Działalność opiekuńcza państwa nad konsumentem

Z punktu widzenia konsumentów w warunkach kryzysu, działania państwa mające na celu zapewnienie właściwej redystrybucji dochodów, wydają się mieć kluczowe znaczenie. Poprzez właściwą redystrybucję dochodów państwo może zapewnić im godne warunki życia. Na warunki te składają się: poprawa sytuacji materialnej, wyrównywanie szans rozwoju ekonomicznie i socjalnie najsłabszych jednostek oraz asekurowanie ich przez ryzykami życiowymi221.

W literaturze przedmiotu funkcję redystrybucji dochodów utożsamia się z funkcją opiekuńczą państwa. Według Z. Baumana takie podejście „…nakłada na instytucje kierowane przez państwo obowiązek opieki społecznej…”, której podstawową zasadą jest „..pierwszeństwo równości potrzeb przed nierównością do wnoszenia opłat”222. W myśl tego stwierdzić można, że każdy obywatel ma prawo do godnych warunków życia, które możliwe są dzięki zaspokojeniu przez niego swoich potrzeb. Jeżeli więc kryzys prowadzi do pogorszenia sytuacji ekonomicznej konsumentów, w taki sposób, że nie są oni w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb, państwo poprzez pomoc ma obowiązek stworzyć im warunki umożliwiające zaspokojenie owych potrzeb. Nie chodzi jednak o zaspokojenie każdej pojawiającej się potrzeby, a przede wszystkim takich potrzeb, których zaspokojenie zapewnia godne warunki życia. Są to podstawowe potrzeby, które istnieją w sposób obiektywny, wszędzie jednakowo, a uznanie stopnia ich zaspokojenia zmienia się w czasie223. Do potrzeb takich zaliczyć można np. potrzebę pracy, potrzebę korzystania z dóbr natury czy potrzeby zaspakajane poprzez użytkowanie podstawowych dóbr materialnych i niematerialnych, które są podstawa egzystencji człowieka, poczucia jego bezpieczeństwa, przynależności i szacunku dla siebie samego jako jednostki, która ma swoje miejsce w świecie.

Mówiąc o potrzeb ludzkich warto odnieść się do tzw. dóbr społecznie pożądanych, czyli takich dóbr, do których dostęp w przekonaniu społecznym powinien mieć każdy, nawet wtedy gdy tego nie pragnie. Przykładem takich dóbr jest np. oświata czy opieka zdrowotna.

221 M. Kwapiszewska, J. Kwapiszewski, Polityka społeczna, praca socjalna i wolontariat, Państwowa Wyższa Szkołą Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile, Piła 2012, s. 13.

222 Z. Bauman, Praca. Konsumpcjonizm i nowi ubodzy, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006, s. 87-88.

223 K.W.Frieske, P.Poławski, Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999, s. 49.

95

Konieczność ich istnienia uzasadniają tzw. efekty zewnętrzne, które przejawiają się w tym, że decyzje produkcyjne i konsumpcyjne jednych podmiotów wywierają wpływa na konsumpcje czy produkcję innych podmiotów. Biorąc po uwagę zewnętrzne korzyści płynące z konsumpcji dóbr społecznie pożądanych, popyt na niektóre z tych dóbr np. oświatę, „…byłby wyższy od możliwości rynkowej ich wytworzenia, w następstwie czego koszt…” dostępu do tych dóbr przekraczałby możliwości finansowe przeciętnego gospodarstwa domowego224. Oferując takie dobra obywatelom, celem państwa „…jest nie tyle wmawianie ludziom, czego powinni chcieć, ile pomoc w osiągnięciu tego, czego pragną”225.

Opieka państwa przejawiać się może w różnych obszarach. Jest ona możliwa poprzez zastosowanie odpowiednich instrumentów. Komponenty i instrumenty działalności opiekuńczej państwa przedstawia rysunek 2.4.

Rysunek 2.4 Komponenty i instrumenty działalności opiekuńczej państwa

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Supińska, Style i i instrumenty polityki społecznej [w:] Polityka społeczna, G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 85 -89. Z analizy rysunku 2.4 wynika, że jedną z istotnych kwestii w działalności opiekuńczej państwa jest kształtowanie dostępu do dóbr konsumpcyjnych. Służy to zaspokojeniu wcześniej wskazanych już potrzeb człowieka. Aby każda jednostka mogła korzystać z dóbr konsumpcyjnych państwo reguluje:

− dostęp do pracy zarobkowej,

− zasady wynagrodzenia za pracę,

− zasady opodatkowania dochodów,

− zasady udzielania kredytów, stanowiących dla wielu osób źródło dochodu,

− zasady ochrony konsumentów, które wspierają szczególnie konsumentów o mniejszej sile nabywczej,

− zasady uprawnień do świadczeń społecznych

− zasady dostępu do własności majątku produkcyjnego i konsumpcyjnego, których brak ograniczałby dostęp ludzi do tego majątku np. do zabytków,

224 S. Duda, J. Kuśpit, H. Mamcarz, A. Pakuła, H. Żukowska, M. Zukowski, op. cit., s. 288-289.

225 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Mikroekonomia…, op. cit., s. 501.

