Przestrzeń, przestrzeń życia − sposoby pojmowania pojęcia w perspektywie nauk społecznych

W naukach społecznych wskazuje się na różne teoretyczne ujęcia kategorii pojęciowej przestrzeni⁵ oraz pojęć z nią związanych. Przestrzeń może być abs-trakcyjną ideą (matematyczna), własnością materii (fizyczna), środowiskiem naturalnym, wykształconym w określony sposób w toku ewolucji (przyrodni-cza, geograficzna), jest także i tworem ludzkim – antropogenicznym, kulturo-wym i społecznym, a więc wytworzonym przez jednostki, grupy i zbiorowości ludzkie (społeczna, kulturowa).

Przestrzeń jest społecznie wytworzona i charakteryzują ją działania ludz-kie⁶. Biorąc pod uwagę aktywności ludzkie, przestrzeń możemy klasyfikować, wymieniając wówczas m.in. przestrzeń konsumpcji, przestrzeń codziennego życia rodziny, młodzieży, pracy, wypoczynku czy zabawy. Takie pojmowanie

____________________

5 Przykładowo wymienia się m.in.: ujęcie przestrzeni metaforyczne, ekologiczne czy kultu-rowe. Szerzej zob. L. Gołtyga, W sprawie pojęcia przestrzeni społecznej, „Kultura i Społeczeństwo”

1976, nr 2.

6 Zob. B. Jałowiecki, M.S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, War-szawa 2002, s. 301.

Rodzina jako przestrzeń życia (dla) współczesnej młodzieży

37

kategorii przestrzeni jest bliskie pedagogice. Jest ono ściśle związane z poję-ciem środowiska, zwłaszcza środowiska wychowawczego, i jego potrzebą rede-finicji. W pedagogice społecznej dość mocno zwraca się uwagę na potrzebę poszerzenia rozumienia środowiska. Rozróżnienia dwóch pojęć – przestrzeni i środowiska – dokonała Anna Przecławska. Przestrzeń życia, zdaniem autorki,

„[…] rozciąga się pomiędzy dwoma perspektywami: mikro i makro. Jej analiza i opis są drogą do lepszego zrozumienia środowiska wychowawczego”, w któ-rym wzrasta współczesny człowiek. Środowisko natomiast, w klasycznym uję-ciu, zbyt mocno ogranicza potencjalne doświadczenia czy doznania wpływające na rozwój i wychowanie człowieka, a zatem – zdaniem cytowanej autorki – środowisko „ma charakter kręgu bardziej zamkniętego, przestrzeń jest czymś otwartym, tworzywem, z którego właśnie powstaje środowisko wychowaw-cze”⁷. A. Przecławska pisze:

Los człowieka kształtuje się na przecięciu różnych wymiarów przestrzeni. Jest to prze-strzeń fizyczna, społeczna, temporalna (tu szczególne miejsce zajmuje przeprze-strzeń histo-ryczna), przestrzeń symboliczna, psychologiczna, coraz większego znaczenia nabiera przestrzeń informatyczna, istnieje przestrzeń moralna, jest też przestrzeń, którą nazwa-łam przestrzenią transcendencji. Zmiany powstające w wyniku rozwoju cywilizacji i przeobrażeń społecznych zachodzą w obrębie każdej z tych przestrzeni, a także w proporcjach kształtujących relacje między tymi przestrzeniami⁸.

W historycznie i obecnie rozwijającej się teorii i praktyce pedagogiki spo-łecznej i pracy socjalnej Janusz Szurzykiewicz przedstawia dwie zasadnicze koncepcje przestrzeni społecznej: jest to absolutna przestrzeń i relatywistyczna przestrzeń, w ich ramach wskazuje się na materialne i obiektywne warunki i ramy życia człowieka na danym obszarze. W pierwszym modelu przestrzeń postrzega się głównie przez pryzmat jej fizyczności, geograficzności i teryto-rialności. Opisuje się ją i ocenia, biorąc pod uwagę komunikację społeczną, po-ziom modernizacji instytucji pomocy społecznej oraz współpracę w środowi-sku. Autor pisze, że te dwa typy przestrzeni społecznej:

[…] są mierzalne za pomocą analizy poszczególnych jej aspektów: danych dotyczących struktur społecznych, sytuacji ekonomiczno-socjalnej, bazy mieszkaniowej i infrastruk-tury zabudowania, struktur rodzinnych, standardów edukacyjnych, częstotliwości ko-rzystania z usług publicznych oraz poprzez identyfikację obszarów problemowych i systemów gratyfikacji⁹.

