dla młodzieży

80

o wielu sytuacjach szkolnych samorządy uczniowskie), na poziomie lokalnym (np. młodzieżowe rady gminne, organizacje młodzieżowe) oraz na poziomie państwowym. W tym ostatnim przypadku w kilku krajach działają zróżnico-wane formy. Przykładem są krajowe rady młodzieżowe – jak w Słowenii, sys-tematycznie obradujące parlamenty dziecięce – jak na Litwie, seminaria kon-sultacyjne z dziećmi i młodzieżą w Estonii. Przykładem są też wspólnie z młodzieżą projektowane programy krajowe realizowane w Niemczech. Ist-nieją też formy regionalne, których przykładem jest European Youth Forum, a nawet globalne, jaką były szerokie konsultacje z dziećmi przy tworzeniu światowego raportu o przemocy wobec dzieci ONZ¹⁵ oraz bieżące konsultacje i rozmowy z dziećmi na temat ich sytuacji i doświadczanych problemów, pro-wadzone na całym świecie przez Specjalnego Reprezentanta Sekretarza Gene-ralnego Narodów Zjednoczonych. Zarówno w wielu krajach, jak i globalnie dzieci i młodzież są poważnymi konsultantami, partnerami i współudziałow-cami debat i projektów oraz propozycji dotyczących ograniczania różnych zja-wisk i problemów społecznych, które ich dotykają, takich jak przemoc wobec dzieci, handel dziećmi, dziecięca prostytucja. W wielu krajach (np. Finlandia, Łotwa, Macedonia, Mołdawia, Słowenia) wprowadzana jest polityka i regula-cje prawne wspierające partycypację społeczną dzieci i młodzieży oraz prze-pisy nakazujące uwzględnianie ich opinii i poglądów. W Norwegii na przykład ustanowiona jest stała konsultacja pomiędzy młodymi ludźmi a ministrem do spraw dzieci, a prawo oświatowe zapewnia partycypację uczniów poprzez rady uczniowskie w radach szkoły, podobne zresztą regulacje w prawie oświa-towym istnieją w Polsce¹⁶.

Z drugiej strony, wiele jest w praktyce zjawisk parauczestnictwa dzieci – w postaci fałszywych czy pozornych form i aktywności, wypaczających w grun-cie rzeczy ideę partycypacji. Roger Hart – klasyk tematu partycypacji społecznej dzieci – wskazuje na kilka typów pozornego (fałszywego) uczestnictwa dzieci – manipulację, dekorację oraz tokenizm¹⁷:

____________________

15 Chodzi o raport P.S. Pinheiro „Violence against children” (Lisbon 2006), dostępny w

Inter-necie: www.studyviolence.org.

16 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. Nr 22 poz. 162 z późn. zm.) w art. 51 wymienia uczniów jako członków rady szkoły, a w art. 55 – dotyczącym samorządu uczniowskiego – ustala, iż samorząd tworzą wszyscy uczniowie szkoły oraz że zasady wyboru organów samorządu szkoły są uchwalane przez wszystkich uczniów w tajnym powszechnym głosowaniu, a także iż samorząd może przedstawiać wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły, w szczególności dotyczące realizacji podstawowych praw uczniów.

17 R.A. Hart, Children's Participation: The Theory and Practice of Involving Young Citizens in Community Development and Environmental Care, New York: Earthscan, London in association with UNICEF 1997.