Komponenty działalności opiekuńczej państwa Instrumenty działalności opiekuńczej państwa - ekonomiczne - prawne - informacyjne - kadrowe przestrzenno -czasowe - kształtowanie dostępu do dóbr konsumpcyjnych - dialog społeczny - regulacja stosunków społecznych - zabezpieczenie społeczne

96 − warunki prosumpcji, czyli wytwarzania przez gospodarstwo domowe dóbr

konsumpcyjnych na własny użytek226.

Wprowadzając za pośrednictwem instrumentów prawnych w powyższych obszarach regulacje, państwo wpływa na sposób zachowania obywateli związany z zaspokojeniem ich potrzeb. Jako, że informacje zawarte w dokumentach prawnych stanowią jeden z najważniejszych wyznaczników zachowania ludzi, ważnym aspektem jest stworzenie systemu za pośrednictwem, którego owe informacje będą w przestrzeń społeczną emitowane. W tym przypadku szczególnego znaczenia wydają się nabierać środki masowego przekazu, system edukacji oraz instrumenty kadrowe tworzone przez ludzi wykonujących zawody służby społecznej. Osoby takie nie tylko pełnią funkcje informatora i doradcy społecznego, ale również uczą i wychowują, kształtując zachowania ludzkie.

Biorąc pod uwagę zmiany zachodzące w ostatnich latach w aktywności gospodarczej wielu krajów, w działalności opiekuńczej państwa duże znaczenie odgrywają także instrumenty przestrzenno-czasowe, związane z efektami procesów inwestycyjnych państwa. Wymienić tu można np. inwestycje czynione w obszarze edukacji, służby zdrowia czy mieszkalnictwa.

Zastosowanie wskazanych powyżej instrumentów jest celowe i konieczne. Z punktu widzenia wytwarzanych dochodów, można powiedzieć jednak, że system redystrybucji nie jest jednakowo sprawiedliwy dla każdego. Ujawniające się coraz bardziej różnice dochodowe, pogłębiające podział społeczeństwa na biednych i bogatych, wydają się to potwierdzać. Taki stan rzeczy powoduje szereg dylematów, wśród których jeden z poważniejszych problemów stanowi ubóstwo. Sprawia, to, że niektóre jednostki system redystrybucji dochodów przez państwo mogą traktować jako niesprawiedliwość społeczną, co wzmagać może poczucie wyzysku społecznego. Ludzie nie posiadając środków do zaspokojenia swoich potrzeb, oczekują i potrzebują od państwa pomocy. „Istnieje bowiem pewien minimalny poziom stopy życiowej, poniżej którego nie powinien schodzić żaden obywatel”227. Udzielana pomoc jest zarówno w formie pieniężnej jak i rzeczowej. Mogą ty być np. dopłaty do mieszkań, zasiłki dla bezrobotnych, świadczenia rodzinne, przydzielanie bonów na żywność czy zakup innych artykułów pierwszej potrzeby.

Kryzys gospodarczy to czas kiedy wiele osób nie w pełni zaspokaja swoje potrzeby, rezygnując z nich lub odsuwając ich zaspokojenie w czasie, przede wszystkim ze względów ekonomicznych. Państwo wydaje się być właśnie po to, aby tworząc odpowiednie warunki, umożliwić obywatelom zaspokojenie tychże potrzeb. Odwrócenie się państwa od obywateli w tak trudnych warunkach, jakim jest kryzys, wywołuje niekorzystne implikacje nie tylko dla pojedynczej jednostki, ale także i innych jednostek tworzących z tą jednostką wspólne

226 J. Supińska, Style i instrumenty polityki społecznej [w:] Polityka społeczna, G. Firlit-Fensak, M. Szylko-Skoczny (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 86.

97

gospodarstwo domowe. Ponadto bierna postawa państwa wobec sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych rodzi zagrożenia dla stabilności gospodarczej i wzrostu gospodarczego kraju. Dlatego w warunkach postępującego kryzysu gospodarczego na świecie ważną kwestią wydaje się być działalność opiekuńcza państwa wobec swoich obywateli. Postępując w ten sposób państwo buduje zaufanie społeczne będące jednym z istotnych czynników wzrostu gospodarczego.

