Etapy kryzysu

Ostatni kryzys gospodarczy na świecie rozwinął się w kilka wyraźnych etapów o różnym stopniu natężenia. W rozważania tych warto odwołać się do jednego z raportów Banku Rozliczeń Międzynarodowych, w którym nakreślone zostały kolejne stadia kryzysu. Raport wymienia pięć etapów ostatniego kryzysu. Są to:

1) Etap wczesny zwany preludium, trwający do połowy marca 2008 r. Jest to okres niezwykle niskich realnych stóp procentowych , dogodnych warunków kredytowych, niskiej zmienności w rynkach finansowych i powszechne podwyższenie cen aktywów. W okresie tym obserwować można było wiele zawirować na rynku kredytów hipotecznych, które rozpoczęły się w Stanach Zjednoczonych. Banki udzielając pożyczek osobom, które nie mogły ich spłacić, doprowadziły do tego, że zaczęły przeżywać trudności. Początkowo było to tylko kilka czołowych Banków w Stanach Zjednoczonych, jednak z biegiem czasu kryzys rozgrzeszył na inne branże, rynki finansowe innych państwa, aż objął gospodarkę światową.

2) Etap drugi, obejmujący okres od połowy marca do września 2008 roku. Charakterystyczne dla tego etapu było rosnące zainteresowanie inwestorów krajami wschodzącymi. Niestety pogłębiająca się recesja w Stanach Zjednoczonych doprowadziła do rozprzestrzenienia się kryzysu na inne główne gospodarki świata. Pojawiło się wiele obaw co do zdolności banków poradzenia sobie z kryzysem. System bankowy ogarnęła panika. Przewidywano duże straty finansowe, które znalazły potwierdzenia w bilansach banków. Pojawiła także niepewność co do wartości aktywów, która tylko jeszcze bardziej spotęgowała panikę. Pojawiające się bariery finansowania, zaczęły wymuszać sprzedaż aktywów. Ceny akcji zaczęły spadać, co generowało znaczne straty finansowe. Wprowadzono w związku z tym w Stanach Zjednoczonych nadzwyczajne środki ograniczenia krótkiej sprzedaży akcji w największych bankach i firmach brokerskich, które co prawda pomogły w ograniczeniu rosnącej presji pod wpływem kryzysu, jednak na krótko. W tym czasie niepewność co do banków i presja finansowania inwestycji w „bezpiecznych walutach” rosły. Wydarzenia te okazały się być na tyle toksyczne, że nastąpiło bankructwo Lehman Brothers, które zapoczątkowało drastyczny spadek zaufania globalnego.

155 R. Michalski, J. Sawicki, D.J. Błaszczuk, K. Prandecki, W stronę zrównoważonego rozwoju, Akademia Finansów i Biznesu Vistula, Warszawa 2015, s. 7.

74

3) Etap trzeci, zwany kryzysem zaufania globalnego. Obejmował okres pomiędzy połową września a połową października 2008 roku. Znamienne dla tego okresu był wzrost liczby instytucji finansowych zagrożonych ryzykiem niewypłacalności, co powodowało narastanie kryzysu globalnego zaufania. Aby temu zapobiec działania państw koncentrowały się przede wszystkim na wsparciu płynności poprzez dokapitalizowanie całego systemu bankowego. Jednocześnie coraz bardziej zaostrzały się warunki finansowania, co zaczęły odczuwać kraje wschodzące, które dodatkowo odczuwały także załamanie się eksportu. Rynki finansowe był pod stała presją strat na skutek spadającego zaufania do bezpieczeństwa czynionych inwestycji. Jako, że w ostatnich latach rynek finansowy w poszczególnych krajach zdominowany był w znacznej części przez napływający kapitał zagraniczny, który zapewniał dostęp do duży depozytów walutowych, pojawiało się na nim wiele obaw przed ograniczeniem do źródeł zagranicznego finansowania. Pożyczkobiorcy i inwestorzy w rezultacie stali się bardziej czujni na działania instytucji finansowych. Aby ustabilizować sytuację, państwa zaczęły zwracać się o pomoc do MFW i innych instytucji międzynarodowych, co przyniosło oznaki tymczasowej poprawy. Pozostające nierozwiązane problemy po krótkiej przerwie względnej poprawy, powodowały dalszy jednak spadek indeksów giełdowych w poszczególnych krajach.