„Nic o was bez was”. Obywatelstwo dzieci i młodzieży…

81

Manipulacja dziećmi obejmuje sytuacje, kiedy dorośli wykorzystują dzieci do wsparcia własnych projektów, udając, że są one inspirowane przez dzieci i młodzież. Tak naprawdę jednak narzucają czy podsuwają dzieciom cele i za-dania oraz środki, a także poglądy i oceny, o które im (dorosłym) chodzi (które są w ich interesie), stwarzając przy tym ułudę, że pochodzą one od dzieci. Przy-kładem jest wykorzystywanie dzieci do propagowania jakichś działań, zmian czy posunięć realizowanych przez rządy w ramach polityki społecznej lub sytu-acje, kiedy dzieci są namawiane do udziału w jakichś marszach, protestach albo są nakłaniane do noszenia plakatów, transparentów podczas manifestacji spo-łecznych lub akcji wyborczych, albo też są angażowane jako aktorzy w rekla-mach społecznych. Jeśli dzieci nie rozumieją danych zagadnień, celu działań i swojego w nich udziału, wówczas jest to manipulacja. Innym przykładem ma-nipulacji jest pozorne konsultowanie jakichś kwestii z dziećmi, ale bez poważ-nego traktowania ich opinii oraz bez jakiegokolwiek przekazania im zwrotnej, rzetelnej informacji o podjętym działaniu i jego rezultatach. Manipulacja to również sytuacje, gdy dorośli pozornie zbierają opinie dzieci w jakiejś sprawie (np. wyposażenia placu zabaw czy zlokalizowania klubu dla młodzieży), ale dzieci nie biorą udziału w ostatecznym wyborze opcji, jak również rezultaty podjętych decyzji i działań nie są dzieciom przedstawiane.

Dekorowanie się dziećmi polega na tym, iż dorośli korzystają z wizerun-ku dzieci, wykorzystują ich obecność dla wsparcia swojego projektu. W tym wypadku dorośli nawet nie udają (jak przy manipulacji), że dany projekt, dzia-łanie czy poglądy są inspirowane przez dzieci. Używają wizerunku dzieci jako przekazu, że dane działanie, rozwiązanie, propozycja służy dzieciom, że jest to dla nich dobre i jest przez nie aprobowane. Przykładem są sytuacje używania wizerunków dzieci czy organizowania występów artystycznych dzieci przy reklamowaniu jakichś działań, haseł, produktów, programów wyborczych, gdyż dzieci nie mają najczęściej zupełnie świadomości, w czym dokładnie biorą udział, nie rozumieją – lub nie mają pełnego obrazu – co się dzieje, a także nie mają oczywiście żadnego wpływu na przebieg takich wydarzeń.

Tokenizm oznacza sytuacje, kiedy dzieciom pozornie „udziela się głosu”, ale w rzeczywistości nie mają one wcale lub mają niewielki wpływ na to, co robią, w czym uczestniczą i na to, co się wokół nich dzieje. Chodzi tu o sytuacje, kiedy dzieciom „udzielany jest głos”, ale tak naprawdę nie mają one możliwości decydowania ani w przedmiocie swojej wypowiedzi, ani jej stylu oraz sposobu komunikowania. Często dzieci nie mają wówczas swobodnej możliwości formu-łowania swoich faktycznych opinii, które na dodatek są uzgadniane albo dzieci są wręcz do nich przymuszane. Przykładem tokenizmu jest wykorzystywanie obecności dzieci w różnych dyskusjach i konferencjach panelowych, kiedy to

82

(wybrane często przez dorosłych) dzieci wypowiadają jakieś (skontrolowane przez dorosłych) opinie, bez faktycznej możliwości zaprezentowania własnego stanowiska, które na dodatek powinno być skonsultowane z rówieśnikami, których uczestnicy takich spotkań reprezentują. Przykładem tokenizmu są też popularne sesje „świątecznych” parlamentów, do których dzieci nie zostały wybrane w odpowiedni sposób (zostały wybrane przez dorosłych) oraz pod-czas których dzieci wygłaszają kwestie czy postulaty, o których treści i sposobie zaprezentowania zdecydowali właściwie dorośli. Często też sam udział dzieci w takich wydarzeniach nie wynika z ich faktycznego zainteresowania i chęci udziału w nim. Tokenizm jest postacią pseudopartycypacji, zbliżoną bardzo do postulowanego rzeczywistego charakteru, jednak charakteryzuje się bra-kiem istotnego elementu, jakim jest świadomość i pełne (w miarę możliwości) rozeznanie sytuacji przez dzieci oraz ich rzeczywiste decydowanie o chęci udziału, treści, sposobie i formie udziału w jakimś wydarzeniu czy inicjatywie społecznej.