____________________

7 Pedagogika społeczna. Pytania o XXI wiek: pamięci profesora Ryszarda Wroczyńskiego, red.

A. Przecławska, W. Theiss, Warszawa 1999, s. 75–76.

8 Tamże, s. 76.

9 Zob. J. Szurzykiewicz, Przestrzenno-społeczne zorientowanie pedagogiki społecznej i pracy socjalnej (na przykładzie wybranych refleksji i doświadczeń) [w:] Edukacja społeczna wobec pro-blemów współczesnego człowieka i społeczeństwa, red. J. Piekarski, T. Pilch, W. Theiss, D. Urbaniak- -Zając, Łódź 2010, s. 209–213.

38

W drugim modelu, relatywistycznym, zwraca się uwagę przede wszystkim na świat codzienny, przeżywany przez człowieka jako miejsce życia (Lebens-welt). Jest to świat ludzkich wyborów, doznań, uwikłany w struktury społeczne i instytucjonalne. W tym modelu przestrzeń oznacza:

[…] związki i różne płynne powiązania w zakresie zależności sił i struktury związków.

Natomiast konstytucja przestrzeni ma charakter intersubiektywny, związany z prak-tycznym działaniem o wymiarze historyczno-biograficznym i symbolicznym¹⁰.

W praktyce pedagogicznej dominuje przede wszystkim relatywistyczne ro-zumienie przestrzeni społecznej, koreluje ona ze społeczno-ekonomiczną sytu-acją życiową człowieka i bierze pod uwagę społeczno-kulturowy wymiar życia w świecie. Głównym celem jest zatem analiza i tworzenie takich przestrzeni społecznych, które tworzą takie warunki życia, aby umożliwiały wszechstronny rozwój indywidualny i społeczny. To swoiste podejście jest obecne w pedagogi-ce społecznej, której zainteresowanie konpedagogi-centruje się nie tyle na podmiocie, ile przede wszystkim na teoretycznym i metodycznym zrozumieniu jego świado-mości konkretnego miejsca¹¹.

Warto przypomnieć, że pojęcie przestrzeni życiowej wywodzi się z działań praktycznych i badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych przez Fritza Redla i Davida Weinmanna. Środowisko zamieszkania traktuje się jako orga-niczną całość, w której mieści się nieustannie zmienny zbiór systemów i pod-systemów. Opracowany zaś przez autorów wywiad w przestrzeni życiowej rozpoczyna się od założenia, że interwencja w przestrzeni życiowej zależy od

„klinicznego wykorzystania wydarzeń z życia”, które stanowią jeden z elemen-tów „terapii na żywo”¹².

Społeczny charakter przestrzeni jest ważnym przedmiotem badań i analiz socjologii. Florian Znaniecki, posługując się pojęciem przestrzeni społecznej, wyodrębnionej z przestrzeni fizycznej, używa pojęcia wartości przestrzennej, co oznacza, że jest ona niepowtarzalna i zawsze czyjaś. Każdy człowiek przyna-leży do jakiejś przestrzeni społecznej¹³. F. Znaniecki pisze:

Przyznanie człowiekowi prawa obecności w pewnej przestrzeni wchodzi w skład jego stanu socjalnego. Wartość przestrzeni jest „składnikiem jakiegoś nie przestrzennego systemu wartości, w odniesieniu do którego posiada swoistą treść i znaczenie. Może to być system religijny, estetyczny, techniczno-wytwórczy, ekonomiczny i społeczny. […]

Zespoły ludzkie, zwłaszcza zespoły tworzone przez grupy zorganizowane, zwykle mają

____________________

10 Tamże.

11 Tamże, s. 212.

12 Szerzej: F. Redl, D. Weinmann, Controls from within, New York 1951.

13 Zob. F. Znaniecki, Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1938, nr 1, także w: M. Malikowski, S. Solecki, Społeczeństwo i przestrzeń zurbani-zowana. Teksty źródłowe, Rzeszów 1999.

Rodzina jako przestrzeń życia (dla) współczesnej młodzieży

39

w sferze zbiorowego władania i działania pewne wartości przestrzenne, które traktują jako wspólną «wartość» nie w sensie czysto ekonomicznym, lecz w tym ogólniejszym znaczeniu, że nimi wspólnie «władają», posługując się nimi do wykonywania czynności zbiorowych lub upoważniając jednostki do posługiwania się nimi przy wykonywaniu pewnych czynności indywidualnych”¹⁴.