4) Etap czwarty, był jedną z reakcji na postępującą niestabilność finansową na świecie oraz wzrost obaw przed pogłębieniem się kryzysu. Obejmował on okres pomiędzy połową października 2008 roku a polową marca 2009 roku. W okresie tym ujawniły makroekonomiczne i finansowe efekty przenikania spowolnienia gospodarczego w skali globalnej. W rezultacie rządy państw zaczęły koncentrować się zwłaszcza na skutkach spowolnienia gospodarczego. Podejmowane przez nie działania miały na celu złagodzenie skutków szybko rosnącej fali spowolnienia gospodarczego. Pojawiło się wiele pytań o skuteczność owych działań. Nie wszystkie z nich okazały się być pomocne. W rezultacie gospodarki wielu krajów zaczęły wykazywać coraz gorsze dane. Wskaźniki ekonomiczne z każdą chwilą były słabły, co uwidaczniało się w różnego rodzaju raportach. Napływające w owym czasie pesymistyczne wieści od czasu do czasu przerywały tylko krótkotrwałe okresy optymizmu jako odpowiedź na zapowiadane interwencje rządowe. Ostatecznie dane o PKB z początku 2009 roku potwierdziły jednak destrukcyjny wpływ kryzysu finansowego na gospodarki poszczególnych krajów.

5) Etap piąty (od połowy marca 2009 i lata kolejne), w którym obserwować można było czasowe symptomy ożywienia gospodarczego. Pomimo poprawy warunków na różnych rynkach, niepewność i ryzyko, że sytuacja w gospodarkach znowu się

75

pogorszy nie ustępowały w owym czasie. Wysiłki rządowe państw połączone z bankami centralnymi, nie do końca zdołały zatem przywrócić globalne zaufanie156. W kolejnych etapach ostatniego kryzysu gospodarczego coraz bardziej ujawniała się zwiększona wrażliwość gospodarki światowej na zmiany polityki stóp procentowych. Należy podkreślić, że wprowadzanie ujemnych stóp procentowych, które pobudzają będący w stagnacji wzrost gospodarczy, jest coraz częstsze. Zagrożeniem w tej sytuacji jest nadmierne obniżenie stóp procentowych, czego efektem może być tylko czasowa poprawa sytuacji na rynku kapitałowym, rynku pracy czy rynku dóbr konsumpcyjnych, która daje mylny obraz stanu gospodarki. Nagromadzenie w rezultacie fałszywych informacji, prowadzi wtedy do błędnych wniosków. Mało przewidywalna w tej sytuacji gospodarka, utrudnia określenie rzeczywistych konsekwencji płynących z podjętych decyzji, które okazać mogą się fatalne w skutkach dla realnej sfery gospodarki¹⁵⁷. Aby wyeliminować ryzyko takiej sytuacji, jak wskazuje austriacka teoria koniunktury, musi pojawić się faza kryzysu i depresji, które umożliwią powrót do odpowiednich proporcji pomiędzy poszczególnymi elementami gospodarki¹⁵⁸, aby na nowo mogła ona wkroczyć na ścieżkę wzrostu.

Na tym tle warto zaznaczyć, że polska Rada Polityki Pieniężnej odmiennie od wiodących banków centralnych krajów rozwijających się, które utrzymują swoje stopy procentowe poniżej stóp inflacji, prowadzi politykę realnych dodatnich stóp procentowych, które od lipca 2013 roku wyraźnie rosną159.

Istotnym problem w przebiegu ostatniego kryzysu okazała się kwestia zadłużenia państw. Aczkolwiek jak zaznacza H. Wnorowski, korzystanie przez kraje z zagranicznych kredytów, od dawna jest stałym elementem funkcjonowania gospodarek, to jednak obecnie świadomość szybkiego wychodzenia z długu jest mniejsza niż kiedyś. Współcześnie coraz częściej kraje pożyczają z myślą o realizacji celów bieżących, kiedyś chodziło natomiast przeważnie o cele rozwojowe. Wciąż rosnące potrzeby bieżące społeczeństwa, sprawią się, że państwo pożycza coraz więcej. Jeden kredyt często spłaca drugim. Wreszcie coraz bardziej oddalając się „…od tzw. granicy bezpieczeństwa, tj., sytuacji, gdy roczna obsługa zadłużenia przekracza 25% wartości rocznego eksportu, a wielkość spłaty rocznych odsetek

156 BIS, 79th Annual Report, Bank for International Settlements, The Global Finanacial Crisis, Chapter 2, Basel 2009, June 29, , s. 16-36..; dokument elektroniczny na http://www.bis.org/publ/arpdf/ar2009e2.pdf (dostęp dnia 12.08.2012 r.)..

