Rozważania na temat werbalnego aspektu komunikacji za pośrednictwem vlo-gów chciałabym rozpocząć od analizy pojęć, które wyznaczą teoretyczne ramy mojej narracji. W pierwszej kolejności chciałabym omówić pojęcie komunikacji werbalnej, które w literaturze ujmuje się w kategoriach procesu porozumiewa-nia się jednostek podejmujących i pełniących role nadawcy i odbiorcy. Jej celem jest wymiana myśli, znaczeń, dzielenie się wiedzą, informacjami, ideami itp.
Podstawowym elementem komunikacji werbalnej jest słowo. Słowa połączone w sposób logiczny dzięki praktycznemu zastosowaniu reguł gramatycznych składają się w zdania. Podstawowym elementem komunikacji jest wypowiedź (akt mowy), która ma na celu wyrażenie określonego sądu i intencji mówiące-go. Zdaniem Renaty Grzegorczykowej, pojęcie aktu mowy jest bardziej pojemne i bogate treściowo w porównaniu z pojęciem wypowiedzi. Obejmuje bowiem całą sytuację mówienia, nie tylko czynność językową1, a jego celem nie jest wy-łącznie przekazanie informacji, lecz określone oddziaływanie na odbiorcę. Mó-wienie jest czynnością, która odbywa się zgodnie z określonymi regułami po-zwalającymi na orzekanie o rzeczywistości i odnoszenie się do niej2. Jego istotą jest dynamiczność wynikająca z nadawania, odbioru, interpretacji komunika-tów ujętych w określony system „technik, konwencji i procedur, który kieruje przepływem informacji i porządkuje go”3. Marian Bugajski proponuje pojęcie
____________________
1 R. Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2007, s. 41.
2 J.R. Searle, Czynności mowy, Warszawa 1978, s. 35–36.
3 E. Goffman, Rytuał interakcyjny, Warszawa 2006, s. 34.
88
Kinga Kuszakzachowania językowego jako takiego, które odnosi się do płaszczyzny języko-wej i niejęzykojęzyko-wej i jest sposobem językowego funkcjonowania ujętego w okre-ślone konwencje4. Podobnie jak R. Grzegorczykowa ujmuje te pojęcia Ida Kurcz5 i podkreśla, że umiejętność komunikowania się polega na przekazywaniu in-nym własnych intencji i rozumieniu intencji innych. Zakłada zatem dążenie do zrozumienia perspektywy drugiego człowieka. Według Johna L. Austina, akt mowy zawiera trzy zasadnicze elementy niezbędne do budowania relacji z dru-gim człowiekiem. Są to:
– lokucja, czyli wypowiedź zgodna z regułami gramatycznymi, wykorzystu-jąca określone słownictwo,
– illokucja, czyli intencja nadawcy i cel, jaki chce on osiągnąć za pomocą sformułowanej przez siebie wypowiedzi,
– prelokucja, czyli skutek, jaki osiągnął mówiący dzięki sformułowanemu przez siebie komunikatowi6.
Z kolei Krystyna Pisarkowa uważa, iż każdy akt mowy zawiera elementy:
– fizyczne, do których zalicza się czas, miejsce, kontakt (zamierzony, nie-zamierzony), narzędzia służące do przekazywania informacji,
– społeczne – relacje między nadawcą i odbiorcą (np. oficjalne, nieoficjalne, rodzinne, towarzyskie),
– merytoryczne – temat rozmowy, jej przyczyna i cel7.
Komunikacja werbalna nie jest więc jedynie wyrażaniem siebie, ale ma na celu oddziaływanie na rzeczywistość, w szczególności służy konstruowaniu relacji z innymi ludźmi. Jak zauważył John Searle, w akcie mowy jednostka:
1) wypowiada słowa,
2) odnosi się do rzeczywistości i orzeka o niej, 3) formułuje:
– stwierdzenia (przedstawienia) – przekazanie przekonania (sądu) na te-mat rzeczywistości,
– dyrektywy – oddziaływania na odbiorcę; mają skłonić go do działania, do podjęcia określonego zachowania; wyróżnia się tu: rozkazy, polecenia, prośby, instrukcje, wypowiedzi manipulacyjne,
– zobowiązania (obietnice) – zapewnienia złożone odbiorcy,
– autoekspresje i ekspresje – wyrażenie uczuć, postaw własnych lub uczuć i postaw odbiorcy,
– deklaracje – tworzenie nowego stanu rzeczy,
____________________
4 M. Bugajski, Język w komunikowaniu, Warszawa 2007, s. 251–252.
5 I. Kurcz, Psychologia języka i komunikacji, Warszawa 2005, s. 143.
6 J.L. Austin, Mówienie i poznanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, Warszawa 1993, s. 644;
I. Płóciennik, D. Podlawska, Słownik wiedzy o języku, Bielsko-Biała 2008, s. 34–35, także D. Zdun-kiewicz, Akty mowy [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 271.