W czasach obecnych przestrzeń życiowa człowieka ciągle się poszerza i podlega przeobrażeniom. Przyczynia się do tego szybki rozwój technologii informatycznej, komunikacji, rozwój środków masowego przekazu. Pojawia się pojęcie cyberprzestrzeni, która jest dowodem otwarcia się człowieka na świat, a także nieustającą próbą zrozumienia i opanowania jej. Warto w tym miejscu przywołać koncepcję Marii Mendel – badaczka wprowadza pojęcie miejsca jako rodzaju mikroprzestrzeni. Zdaniem autorki jest ono

[…] tam, gdzie toczy się nasze życie, to tam, gdzie jesteśmy z uwzględnieniem wszyst-kich ontologicznych aspektów znaczenia bycia. Jeżeli „świat” rozumieć jako bliżej nie-określoną, przeczuwaną jedynie, niedomkniętą, jedynie przestrzeń, „nasz świat” będzie miejscami, pamiętającymi naszą obecność, noszącymi jej ślady, znaczącymi to, co o nich myślimy, mówimy, snując życiowe narracje, żyjąc własne życia. Zatem, chociaż otwarta przestrzeń woła, świat dla nas „prawdziwy” istnieje w miejscach, z których nam się składa. Najbliższe nam fragmenty rzeczywistości budują nas najbardziej¹⁵.

Emocjonalne rozumienie przestrzeni przedstawia w pedagogice społecznej Wiesław Theiss, nazywając ją „małą ojczyzną”, która według autora:

[...] oznacza przestrzeń psychofizyczną, powstałą w wyniku szczególnych związków intelektualnych oraz emocjonalnych jednostki z najbliższym otoczeniem oraz prak-tycznych działań człowieka w miejscowym środowisku. Jest to rzeczywistość realna, konkretna i materialna, a jednocześnie naznaczona wartościami, znaczeniami, symbo-lami, mitami. Mała ojczyzna skupia ludzi żyjących na określonym terenie geograficz-nym, w kręgu oddziaływań miejscowej tradycji, kultury, różnych form życia społecz-nego oraz przyrody. Mała ojczyzna, widziana w perspektywie pedagogiki społecznej, pełni fundamentalne role socjalizacyjno-edukacyjne. Jest przede wszystkim źródłem tożsamości jednostek i grup społecznych; łączy z kulturą, przeszłością i przyrodą;

orientuje w świecie materii i w świecie idei; ułatwia odpowiedź na fundamentalne pytanie: „kim jesteśmy, skąd idziemy, dokąd zmierzamy”? Mała ojczyzna, będąca określoną formą życia środowiska lokalnego, zakorzenia człowieka w jego świecie, a to oznacza m.in. pełną i godną obecność w określonym miejscu i czasie, a równocze-śnie – obowiązek uczestnictwa, tj. utrwalania, zmieniania i ulepszania istniejących warunków¹⁶.

____________________

14 F. Znaniecki, dz. cyt., także w: B. Jałowiecki, M.S. Szczepański, dz. cyt., s. 305.

15 M. Mendel, Pedagogika miejsca i animacja na miejsce wrażliwa [w:] Edukacja i animacja społeczna w środowisku lokalnym, red. W. Theiss, B. Skrzypczak, Warszawa 2006, s. 55.

16 W. Theiss, Mała ojczyzna: perspektywa edukacyjno-utylitarna [w:] Mała ojczyzna. Kultura – Edukacja – Rozwój lokalny, red. W. Theiss, Warszawa 2001, s. 11–12.

40

Mikołaj Winiarski słusznie stwierdza, iż powyższa konstatacja W. Theissa odsłania wielowymiarowość małej ojczyzny, jej aspekty (kulturowy, społeczny, przyrodniczy, psychofizyczny), charakter konstytuujących ją czynników (real-ne, wyimaginowa(real-ne, symboliczne), relacyjność (więzi: człowiek–środowisko miejscowe), trójtemporalność (czas przeszły, teraźniejszy i przyszły) oraz wie-lofunkcyjność (edukacyjna, socjalizacyjna, wychowawcza, akulturacyjna, ideo-logiczna, polityczna – „laboratorium demokracji”)¹⁷.

W naukach psychologicznych natomiast termin „przestrzeń życiowa” zo-stał wprowadzony przez Kurta Lewina na oznaczenie „pola psychicznego”, w skład którego wchodzą jednostka i jej otoczenie. Zdaniem wspomnianego powyżej przeze mnie autora, świat każdego człowieka jest dynamiczną prze-strzenią życia, obejmującą stany rzeczy, cele, aspiracje, dążenia, zachowania osoby. Jest to przestrzeń doświadczana przez człowieka w danym momencie i daleko wybiegające w przyszłość przewidywanie zachowań jest bezużyteczne, bowiem w każdej chwili człowiek może ulec wpływowi nieprzewidywalnych zdarzeń zewnętrznych. W potocznym rozumieniu przestrzeń życiowa to mini-mum obszaru potrzebnego człowiekowi do życia. W znaczeniu gospodarczym jest to terytorium uznawane za niezbędne do istnienia albo samowystarczalno-ści gospodarczej państwa.

Wszelkie rodzaje rozumienia czy interpretowania przestrzeni społecznej i kategorii z nią związanych są obecnie bardzo złożone i zróżnicowane, co po-woduje niejednokrotnie trudność precyzyjnego ich opisu.