć się dziećmi [Haponiuk 2012, s. 48]. Zwrócić należy uwagę, że program „Rodzina 500+” ma charakter czasowy i wcześniej czy później zostanie zakończony5. Powrót na rynek pracy w wypadku długookresowej bierności za-wodowej, jak słusznie zauważa Wronowska [2017, s. 200], jest trudny, z uwagi choćby na deprecjację posiadanych umiejętności i kwalifikacji. Długi okres bez pracy często skutku-je także wycofaniem się z rynku pracy [Kotowska, Sztanderska, Wóycicka 2007, s. 6]. Nie
5 Z drugiej jednak strony, w rządowym projekcie nowelizacji ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzie-ci mówi się o perspektywie długoterminowej programu, zakładając ponadto zniesienie progu dochodowego, a w efekcie rozszerzenie programu „Rodzina 500+” na pierwsze, również jedyne dziecko [MRPiPS 2019b].
Grzegorz Maciejewski
można również zapomnieć o niższych przyszłych emeryturach osób, które zrezygnują z zatrudnienia w dłuższym okresie.
Odpływ beneficjentów programu z rynku pracy nie jest bez wpływu na samą go-spodarkę. Mniejsze wpływy do budżetu państwa z tytułu podatku dochodowego czy mniejszy przyrost PKB wynikający z niepełnego wykorzystaniem mocy wytwórczych to tylko najważniejsze możliwe skutki uboczne programu.
Nie negując słuszności wprowadzenia programu „Rodzina 500+”, koniecznym wydaje się jednak bardziej holistyczne spojrzenie na kwestie polityki społeczno-eko-nomicznej państwa i na skutki (zamierzone lub nie), które program powoduje. Poza koniecznością ewaluacji zmian już wprowadzonych, wiele jeszcze pozostaje do zbienia. W opinii różnych środowisk potrzebne są kolejne instrumenty ułatwiające ro-dzicom godzenie pracy z opieką nad dziećmi czy zachęcające do równego podziału obowiązków między rodzicami. Interesującą propozycją jest wprowadzenie rozwią-zań systemowych umożliwiających łatwiejsze godzenie pracy zawodowej z życiem prywatnym (np. rozwój różnych form telepracy, wprowadzanie bardziej elastycznych form zatrudnienia), rozwinięcie sieci placówek opieki nad dziećmi, edukacji przed-szkolnej i opieki długotrwałej [Trzeciakowski, Zajkowska 2015, s. 4]. Skutecznym środ-kiem zaradczym może także okazać się zmiana przepisów dotyczących wynagrodzeń chorobowych wypłacanych kobietom w czasie ciąży czy umożliwienie korzystania z urlopu macierzyńskiego na miesiąc przed porodem. W końcu, jak słusznie zauważają Kotowska i Magda [2017, s. 9], większa elastyczność godzin pracy oraz poprawa jakości pracy – zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn – przyczyni się do zrealizowania celów, ja-kie stawiają sobie polityka rodzinna oraz polityka rynku pracy, a tego życzyliby sobie przecież wszyscy interesariusze.
Bibliografia
BAEL, https://stat.gov.pl/badania-gospodarstw-domowych-i-rolnicze/badanie-aktywnosci-eko-nomicznej-ludnosci-bael/, dostęp: 12.07.2018.
Baza Demografia GUS, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/StartIntro.aspx, dostęp: 14.07.2018.
Deloitte (2018), Ukryty potencjał polskiego rynku pracy. Kobiety nieaktywne zawodowo, Deloitte, Warszawa.
185
Zmiany na rynku pracy w aspekcie realizacji programu „Rodzina 500+”
Dziwosz E. (2017), Minusy programu Rodzina 500 plus, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, Seria: Organizacja i Zarządzanie, z. 104, ss. 209-216.
Gromada A. (luty 2017), Rodzina 500+ jako polityka publiczna, „Seria Analizy: polityka społeczna, ekonomia”, Instytut Studiów Zaawansowanych, Warszawa, ss. 1–26.
GUS (2014), Prognoza ludności na lata 2014-2050, GUS, Warszawa. GUS (2017), Biuletyn Statystyczny, nr 10, GUS, Warszawa.
GUS (2018a), Zeszyt metodologiczny. Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, GUS, Warszawa. GUS (2018b), Klasyfikacja NUTS w Polsce, GUS [online], http://stat.gov.pl/statystyka-regionalna/ jednostki-terytorialne/klasyfikacja-nuts/klasyfikacja-nuts-w-polsce/, dostęp: 14.07.2018. GUS (2018c), Aktywność ekonomiczna ludności Polski w I kw. 2018, GUS, Warszawa. GUS (2018d), Biuletyn Statystyczny, nr 10, GUS, Warszawa.
GUS (2018e), Urodzenia i dzietność, Informacje sygnalne, GUS, Warszawa.
GUS (2018f), Aktywność ekonomiczna ludności Polski w IV kw. 2017, GUS, Warszawa. GUS (2019), Aktywność ekonomiczna ludności Polski w III kw. 2018, GUS, Warszawa.