W gruncie rzeczy fałszywe formy partycypacji dzieci stanowią zawoalo-waną postać wykorzystywania ich do procesów i działań społecznych, które są organizowane i dyktowane przez dorosłych, jest to wykorzystywanie dzieci przez dorosłych dla własnych interesów. Takie sytuacje są pozorem respekto-wania podmiotowości dzieci¹⁸. Badacze tematu uczestnictwa dzieci podkre-ślają wyraźną różnicę pomiędzy powierzchowną i sztuczną partycypacją a faktyczną i zgodną z intencją całej koncepcji jej realizacją. Według tej idei to dzieci i młodzież powinny na co dzień i w wielu kontekstach i układach słecznych doświadczać partnerstwa, obywatelstwa i demokracji. Krytyka po-zornej (pseudo)partycypacji dzieci i młodzieży dotyczy też różnych fasado-wych – aczkolwiek spektakularnie atrakcyjnych – działań i inicjatyw, jakimi przykładowo są incydentalnie organizowane i pozbawione faktycznego wpły-wu na rzeczywistość świąteczne/jednodniowe sejmy czy parlamenty dziecięce lub jednorazowe konsultacje z dziećmi w jakichś drobnych kwestiach (np.

przy tworzeniu placu zabaw). Podkreśla się, że takie działania stanowią w rzeczywistości „dymne zasłony” i tak naprawdę służą podtrzymaniu domi-nacji i wyłączności dorosłych w podejmowaniu decyzji w sprawach dotyczą-cych dzieci oraz w rzeczy samej maskują faktycznie istniejący problem spo-łecznego wykluczenia dzieci¹⁹.

____________________

18 S. Wilson, Schooling for democracy, „Youth Studies Australia” 2000, vol. 19 (2), s. 25–31.

19 M. Szczepska-Pustkowska, Dziecko – obywatel czy wykluczony? „Problemy Wczesnej Edukacji” 2012, nr 2 (17), s. 8–23; Parliamentary Assembly, Recommendation 1864: Promoting the participation by children in decisions affecting them, 2009 [online], dostępny w Internecie:

<http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=17721&lang=en> [dostęp:

15 stycznia 2015]).

„Nic o was bez was”. Obywatelstwo dzieci i młodzieży…

83

W świetle przedstawienia krytyki pozornej partycypacji można też wska-zać warunki uznania danych sytuacji udziału dzieci za ich rzeczywistą partycy-pację społeczną. Są nimi²⁰:

• świadomość i rozumienie intencji danego projektu przez dzieci

• dobrowolność udziału lub własna inicjatywa dzieci co do jego powstania

• rozumienie zasad swojego udziału w wyrażaniu opinii i w podejmowaniu decyzji

• ważność udziału i moc wpływu na wybór/decyzję (a nie dekoracyjność)

• rzeczywiste reprezentowanie rówieśników

• duży stopień swobody co do formy i szczegółowych aspektów wypo-wiedzi

Podsumowanie

Pomimo iż idea obywatelstwa dzieci propagowana jest od wielu już lat, pomimo licznych wskazań i rekomendacji dotyczących sytuacji, form i środków jej urze-czywistniania, faktyczna jej realizacja w wielu środowiskach wydaje się być stale daleka od postulowanego obrazu. Taką ocenę sytuacji można wyrazić tak-że w stosunku do Polski. O ile w perspektywie działań społecznych – tj. udziału dzieci i młodzieży w organizacjach dziecięcych i młodzieżowych, a także w ob-szarze działania młodych ludzi na rzecz innych (np. wolontariat czy projekty młodzieżowe) – sytuacja zaczyna się dynamicznie zmieniać i udział młodych ludzi w tych sytuacjach wrasta, o tyle współdecydowanie przez dzieci i mło-dzież w różnych kontekstach i środowiskach ich życia wymaga zdecydowanych działań mających na celu urealnienie, urzeczywistnienie owego udziału. Jak podpowiadają eksperci tematu²¹, rzeczywista i pełna realizacja partycypacji społecznej dzieci i młodzieży opiera się na wprowadzeniu całej gamy warun-ków legislacyjnych, politycznych oraz praktycznych, które mają gwarantować zarówno zobowiązanie, jak i określać możliwość wdrażania przez rząd oraz podmioty państwowe, podmioty lokalne i instytucjonalne konkretnych działań urzeczywistniania udziału dzieci. W obszarze tych warunków wymienia się²²:

– ustanowienie uprawnień formalnych dla dzieci – jak na przykład pro-cedury składania zażaleń (np. „Protokół fakultatywny do KOPD w sprawie

proce-____________________

20 R.A. Hart, Children’s Participation, from tokenism to citizenship, 1992, UNICEF Office of Re-search Innocenti [online], dostępny w Internecie: <https://www.unicef-irc.org/publications/100>

[dostęp: 15 stycznia 2015].