Perturbacje, które w wyniku globalnego kryzysu gospodarczego, dotykają nie tylko coraz więcej państwa, ale także tysiące gospodarstw domowych, sprawiają, że zaufanie społeczne zostało mocno naruszone. Nie chodzi tylko zaufanie do instytucji finansowych, ale przede wszystkim do państwa, które wypełniając swoją funkcję kontrolną, powinno bronić przestrzegania norm społecznych. Odbudowanie przez państwo zaufania podmiotów rynku, w tym konsumentów staje się wyzwaniem. Jak podkreśla A.F. Bocian –„Jak długo nie uda odbudować się zaufania społecznego do kontrolnych funkcji państwa i do instytucji funkcjonujących w gospodarce, tak długo gospodarka światowa trwać będzie w marazmie i nie będzie w stanie przeorientować się na rozwój”228, a tworzące ją gospodarki oraz jej podmioty, pogrążać będą się w zapaści ekonomicznej. Bez znaczenia wdaje się tu poziom zamożności kraju czy gospodarstwa domowego. Sprawne wypełnianie swoich funkcji przez państwo, jak zaznacza Robert H. Wade, profesor ekonomii politycznej w Londoon School of Ecconomics, potrzebuje tego samego poziomu zaufania społecznego u biednych i bogatych. Jest to zależność, której waga stale rośnie, a w dobie kryzysu wydaje się jeszcze silniejsza. „Społeczeństwo nieufne nie pozwoli rządowi ani na transfery, ani na urządzanie rynku. Nie będzie więc zdolne do innowacji, czyli do stworzenia takiej gospodarki, która daje wysokie dochody”²²⁹. A to jest ważne dla zapewnienia optymalnych warunków do rozwoju gospodarki i konsumentów, których wydatki konsumpcyjne wywierają wpływ na gospodarkę.

Należy jednak mieć na uwadze, że kryzys gospodarczy znacznie ogranicza możliwości działalności opiekuńczej państwa. Spowolnienie gospodarcze, prowadzące do spadku PKB, obniża środki finansowe, które można było by przeznaczyć na pomoc ludziom w trudnej sytuacji ekonomicznej. W konsekwencji mniejsza skala pomocy państwowej prowadzi do obniżenia poziomu zaspokojenia potrzeb gwarantowanego przez państwo, a tym samym do wzrostu liczby osób nie posiadających warunków do odpowiedniego standardu życia230. Nie wynika to tylko z ograniczonych możliwości pomocy państwa w kryzysie, ale również i z naturalnych różnic pomiędzy ludźmi, które według Fredricha von Hayeka uzasadniają nierówność materialną ludzi. Stwierdza on, że wynikające z owej nierówności materialnej

228 A.F. Bocian, Procesy globalizacji a kryzys …… op. cit.,, s. 423-424.

229 J. Żakowski, Trzeba rzucić kości. Ekonomista prof. Robert H. Wade o pułapkach neoliberalizmu i ryzykownych dalekosiężnych inwestycjach, które opłacać może tylko państwo. „Polityka”, 2013, nr 27, s. 40.

230 M. Księznopolski, Kryzys gospodarczy końca pierwszej dekady XXI wieku – szanse i zagrożenia dla polityki społecznej [w:] Polityka społeczna w kryzysie, M. Księzopolski, B. Rysz-Kowalczyk, C. Żołędowski (red.), Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 25.

98

zróżnicowanie ekonomiczne, jest zjawiskiem naturalnym, i co więcej, nawet pożądanym. Jest to bowiem skutek i zarazem warunek rozwoju gospodarki. Jego występowanie motywuje jednostki do wysiłków dla osiągnięcia awansu materialnego. Prowadzi do jej rozwoju231.

Pomoc państwa w warunkach kryzysu wydaje się być czymś naturalnym i koniecznym. Warto na tym gruncie zastanowić się jednak, jak pisze Z. Bauman, czy pomoc państwa to rzeczywiście system nastawiony na zaspokajanie potrzeb ludzkich? Czy to „pomoc w akumulacji kapitału i zysków, czy społeczna zapłata, której należy bronić i której ma przybywać jak pieniędzy w pensji”? Z pewnością uzyskanie odpowiedzi na te pytania jest trudne. Zdaniem z. Baumana, opieka państwa jest „…po trosze tym wszystkim i jeszcze czymś więcej”232. Dlatego uzasadnionym wydaje się stwierdzenie, że bez pomocy państwa egzystencja słabego ekonomicznie konsumenta w warunkach kryzysu stałaby się bardziej zagrożona, aniżeli w sytuacji gdy tą pomoc konsument otrzymuje.

231 W. Rutkowski, Współczesne państwo dobrobytu. Ekspansja, kryzys, spory, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 20.

99

Rozdział 3

UWARUNKOWANIA KONSUMPCJI W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W