Haponiuk M. (2012), Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce [w:] M. Kiełkowska (red.), Rynek pracy wobec zmian demograficznych, Zeszyty Demograficzne, Instytut Obywatelski, Warszawa,
ss. 38–51.
Kabza E. (2016), Kilka uwag o programie „Rodzina 500 plus” [w:] E. Kabza, K. Krupa-Lipińska (red.),
Dobro dziecka w ujęciu interdyscyplinarnym, UMK, Toruń, ss. 27–48.
Kiełczewska A., Lewandowski P. (2017), Starzenie się ludności a podaż pracy w Polsce w horyzon-cie roku 2050 [w:] P. Lewandowski, J. Rutkowski (red.), Starzenie się ludności, rynek pracy i finanse publiczne w Polsce, Komisja Europejska, Warszawa, ss. 11–16.
Grzegorz Maciejewski
Klinger K., Osiecki G. (2018), Państwowe inwestycje w rodzinę. Polska ma najwyższy od 20 lat wskaźnik dzietności, Gazeta Prawna.pl [online], http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/
1116354,polska-ma-najwyzszy-od-20-lat-wskaznik-dzietnosci.html, dostęp: 14.07.2018. Kurkiewicz J. (2017), Urodzenia i płodność w Polsce z perspektywy europejskiej [w:] Sytuacja de-mograficzna Polski. Raport 2016–2017, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa, ss. 99-123. Kotowska I.E., Magda I. (2017), Polityka rodzinna i podaż pracy w Polsce [w:] P. Lewandowski, J. Rutkowski (red.), Starzenie się ludności, rynek pracy i finanse publiczne w Polsce, Komisja Euro-pejska, Warszawa, ss. 5–10.
Kotowska I.E., Sztanderska U., Wóycicka I. (2007), Między domem a pracą. Rekomendacje, In-stytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa.
MRPiPS (2016), Informacja o programie Rodzina 500 plus w Sejmie [online], https://www.mpips. gov.pl/aktualnosci-wszystkie/rodzina-500-plus/art,7927,informacja-o-programie-rodzina-500-plus-w-sejmie.html, dostęp: 12.07.2018.
MRPiPS (2018a), Rynek pracy w Polsce w 2017 roku, MRPiPS, Warszawa.
MRPiPS (2018b), 500+ od dwóch lat wspiera rodziny [online], https://www.mpips.gov.pl/aktual-nosci-wszystkie/rodzina-500-plus/art,9819,500-od-dwoch-lat-wspiera-rodziny.html, dostęp: 12.07.2018.
MRPiPS (2019a), Rząd przyjął projekt rozszerzający program „Rodzina 500+” [online], https:// www.gov.pl/web/rodzina/rzad-przyjal-projekt-rozszerzajacy-program-rodzina-500, dostęp: 25.04.2019.
MRPiPS (2019b), Pierwsze czytanie projektu rozszerzającego program „Rodzina 500+” za nami [on-line], https://www.gov.pl/web/rodzina/pierwsze-czytanie-projektu-rozszerzajacego-program-rodzina-500-za-nami, dostęp: 25.04.2019.
Myck M. (2016), Estimating Labour Supply Response to the Introduction of the Family 500+ Pro-gramme, Centrum Analiz Ekonomicznych CenEA, Szczecin.
187
Zmiany na rynku pracy w aspekcie realizacji programu „Rodzina 500+”
NUTS 2, https://stat.gov.pl/statystyka-regionalna/statystyka-dla-polityki-spojnosci/statystyka -dla-polityki-spojnosci-2016-2018/badania/rynek-pracy-ubostwo-i-wykluczenie-spoleczne/, dostęp: 12.07.2018.
Ruzik-Sierdzińska A. (2017), Czy program „Rodzina 500+” wywołał efekt na rynku pracy?, Instytut Obywatelski, Warszawa.
Trzeciakowski R., Zajkowska O. (2015), Program „Rodzina 500+” – niewielkie korzyści, wysokie koszty, „FOR Analiza”, nr 16, ss. 1–7.
Ustawa o pomocy państwa w wychowaniu dzieci z 11 lutego 2016 r. (Dz. U. z 2016 r., poz. 195). Wieczorek P. (2017), Perspektywa dla Polski 2017–2019. Makroekonomiczne wyzwania rozwoju społeczno-gospodarczego, „Państwo i Społeczeństwo”, nr 6, ss. 107–136.
Wronowska G. (2017), Zmiany na rynku pracy w aspekcie szans i zagrożeń dalszego rozwoju Polski - wybrane zagadnienia, „Przedsiębiorczość i Zarządzanie”, t. 18, z. 9, cz. 2, ss. 195–205.
Zamorska K. (2014), Wartość polityki społecznej w zderzeniu ze zmianami w obszarze pracy [w:] M. Makuch (red.), Współczesny rynek pracy. Zatrudnienie i bezrobocie w XXI wieku, CEdu Sp. z o.o., Wrocław, ss. 19–32.
Ewa Mazur-Wierzbicka |
ewa.mazur-wierzbicka@wp.pl Uniwersytet SzczecińskiORCID ID: 0000-0001-7874-6417