21 G. Lansdowne, The realisation of children's participation rights: critical reflection [w:]

A handbook of children and young people's participation. Perspective from theory and practice, red. B. Percy-Smith, N. Thomas, Oxon–New York 2010.

22 Tamże.

84

dury rozpoznawania skarg dla dzieci i młodzieży”), ustanowienie procedur dostępu do sądów i prowadzonych w ich ramach postępowań, uprawnienia formalne do współstanowienia o sprawach szkoły czy nawet kwestia możliwo-ści zawierania małżeństw przez młodych ludzi lub ustawowe obniżenie wieku wyborczego

– systematyczne dostarczanie dzieciom informacji o ich prawach i moż-liwościach w sposób odpowiedni dla ich wieku i zdolności poznawczych – przykładem jest edukacja o prawach człowieka realizowana w szkołach, do-starczanie tzw. przyjaznych dzieciom opracowań, informacji na temat spraw ich dotyczących czy udostępnianie dzieciom w odpowiedniej przystępnej postaci dokumentów państwowych czy raportów, które ich dotyczą, a także udostęp-nianie im materiałów, które w odpowiedniej formie przedstawiają funkcjono-wanie różnych instytucji, do których trafiają dzieci (np. szpitale, sądy, rzecznic-two obywatelskie czy instytucje dotyczące dzieci, np. policyjna izba dziecka, pogotowia opiekuńcze, rodziny zastępcze itp.)

Przykłady opracowań dla dzieci w wersji „child frendly”

(źródło: <http://resourcecentre.savethechildren.se/search/library/what%20is>)

„Nic o was bez was”. Obywatelstwo dzieci i młodzieży…

85

– realizacja edukacji społecznej uwrażliwiającej różne grupy społeczne na kwestie obywatelstwa dzieci i ogólnie praw dzieci poprzez np. włączanie tematyki obywatelstwa dzieci w treści programów edukacyjnych dla dzieci, przez umieszczanie tematu partycypacji w podstawowych kursach kształce-niowych oraz doskonalenia zawodowego dla wszystkich grup zawodowych pracujących z dziećmi (nauczyciele, pomoc społeczna, służba zdrowia, wymiar sprawiedliwości itp.) oraz poprzez programy edukacyjne dla rodziców

– faktyczne udostępnianie współpodejmowania decyzji dzieciom na różnych poziomach społecznych

– rozwój przyjaznych dziecku służb publicznych

– rozwój i wsparcie dla organizacji dziecięcych inicjowanych i prowa-dzonych przez nie same

– dostęp do mediów i do decydowania o treściach w nich występujących w programach adresowanych do dzieci i młodzieży

– systematycznie działające reprezentacje dziecięce na poziomie orga-nów decyzyjnych instytucjonalnych, lokalnych i państwowych

– stały dostęp dzieci do podmiotów rządzących w celu rozwoju dialogu z nimi w różnych aspektach spraw dzieci oraz ogólniej – rozwoju społeczeń-stwa

– wzmacnianie zdolności dzieci do obrony swoich praw poprzez dzia-łania rozwijające umiejętności dzieci do przeciwstawiania się łamaniu ich praw w różnych środowiskach i przez różne osoby.

Jak można interpretować powyższe wskazania, warunki realizowania obywatelstwa dzieci to jednocześnie postulaty dotyczące działań na rzecz jego upowszechniania i urzeczywistniania w praktyce społecznej.

86

Vlog (młodzieżowy) jako teatr jednego aktora – aspekt komunikacji werbalnej

87

K

K

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Vlog (młodzieżowy)

jako teatr jednego aktora −