7 I. Płóciennik, D. Podlawska, dz. cyt., s. 270.
Vlog (młodzieżowy) jako teatr jednego aktora – aspekt komunikacji werbalnej
89
– werdykty – ogłaszanie stanu rzeczy8,
– konwencjonalia, czyli pożegnania, powitania, życzenia, postulaty, prze-praszania, kondolencje (tę kategorię aktów mowy wyróżniły Danuta Bula i Ja-dwiga Nawacka9).
Warto podkreślić, że za pośrednictwem mowy jednostka nie tylko opisuje własne myśli, uczucia i doświadczenia, etykietuje przedmioty, ale także ocenia ludzi, rzeczy zgodnie z własnym systemem wartości, zmienia rzeczywistość, nadaje jej określony bieg. Akty mowy, ujęte w pewną procedurę werbalnego (także niewerbalnego) działania, odzwierciedlają specyfikę danej kultury i sub-kultury, określają, co w poszczególnych sytuacjach jest społecznie akceptowa-ne, a czego nie należy czynić. Zatem, jak podkreśla J.L. Austin, konwencja, do której odwołujemy się w procesie komunikacji, musi istnieć i być uznana, a okoliczności jej zastosowania muszą być dla niej właściwe10. Korzystanie przez nadawcę i odbiorcę z podobnych kodów zawartych w procedurze okre-ślonych aktów mowy sprawia, że komunikowanie między nimi jest efektywne, tzn. osoby uczestniczące w interakcji podobnie interpretują określoną sytuację.
Ważna jest w tym kontekście umiejętność trafnego doboru aktu mowy, kon-wencji do określonej sytuacji komunikowania. Do elementów umiejętności interpersonalnych niezbędnych w procesie komunikowania zalicza się m.in.
otwarcie i zamknięcie relacji, zadawanie pytań, odzwierciedlanie, wyjaśnianie, słuchanie, odsłanianie „ja”, wywieranie wpływu, wyrażanie poczucia humoru itp.11 Ważnym elementem relacji komunikacyjnej jest sprzężenie zwrotne bez-pośrednie – reakcja natychmiastowa, lub bez-pośrednie, opóźnione, dzięki któremu możliwa jest modyfikacja przekonań, działań, postaw itp. nadawcy i wzajemne oddziaływanie na siebie podmiotów uczestniczących w akcie komunikacji. Ję-zykoznawcy, opisując specyfikę komunikacji werbalnej, wyodrębniają jej dwie zasadnicze odmiany: potoczną (swobodną, niewyspecjalizowaną) i wyspecjali-zowaną (oficjalną, staranną). Pierwsza dominuje w kontaktach codziennych, prywatnych, nieoficjalnych. Przeważa też w komunikacji internetowej za po-średnictwem vloga, który stanowi werbalny (ustny) odpowiednik bloga – pi-semnej formy komunikacji z innymi członkami danej społeczności. Przedmio-tem swoich dalszych rozważań uczynię zaPrzedmio-tem vlog – jako narzędzie komunika-cji wykorzystywane przez młodzież, gdyż – jak pokazują badania – młodzi lu-dzie stanowią grupę bardzo aktywną w przestrzeni wirtualnej12. Zaś vlog jako
____________________
8 J.R. Searle, dz. cyt., s. 36–37.
9 D. Bula, J. Nawacka, Próba klasyfikacji aktów mowy, „Socjolingwistyka” 1983, nr 5, s. 35.
10 J.L. Austin, dz. cyt., s. 317.
11 Za: H. Noga, Modele komunikacji w procesie edukacyjnym na przykładzie kształcenia ogólno-technicznego, Kraków 2010, s. 55.
12 Patrz np. H. Krauze-Sikorska, M. Klichowski, Świat digital natives. Młodzież w poszukiwaniu siebie i innych, Poznań 2013; H. Krauze-Sikorska, Specyfika relacji interpersonalnych w młodzieżo-wej „społeczności” digital natives, „Studia Edukacyjne” nr 14, 2010, s. 141; H. Tomaszewska, Razem
90
Kinga Kuszakodmiana bloga pozwala – co podkreśla Hanna Krauze-Sikorska – na „eksternali-zację emocji” i stanowi „kanał komunikacji międzyludzkiej, w której nadawca jest pojmowany jako członek małej społeczności”13.