157 BIS, 89th Annual Report, Bank for International Settlements, Global financial markets: between uneasy calm and turbulence, Chapter 2, Basel 2016, June 26, , s. 5-6..; dokument elektroniczny na

http://www.bis.org/publ/arpdf/ar2016e2.htm (dostęp dnia 09.08.2016 r.).

158 R. Ciborowski, Uwarunkowania kryzysów gospodarczych …, op. cit., s.39 -40.

76

przekracza 10% tego eksportu”, kraj popada w pętlę zadłużenia, stając się czasowo niewypłacalny160.

W powyższym kontekście warto zaznaczyć, że Polska należy do krajów poważnie zadłużonych wobec zagranicy. Według danych NBP, zadłużenie zagraniczne Polski ogółem rosło nieprzerwanie od 2002 roku i w 2012 roku stanowiło 72,6% PKB i wyniosło 277,3 mld euro. W porównaniu do roku 2008, a więc w przeciągu 5 lat zadłużenie to wzrosło o 59,9%. Z kolei w 2013 roku zadłużenie stanowiło 70,7% PKB i wyniosło 275,5 mld euro. W stosunku do roku 2012 udział zadłużenia w PKB zmniejszył się zatem o 1,9 pkt. procentowego¹⁶¹.

Taki stan rzeczy może być spowodowany tym, że władze gospodarcze Polski –(rząd i bank centralny) od kilku lat przewidują korzystne otoczenie zewnętrznych warunków finansowych i tym samym duże możliwości zaciągania długu oraz związane z tym „…łatwe finasowanie deficytu na rachunku obrotów bieżących napływem kapitału długookresowego, w tym inwestycji bezpośrednich”. Poważnym problemem w tej sytuacji może okazać się sytuacja, a w której może dojść do nasilenia się procesów inflacyjnych nie tylko w poszczególnych państwach, ale nawet w skali całego świata. W efekcie może to jeszcze bardziej podnieść koszty zaciągania długu na rynkach finansowych, co w przypadku państw stosunkowo słabo rozwijających się, do których zalicza się m.in. Polska, coraz trudniej będzie pozyskać dostęp do źródeł zewnętrznego finansowania162.

W warunkach globalnego kryzysu, taka sytuacja stanowi zagrożenie nie tylko dla państw, które w danym momencie są niewypłacalne, ale także i państw, które są w tym czasie zdolne są do regulowania zobowiązań. Jedne kraje pożyczając drugim, prowadzą do tworzenia się sieci powiązań finansowych pomiędzy nimi. W efekcie globalizacja, która poprzez system finansowy ułatwia przenikanie skutków błędnych decyzji pożyczkobiorców do gospodarek pożyczkodawców, bardziej naraża je na utratę płynności finansowej.

Skutkować może to w pierwszej kolejności kryzysem finansowym, a w dalszej perspektywie także kryzysem gospodarczym. Ryzyko takiego scenariusza w tej sytuacji jest wysoce prawdopodobne¹⁶³. W związku z tym przeciwdziałanie i zapobieganie takim zjawiskom, które zwiększają ryzyko wystąpienia kryzysu uznać należy za działanie niezbędne. W UE już na początku dekady XXI wieku opracowano program mający wprowadzić zmiany „…w nadzorze mikro- i makroekonomicznym, w zakresie koordynacji

160 H. Wnorowski, Kryzys zadłużeniowy [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce światowej w latach 1929-2009, J. Kaliński, M. Zalesko (red.) , Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s. 209-210 i 218.

161 R. Michalski, Polska polityka pieniężna w roku 2013 - niemoc wobec spowolnienia, Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula. Raport o stanie finansowym państwa 2013-2014. Ekonomia VII, nr 37/2014, s. 50.

162 R. Michalski, Polska polityka pieniężna w latach 2012-2013 - więcej restrykcyjności niż akomodacji, Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula. Ekonomia IV, nr 33/2013 . s. 39 -40.

77

polityk budżetowych (w tym fiskalnych), mechanizmach kontrolno-dyscyplinujących oraz sposobach szybkiej pomocy dla krajów przezywających trudności ekonomiczne”, aby nie dopuścić do ich pogłębienia się 164. W tym znaczeniu ostatni kryzys to „…okres nieortodoksyjnych rozwiązań i hiperaktywności, zarówno rządów, jak i władz monetarnych krajów rozwiniętych”165.